وقف نامه ای از آقا مهدی ملک التجار

مرضیه مرتضوی

چکیده

سنت پسندیده وقف به عنوان یکی از مصادیق بارز باقیات صالحات همواره در طول تاریخ مورد توجه افراد گوناگون باعلقه های قوی مذهبی و انسان دوستانه بوده است.یکی از این افراد آقا محمد مهدی ملک التجارممالک محروسه ایران )در زمان محمدشاه وناصرالدی نشاه قاجار( است . وی با توجه به موقعیت اجتماعی وثروت خود در سال 1271 قمری ، طی وقفنامه ای پنج دهنه دکان در کاروانسرای دولت واقع در بازار تهران را برتمام مردم اعم از زن ومرد واطفال دارالایتام با ذکر مصارف درآمد آن برای تهیه لوازم مورد نیازمسجد وتعزیه خوانی واطعام و با تولیت آقا شیخ عبدالحسین وقف موبد شرعی نمود. مسجد معروف ملک واقع در بازار عباس آباد تهران از دیگر موقوفات مرحوم آقا مهدی ملک التجار میباشد.

کلید واژه: آقا مهدی ملک التجار، وقف، وقفنامه، کاروانسرای دولت، بازار تهران، آقا شیخ عبدالحسین، مسجد

مقدمه

درخیل اسناد موجود در بایگانی موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، واز میان وقفنامه های آن، وقفنامه ای مربوط به وقف 5 دهنه دکان ویک دکه واقع در بازارتهران وجود دارد که مربوط به آقا مهدی ملک التجار، پدربزرگ حاج حسین آقا ملک، بانی و واقف موسسه کتابخانه وموزه ملی ملک می باشد. این امر تا حدودی سابقه انجام سنت حسنه وقف و ادامه این مقوله را در خاندان ملک بازگو می نماید. لذا قبل از پرداختن به متن وقفنامه جهت تنویراذهان خوانندگان نسبت به آقا مهدی ملک التجار شمه ای از شرح حال وی را بیان می نمایم: آقا مهدی ملک التجار، فرزند ملا ابو علی و نوه حاج ملا آقا بابا مجتهد تبریزی است. وی در زمان عباس میرزا نایب السلطنه رتبه سرهنگی داشت و در رکاب وی در جنگ با روس ها خدمات بسزایی انجام داد ولی بعداز شکست ایران از روسها از خدمت دولت کناره گرفت و به تجارت و شغل آزاد پرداخت ودر تبریز سکونت نمود. پس از فوت عباس میرزا،از آنجا که آقا مهدی مرجع برخی از خدمات، چون خدمات صندوقخانه به آن شاهزاده فقید گردیده بود، از سوی محمد شاه، طی فرمانی در ماه صفر 1253 هـ.ق، مفتخر به دریافت یک قطعه نشان سرخ از مرتبه دوم یاوری (سرگردی) با لزوم رعایت احترام وی ازسوی عموم کسبه و تجار ایران شده. در ربیع الثانی همان سال طی حکمی دیگر، به ((ملک التجاری ممالک محروسه)) منصوب گردید تا بر اساس آن به ایجاد نظم در امور تجاری تجار آذربایجان و دارالخلافه تهران و حل اختلاف میان آنها بپردازد. وی همچنین با پیشکار ناصرالدین میرزای ولیعهد، میرزا تقی خان امیر کبیر،که همراه با موکب ولیعهد در تبریز اقامت داشت، دارای روابط صمیمانه ای بود، بطوریکه شهرت دارد، بعد از فوت محمد شاه، زمانی که ناصرالدین میرزا جهت جلوس بر تخت سلطنت عازم تهران بود و خزائن تبریز و تهران خالی، امیر کبیر برای ترتیب حرکت موکب شاهی به تهران، مبلغ یکصد هزار تومان از وی تقاضا نمود که آقا مهدی بدون اخذ هیچ وثیقه ای این وجه را در اختیار او نهاد. این اقدام که در آن شرایط برای ناصرالدین شاه، کار بزرگی محسوب می گردید،مد نظر وی باقی ماند به طوریکه بعد از به سلطنت رسیدن، طی فرمانی در رجب 1269 وی رامجددا بر منصب ملک التجاری ممالک محروسه،ابقا گردانید و مرجع اصلاح ذات البین میان تجار تهران و تبریز قرار داد. . دوستی میان امیر و آقا مهدی تا زمان حیات این وزیر شهید ادامه داشت. مشهور است زمانی که امیر اقدام به بنای سرایی در بازار تهران جهت بازرگانان نمود، آقا مهدی در این کار با وی همکاری کرده بطوریکه معروف است ساختمان امیر از پول خود آقا مهدی ساخته شد و در نهایت نام آنرا بنام میرزا تقی خان امیر کبیر، سرای امیر نهاد. البته امیر در زمان صدارتش در تهران بنای تیمچه وبازاری را گذاشت که اولی سرای اتابکیه ودومی بازار امیر نام گرفت. بازار امیر شامل سه راسته بازار بود که به سرای اتابکی راه داشت. سرای امیردر دو طبقه وبا 336 حجره در 22 ربیع الثانی 1267 هـ.ق افتتاح و اداره امور آن را آقا مهدی ملک التجار عهده دار شد.

