وقف نامه سنگی موقوفه مسجد پیغمبر همدان

از ویکی خیر
نسخهٔ تاریخ ‏۱ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۵:۱۸ توسط Wikikhair (بحث | مشارکت‌ها) (تجزیه و تحلیل)
پرش به: ناوبری، جستجو

خسرو محمدی [۱]

چکیده

مسجد پیغمبر یکی از مساجد کهن شهر همدان است. که در بازار سنتی شهر و در راسته فلسطین قرار دارد. سنگ بنای آن به دوره قاجار بازمی گردد این مسجد در دوره معاصر بازسازی شده است. از جمله آثار مرتبط با یکی از موقوفات این مسجد، کتیبه ای است که به تازگی بازیابی و بازخوانی شده است. کندن کتیبه بر سنگ در همدان پیشینه ای حدود ۲۰ قرن دارد. سنگ نوشته های دوقلوی گنجنامه نمونه ای از نخستین کتیبه های سنگی با خط و زبان فارسی باستان به شمار می رود که بر سنگی از کوه الوند گنده شده است. پیش از ظهور عصر نو روش کتیبه نگاری سنگی از روش های رایج برای ابلاغ همگانی فرمان ها و احکام دینی و حکومتی بوده است. البته تنها حکومتیان نبودند که از این هنريا صنعت برای پیشبرد اهداف شان بهره می گرفتند، بلکه در میان گروه های مختلف جامعه نیز رواج داشته است. کتیبه وقفی نویافته موقوفه مسجد پیغمبر یکی از این موارد است. در مقاله پیش رو برای معرفی، بازخوانی و بازشناسی این کتیبه سنگی و موقوفه مندرج در آن از روش تحلیلی تاریخی بهره گرفته شده است. واژگان کلیدی موقوفات همدان ، مسجد پیغمبر، وقف نامه سنگی.

طرح مسئله

همدان، استانی در مرکز غرب کشور با ارتفاعی در حدود ۱۸۰۰ متر از سطح دریا است. شهر همدان مرکز این استان است و توسط سه استان کردستان، کرمانشاه و لرستان از غرب و جنوب و سه استان مرکزی، قزوین و زنجان) از شرق و شمال دربرگرفته شده است.

از هشت شهرستان استان همدان شش شهرستان با استان های مزبور مرز مشترک دارند که با راه هایی به یکدیگر می پیوندند. [۲] براساس منابع و آثار تاریخی، پیشینه ساخت عبادتگاه ها در همدان به حدود ۵۵۰ پ.م می رسد. یکی از مورخان يونان (برسوس) روایت می کند که اردشیر دوم هخامنشی مجسمه هایی از الهه ناهید در شهرهای بابل، دمشق، همدان، سارد و شوش برپا کرده بود. [۳] در دوران اسلامی نیز همدان همانند شهرهای بزرگ دارای چندین مسجد بوده است. همدان در دوران قاجار در هر کوی و برزن مسجدی داشته که به جز چندتای آنها همگی به دوران ما رسیده اند اما چند استثنا نیز وجود دارد.

نگارنده در مسجد را می شناسد که در دوران قاجار و پهلوی وجود داشته اند. یکی «مسجد شاه» و رقباتش در خیابان شهداء فعلی به همراه مدرسه کوچک (حوزه علمیه) که در سال ۱۲۹۵ خورشیدی طی فرآیند ساخت میدان مرکزی شهر همدان به کلی برچیده شد [۴] و دیگری «مسجد جنگلی ها» در انتهای خیابان اکباتان. در مورد مسجد شاه این را باید اضافه کرد که: سنگ بنای آن در زمان «محمدشاه » قاجارو به دست مرحوم آخوند «ملاحسین» فرزند مولی احمد مختارانی اردستانی» گذارده شد، ملاحسین از بزرگان مجتهدین و فقهاء همدان بود و دست بالایی در مباحث اصول و کلام داشت و در کلام دارای رأی بود و در همدان حاکم مذهبی به شمار می آمد.

او به برپایی حوزه علمیه آخوند پرداخت که در سال ۱۲۶۰ آن را راه اندازی کرد و گرمابه ای نیز در کنار آن ساخت. سپس محمدشاه قاجار از وی خواست تا مسجدی نیز به آن مجموعه اضافه کند که آن را مسجد شاه نامیدند اما هنوز ساختمان آن به پایان نرسیده بود و به موقوف علیهم سپرده نشده بود که محمدشاه از دنیا رفت.