وی که بواسطه رسیدگی به امورات تجار، گاه در تبریز وگاه در تهران بسر می برد، در قحطی سال 1277 هـ.ق، از سوی ناصرالدین شاه مامور رسیدگی به امور نانوایان تهران شد. 9 او برای اینکار، ابتدا تمام تجار را جمع کرد و از انها خواست به هر قیمتی شده غله خریداری کرده به تهران برسانندو خود همه روزه به تمام دکاکین رسیدگی کرده بطوریکه ظرف 40 روز غله های خریداری شده به تهران رسید ونگرانی مردم رفع شد. . از اقدامات عام المنفعه آقامهدی در تهران می توان از: آبادسازی بازار اُرسی دوزها تا تکیه دولت، بنیاد بازار بزازها وخیاطها ودکاکین بازار بزرگ تا محله عباس آباد، تجدید بنای امامزاده زید ومهمتر از همه بنای مسجد ملک در بازار عباس آباد را نام برد. این مسجد که بعدها به مرور زمان خراب شده واز بین رفته بود به سعی وکوشش حاج حسین ملک،نوه او مجددا آباد شد. آقا مهدی در سال 1287 هـ.ق درگذشت.

مشخصات سند

تاریخ:1271 قمری

تعداد سطر: 10

نوع خط: شکسته تحریری

نوع کاغذ: دست ساز، وصالی شده روی پارچه

شماره سند: 2/9980

صدر سند: تمبر5 قرانی وزارت مالیه دولت علیه ایران، با مهر وزارت معارف

سمت راست بالای سند: ورود به دفتر اوقاف مرکزی به تاریخ اول برج دلو 1300 شمسی تخا قوی ئیل تحت نمره 546 (با جوهرآبی) که احتمالا بعدها به اصل سند اضافه شده است.

سمت راست در حاشیه: ورود به دفتر اوقاف مرکزی هشتم برج دلو تخاقوی ئیل 1300 شمسی نمره 363 (با جوهر آبی) دارای خط خوردگی بر روی شماره نمره 546