سالیانی چند دیوارهای آن همچنان باقی بود تا در زمان رضاخان از آجرهای آن برای ساخت مدرسه نوبنیاد نصرت استفاده کردند. بعدها آن أراضي کاربرد تجاری پیدا کرد [۵] (سند ۱). شاید مسجد جنگلی ها نیز در جریان ساخت میدان مرکزی همدان و به دنبال آن احداث خیابان اکباتان فعلی از میان رفته باشد. مسجدهای کهن همدان که در بافت قدیمی شهر ساخته شده اند ۳۸ مورد هستند:

۱. مسجد جامع،

۲. پیغمبر،

۳. شریف الملک بزرگ،

4. شريف الملک کوچک،

5. حاج خداکرم،

6. چمن چوپان ها،

۷. حاج ابراهیم،

۸. حاج احمد،

۹. حاج رضا،

۱۰. حاج زینل،

۱۱. حاج سرتیپ،

۱۲. کلبعلی،

۱۳. شالبافان،

14. علویان،

۱۵. قلعه،

۱۹. کبابیان،

۱۷. گازران،

۱۸. کلپا،

۱۹. محله حاجی،

۲۰. میرزا تقی،

۲۱. میرزا داوود،

۲۲. نظربیک،

۲۳. کولانج،

24. بهبهانی ها،

۲۵. شاه

۲6. ذوالریاستین،

۲۷. مسجد صاحب الزمان،

۲۸. عباسيه جولان،

۲۹. جنگلیها

۳۰. امامزاده یحیی

۳۱. ملایوسف

۳۲. ملاعلی معصومی

۳۳. میرزا لطف الله کاشانی

34. مسجد پای گنبد

۳۵. حوض آقا

۳6. مسجد کوچیکه،

۳۷. مسجد قلعه بن بازار و

۳۸. مسجد عبد العزيز. از این میان مسجد پیغمبر در رده کهن ترین ها قرار می گیرد.

مسجدها به نوعی جزء موقوفات قلمداد می شوند، بدین روی سازندگان همواره رقباتی را برای تأمین رفاه نمازگزاران و هزینه های جاری مسجد قرار می دادند. ممکن بوده و هست که نیکوکارانی سال ها پس از ساخت یک مسجد، مکان دینی یا مؤسسه خیریه، رقباتی را بر آنها افزوده باشند. متن وقف نامه سنگی مسجد پیغمبر دربردارنده این گونه رقبات است.

تاریخچه و تاریخ سنگ بنا

تاریخچه این مسجد با جریانات یهودی ستیزی و زندگی آنوسیها در همدان در دهه هفتاد میلادی (دوران قاجار) پیوند خورده است [۶] (تصویر). چون پژوهشگرانی در کار چاپ کتاب و مقاله در مورد وجه تسمیه و تایخچه این مسجد هستند، برای احترام به تقدم آن بزرگواران چیزی در این مورد گفته نخواهد شد؛ چه نوشته حاضر در مورد کتیبه وقفی مسجد و درون مایه آن است اما همین اندازه گفته می شود که مسجد مزبور منسوب به حضرت حجی نبی ماند یکی از پیامبران بنی اسرائیل است که در ۵۲۲ پ.م. می زیسته است. بر اساس اسناد موجود، این مسجد در سال ۱۲۹۰ق ساخته شده (سند ۲) و ساماندهی بنا و رقبات آن تا هفت سال پس از آن؛ یعنی سال ۱۳۰۲ ق ادامه داشته است (تصویر ۲) .

این نخستین بار است که تاریخ دقیق ساخت این مسجد با استناد به اسناد تاریخی (وقف نامه کاغذی) و باستان شناختی (وقف نامه سنگی) ارائه می گردد (تصویر ۲ و سند ۲). از آنجا که این بنا در بافت کهن شهر همدان قرار دارد احتمالا بر روی آثار کهن تر بنا گردیده است. مسجد پیغمبر در بازار سنتی شهر همدان و در انتهای راسته فلسطین قرار دارد. سیمای مسجد کاملا امروزی است و خبر از بازسازی آن در سالهای اخیر می دهد (تصويرا). صحن مسجد نیزتا حدود بسیار زیادی دچار دگرگونی شده است و نشانه های کمی از روزگار نخست بر رخسار دارد.

وقفنامه سنگی

وقف نامه سنگی مسجد پیغمبر (تصوير ۲)، به خواست شخصی به نام «حاج میرزا موسی» در تاریخ ۱۳۰۲ ق (دوران ناصرالدین شاه قاجار) برتکه سنگ مرمری چهار ضلعی در ۳ سطر و به ابعاد ۲۰x۱۷ سانتی متر گنده شده است. ضخامت این کتیبه 6، طول هر سطرآن 14 و عرض آنها ۵ سانتی متر است.