متن سند

هو الواقف علی الضمائر

بسم الله الرحمن الرحیم

منظور از این فقرات شریفه ومقصود از تحریرات عبارات واضحه المبادی والنهایات بینه آنست که چون در بنا واحداث کاروانسرای وبازار جدید که معروف به کاروانسرای دولت ارفع در دارالخلافه طهران در محله بازار تغییر وتبدیل در تکیه وشوارع ودر زمین واقع درپشت مسجد در جنب حمام چال واقع شده بود وعالیجاه عزت وسعادت همراه آقا محمد مهدی ملک التجاراز عین المال خود احداث پنج باب دکان به قید وقف فی سبیل الله قرارا «در مکان مزبور نموده بود لهذا حاضر وارد شرع مطاع دارالخلافه طهران /... بالامن والامان گردید عالیجاه مشارالیه وقربة الی الله تعالی وطلبا» لمرضاته وقف مؤبد شرعی وحبس مخلد ملی نمود بر کافه وعامه مومنین و مومنات اثنی عشریه ومن بحکمهم من الاطفال دارالممیزی تمامی وجملگی پنج باب دکاکین ویک باب دکه هنوز مسکونی شده / کلا «مفصله بهذالتفصیل متواصلات به یکدیگرو رقبات در محل مزبور هر یک با جمیع متعلقات ومنضمات وکافه ملحقات ومضافات بدون استثنایی از آنها که منافع آنها را بعد از وضع اخراجات وتعمیرات عین موقوفه اولا» توسعه واحداث وتعمیرفوریه مسجد مزبوررا بر وجه احسن مقدم بدارند وبعد آنچه باقی بماند صرف روشنایی ومؤذن وحصیر وبوریا ومصارف متعلقه به مسجد مزبوربه نحو متعارف نمایند وهر گاه چیزی حاصل آید صرف تعزیه داری جناب شهادت مأب خامس ال عبا وسایر ائمه هدی / سلام الله علیه اجمعین در ایام عاشورا ولیالی جمعه شبان مصیبت ایشان از قبیل قهوه وقلیان ولوازم تعزیه داری واطعام هرگاه وفا نماید بنحو متعارف نمایند وتولیت عین موقوفه را مادام الحیات به نفس نفیس خود مفوض نمود وبعد /به اولاد ذکور خود نسلا «بعد نسل وبطنا» بعد بطن ودر صورت تعدد اولاد ذکور مفوض است به ارشد اصلح الحال عین موقوفه ودر صورت انقراض اولاد واقف با عالم متدین مبسوط الید دارالخلافه / طهران ونظارت را با سرکار شریعت مدارافادت وافاضل آثار حقایق ودقایق شعاراعلم العلماء الاعلام افقه الفقهاء الفخام صاحب الفروع والاصول جامع المعقول والمنقول قدوة المحققین وزبدة الافضلین؟ فخر المجتهدین جناب مستطاب / معالی ومعارف نصاب مجتهدا «العالی آقای آقا شیخ عبدالحسین اعلم الله وخصاله العالی نمود وصیغه وقف عربیا» وفارسیا «کما حرره الشارع جاری شد وحدود دکاکین از قرار تفصیل ذیل است و واقف تمام عین الموقوفه را از ید مالکانه اخراج وبصرف / وقف داد وبعد به عنوان تولیت متصرف نمود فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین... یبدلونه والله واسع علیم تحریرا» فی لیلة السبت سیزدهم شهر ذیقعدة الحرام من شهور سنه 1271. حدود دکاکین

یک باب دکان قصابی محاذی دکان خبازی حاجی نصرالله یک باب دکان بقالی مسکن شیخ مهدی بقال رو به مغرب مسکن آقا ابول قصاب...... با ملحقات ومنضمات کائنا من کان یک باب دکان علاقه بندی متصل بدکان بقالی مزبوررو به مغرب یک باب دکان مسکن مشهدی رمضان علاقه بند متصل به دکان مزبور رو به مغرب یک باب دکان علاقه بندی مشهدی حسین علاقه بند... یک باب دکان کوچک درب خانه میرزا صادق که هنوز مسکونی شده رو به مغرب رو به مغرب