این کتیبه به خط توقيع نوشته شده است. روش ساخت این نوع کتیبه ها به گونه ای بوده که نخست متن مورد نظر را روی قطعه سنگ می نوشتند و سپس به روش کاهنده و با قلم (قلم سنگ تراشی) دور تا دور آن را می تراشیدند و صیقل می دادند.

با توجه به اینکه این نوع آثار سفارشی بوده لذا کیفیت آنها به عوامل گوناگونی وابسته بوده است، مثلا مقدار دستمزدی که سفارش دهنده به سنگ تراش می داده، می توانسته در کیفیت کتیبه اثر بگذارد. مهارت سنگ تراش عامل دیگر در کیفیت کتیبه بوده است.

سنگ تراشان ماهر مانند «اکبر طالبی» (۱۳۲۸ش) معمولا نام خود را در پایان کار نقرمی کردند. اثر فاخر طالبی سنگ مزار پرکار و کم نظیر مرحوم «تقی قراگزلو» [۷] است که در آرامگاه خانوادگی بهاءالملک ( بزرگترین واقف شهرستان همدان در کوی اعتمادیه همدان قرار دارد.


متن بازنویسی شده وقف نامه سنگی

متن کتیبه مسجد پیغمبر خبر می دهد که یک دکان نانوایی در تاریخ ۱۳۰۲ ق به عنوان رقبهای برای آن مسجد وقف شده است؛ به بیان دیگر مغازه یادشده، رقبه ای است که درآمدهای آن باید برای امور مسجد صرف شود.

اهمیت دیگر کتیبه مزبور که آن را در زمره آثار کم نظیر دست کم در استان همدان قرار می دهد، سنگی بودن آن است. در دوران قاجار و در میان ویژگان (خواص آن دوران، وقف املاک و مستغلات بسیار رایج بوده است. می توان گفت بزرگترین موقوفات در استان همدان در دوران قاجار و صفوی شکل گرفته اند. متن کتیبه مسجد پیغمبر در سه خط نوشته آمده و به شرح زیر است: وقف نمود این دکان خبازی را حاجی میرزا موسی جهت مسجد پیغمبر ۱۳۰۲» (تصویر ۲).

داده های هم وند

با توجه به اینکه کتیبه مسجد پیغمبر دارای متن کوتاهی است، لذا شناخت موقوفه و جانمایی آن تنها با استناد به این کتیبه بسیار مشکل و شاید غیر ممکن است، به همین منظور باید داده های هم وند دیگری یافت می شد تا با قرار دادن آنها در کنار کتیبه بتوان اطلاعات بیشتری را از رقبه مورد اشاره به دست آورد و به یک نتیجه کلی رسید.

برای رسیدن به این نتیجه دو روش وجود داشت:

۱. جستجوی میدانی

۲. جستجوی کتابخانه ای و اسنادی.

با توجه به وجود وقف نامه سنگی این امید وجود داشت که اسناد مکمل دیگری نیز در پیوند با این موقوفه وجود داشته باشند. مطلب مهمی که باید در اینجا خاطرنشان کرد این است که به طور معمول همه موقوفات دارای وقف نامه های کاغذی بوده اند و کتیبه هایی از این نوع در واقع ابزاری مکمل برای آن وقف نامه ها به شمار می آمدند.

در این گونه موارد کتیبه ها به عنوان یک رسانه همگانی ایفای نقش می کردند، به این ترتیب که برای استحضار اهالی محل یا شهر، آنها را بر سردر موقوفه یا رقبه نصب می کردند.

وقفنامه کاغذی و متن بازنویسی شده آن

پس از جستجو، همان طور که انتظار می رفت، وقف نامه کاغذی دکان مورد اشاره در کتیبه سنگی به دست آمد. متن این وقف نامه به شرح زیر است:در خصوص یک باب دکانی که در جنب مسجد جديد البناء که جناب مستطاب فخرالمجتهدين الكرام و اعظم العلماء ...(؟) آقای حاجی میرزا موسی سلمه الله می سازد و نزدیک مقبره پیغمبر است و دکان مزبور واقع در راه رو مسجد است و در آنجا مکتب دار نشسته است این جانب وکالتا از جانب خیرالحاج و عمدة التجار ...(؟) حاجی محمد رحیم تاجر رشتی [۸] که مالک آن دکان است واگذار به جناب مستطاب معظم له نمودم که جزء مسجد باشد و وقف نمایند که حاج معزی الیه را که در آن دکان حق مالکیت به هیچ وجه نباشد و وقف جزء مسجد باشد این نوشته را به جهت سند وقفیت آن دکان نوشتم که ...(؟) حاجی محمدرحیم هم امضاء این معامله را نمایند. تحرير في يوم ۱۳ شهر شعبان المعظم ۱۲۹۵. (سند ۲)