سجلات شهود از چپ به راست از بالا به پایین

قد وقع اعتراف من الواقف المعظم...ما رقم فیه من الوقف والتولیه والنظارة والتصرف عن النهج المرقوم فیه... / مهر بیضی با سجع: یا سریع الرضا اغفر من الدعا الا یملک هو. اعترف جناب واقف المکرم بوقف ما کان حصه وملکه فی الدکاکین والدکة المرقومة علی النهج المسطورلدی فی سادس عشرشهر محرم الحرام 1272 / مهر مربع با سجع: افوض امری الی الله عبده محمد رضا / مهر بیضی با سجع: عبده مهدی قلی بسم الله تعالی. جری الواقف ایجابا «وقبولا» حسبما شرح فی الوریقة عقدی لیلة السبت الثالث عشر من ذیقعده 1271 / مهر مربع با سجع: الراجی محمد علی بن عبدالحسین 1267

بسم الله الواقف علی النیات. قد اعترف جناب واقف انجاه الله فی المواقف بما ذکرمن الوقف والتولیة والنظارت وصدورما یعتبر فی الوقف صحه... ما لدی اقل الخدام الشریفة فی حادی عشرذی الحجه.../ مهر مربع با سجع: عبده الراجی عبدالحسین / مهر مربع با سجع: عبد المطلب بن عبدالکریم

بسم الله تعالی. اقر الواقف موفق بوقف ما کان حقه وملکه فی الدکاکین الخمسة والدکة المسطورات علی النهج المرقوم وبالتخلیة والاقباض فی السادس عشرمن محرم الحرام 1272 حرره / مهر بیضی با سجع: المحتاج الی الله الغنی علی

بسم الله تعالی. قد اعترف جناب واقف المعظم زاد الله توفیقه بالوقف المزبورحسبما... مصرفا «وتولیة ونظارة....... لدی فی لیلة رابع والعشرین من ذیحجه 1271 / مهر مربع با سجع: العبد المذنب میرزا محمد»

بسم الله تعالی. الواقف موفق بوقف تمام ما کان قبضه وملکه فی الدکاکین علی ما شرح وفصل لدی فی 26 شهر محرم الحرام 1272 / مهر بیضی با سجع: عبده الراجی محمد علی هو. اعترف جناب واقف المکرم و دام توفیقه بجمیع ما رقم لدی الجانی الفقیر / مهر بیضی با سجع: المتوکل علی الله عبده محمد باقر1267

هو. وقفنامه صحیح است وصیغه وقف در خدمت جناب مجتهد العصر والزمان قدوة المحققین وزبدة المجتهدین شیخ عبدالحسین سلمه الله تعالی جاری شد. / مهر بیضی با سجع: عبده الراجی ارشیر 1252 هو الله تعالی. صیغه وقف در حضور جناب مستطاب قبله گاهی شیخ عبدالحسین سلمه الله جاری شد و به جوف رقیمه که جداگانه به بنده درگاه مرقوم فرموده اند واقرار شفاهی عالیجاه ملک التجارشد/ مهر مربع با سجع: عبده موسی الحسینی؟ هو. اقل الحاج حاج علی به مراتب مسطوره شهادت دارم وخود در خدمت جناب مستطاب شریعتمدار آقای شیخ عبدالحسین حضور داشتم که صیغه جاری شد / مهر مربع با سجع: عبده الراجی علی... هو. اقل الحاج حاجی یدالله تاجر گیلانی به مراتب مسطوره شهادت دارم / مهر بیضی با سجع: الراجی الموسوی اقل السادات شاهدم مرتضوی / مهر بیضی با سجع: عبده الراجی احمد الحسینی .............../ مهر بیضی با سجع: حسین ابن باقر الحسینی اشرف الجامعین محمد حسین تاجر تبریزی مشهور به.... / مهر بیضی با سجع: یا امام حسین عالیجناب معزی انصاب جناب آخوند ملا محمدحسین تاجر تبریزی / مهر بیضی با سجع: یا محمد؟ محمد حسین ومن الشاهدین علی ذلک اقل الحاج عبدالله تبریزی / مهر بیضی با سجع: یا ابا عبدالله هو. اقر واعترف بما فیه لدی وانا العبد الاقل الحاج محمد تقی الطهرانی / مهر بیضی با سجع: محمد تقی