در موقوفه شناسی به ویژه در بازیابی و بازشناسی موقوفات چند عامل اساسی باید مدنظر موقوفه پژوه باشد:

۱. وقف نامه

۲. آثار باستانی بازمانده از موقوفه

۳. نام جاهای کهن

4. أسناد و مدارک هم وند

5. پژوهش های میدانی مانند: پرسش از مردم

در این پژوهش، مورد چهارم یعنی اسناد و مدارک بسیار تعیین کننده بود. در ادامه به یک برگ سند (سند ۳) که روشن کننده بخشی از سرگذشت این موقوفه است، پرداخته می شود: مقام منیع وزارت جليله أوقاف مد ظله شکر و منت خدای را از اوقاتی که این اداره جلیله تأسیس گردیده دست مفت خوران هر بلد کوتاه و پای هر هرزه گردی لنگ گردیده ولی چیزی که هست املاک موقوفه پنجاه و صد ساله را تعقیب نمی نمایند موقوفات جدید را محور نموده اند، خصوصا از جهت اشخاصی که یک نفر نماینده در اداره داشته باشند ملاحظه و مراعات آن یک نفر بسته املاک موقوفه را از میان برده جزء متملکات می نمایند بالجمله یک باب دکان خبازی که مرحوم حاجی میرزا موسی مجتهد اعلى الله مقامه وقف مسجد پیغمبر همدان نموده بود، آقازاده ایشان حاجی آقامحمد دکان وقف را از بین برده، تبدیل به مغازه بلور فروشی نموده و فعلا سالیچهارصد تومان اجاره مغازه معروض است هرگاه اقدامی در این موضوع از طرف آن اداره محترم برای برگشت مغازه نشود گمانم این است که اشخاص که دارای املاک موقوفه قدیم هستند، اقدامی به هیچ وجه در ماده آنها نمی توان کرد، شاید دیگران هم به هیجان آمده أسباب زحمت و تولید مشقت از جهت آن اداره جلیله گردد، هرگاه رأی مبارک در اقدام این کار نشود، مرقوم فرمایند مدرکی در این باب به جهت بندگان آن اداره جلیله انفاد لایفاد گردد. محض دولت خواهی عرض شداقل السادات الحاج میرزا سید محمد همدانی آبان ۱۳۲۸ محل اقامت چمن سبزه وار

تجزیه و تحلیل

وقف نامه ها یکی از مهم ترین اسناد ملی به شمار می روند. اهمیت این اسناد از چند بعد مورد توجه و اهمیت است که از میان آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

١. اوقافی،

۲. حقوقی - ثبتی،

3. هویتی،

4. راهبردی (استراتژیک)،

۵. باستان شناسی،

6. تاریخ (سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، هنر)،

۷. هنری (تحول خطوط و ...)،

۸، صنعتی،

۹. فقهی (فقه اللغه و ...)،

۱۰. ادبیات،

۱۱. معماری و شهرسازی،

۱۲. نامجاشناسی،

۱۳. جامعه شناختی (فرهنگ عامه و ...). کتیبه مورد بحث در این گفتار، به دلیل اینکه متنی کوتاه دارد، اطلاعات چندانی در اختیار مخاطب نمی گذارد.

برای شناخت بهتر رقبه اشاره شده در آن، که یک مغازه است، نیاز به أسناد مکمل دیگر بود. پس از جستجو، و بازیابی وقف نامه کاغذی و هم پوشانی آن با وقف نامه سنگی، اطلاعات بیشتری فرادست آمد. متن هردو سند در سه واژه کلیدی با یکدیگر هم پوشانی دارند:

۱. میرزا موسی؛

۲. مسجد پیغمبر و

۳. دکان خبازی . بنابراین در اینکه هر دو سند به یک موقوفه اشاره دارند، اطمینان وجود دارد اما تناقضی که در این دو سند هست این است که؛ موقوفه دارای دو واقف است. در وقف نامه سنگی نام واقف میرزا موسی است و در وقف نامه کاغذی از «حاج محمدرحیم تاجر رشتی» به عنوان واقف نام رفته است اما در این میان شخص سومی نیز وجود داشته و آن کسی است که وقف نامه کاغذی را تنظیم و مهر کرده است. نام او برما پوشیده است.

اثر مهر او در پایین وقف نامه وجود دارد اما به دلیل کیفیت پایین تصویر، نمی توان نوشته روی اثر مهر که نام اوست را خواند. البته دانستن نام در اولویت چندم است، این در حالی است که نام دو شخص دیگر از اهمیت بیشتری برخوردار است.

نکته ای که باید به آن توجه شود، این است که میرزا موسی در وقف نامه کاغذی، شخصی است که نویسنده نامه وظیفه عمل به وقف را به او واگذاشته یا تفویض کرده است. با مطالعه متن وقف نامه مشخص می شود که نویسنده وقف نامه از سوی واقف وکالت داشته تا مغازه را وقف بر مسجد پیغمبر کند. او طی این سند میرزا موسی را مکلف به این کار می کند. میرزا موسی که با لقب مجتهد از او یاد شده بر اساس وقف نامه سنگی به وظیفه خود عمل کرده و پس از ساخت مغازه طی وقف نامه سنگی که در این گفتار مورد بحث اصلی است، آن را وقف بر مسجد پیغمبر کرده است. با این تفاوت که آن را به نام خود وقف کرده و نه محمدرحیم رشتی! در سند شماره ۳ که سندی است در پیوند با سال ۱۳۲۸، آمده است: در حدود ۷ سال پس از وقف مغازه مورد بحث، شخصی به نام حاجی آقامحمد که فرزند میرزا موسی بوده، مغازه را از تصرف وقف خارج و از آن بهره برداری شخصی می کرده است.

نتیجه

مسجد پیغمبر، مسجدی کوچک در بازار سنتی شهر همدان است. براساس وقف نامه موجود، سنگ بنای آن مربوط به سال ۱۲۹۰ ق است .

در این گفتار ضمن توصیف و تحلیل وقف نامه سنگی نویافته به بررسی و تحلیل دیگر اسناد موجود درباره این مسجد نیز پرداخته شد. وقف نامه سنگی مسجد پیغمبر یک نمونه استثنایی از وقف نامه های استان همدان است که تا کنون شناخته شده.

به احتمال بسیار زیاد، وقف نامه های سنگی دیگری نیز در استان همدان وجود دارند که هنوز معرفی یا شناخته نشده اند. بدین سوی و با توجه به نبود نمونه دیگری از این نوع، فعلا می توان این اثر را نخستین و یگانه وقف نامه سنگی معرفی شده در استان همدان دانست که تا کنون شناخته شده است.

این اثر در تاریخ ۱۳۰۲ ق بر تکه سنگ مرمری چهار ضلعی به ابعاد ۱۷*۲۰ سانتی متر کنده شده است. کتیبه در ۳ خط و به خطی شبیه به خط توقيع نوشته شده و متن آن از وقف یک دکان برای مسجد پیغمبر توسط شخصی به نام میرزا موسی خبر می دهد.

به دلیل کوتاه بودن متن کتیبه و همچنین برای شناخت بهتر این موقوفه لازم بود تا اسناد هم وند دیگری نیز وجود داشته باشند تا ضمن بررسی و مطالعه آنها بتوان به نتیجه درستی دست یافت. بنابراین ضمن جستجو در مراکز اسناد استان همدان وقف نامه کاغذی این موقوفه به دست آمد.

تاریخ نگارش این سند هفت سال پیش از وقف نامه سنگی و مفصل تر از آن است. پس از همپوشانی این دو وقف نامه معلوم شد که تناقضی آشکار با یکدیگر دارند. این تناقض، تفاوت نام واقف است . در سند سنگی، واقف میرزا موسی معرفی شده اما در سند کاغذی از حاج محمدرحیم تاجر رشتی به عنوان واقف نام رفته است. با بررسی های بیشتر مشخص گردید که سرگذشت مغازه وقفی مسجد پیغمبر به شرح زیر بوده است: در حدود سال ۱۲۹۰ ق ساخت مسجد پیغمبر به پایان می رسد. در همان زمان در راهرو این مسجد مغازه ای وجود داشته که میرزا موسی مشغول ساختن یا بازسازی آن بوده است. مالک مغازه شخصی به نام حاج محمدرحیم تاجر رشتی بوده و شخص دیگری را از برای امور دکان مزبور وکیل خود کرده است.

آن شخص کسی است که وقف نامه کاغذی را تنظیم و مهر کرده ، نام او به دلیل کیفیت پایین سند و ناخوانا بودن تصویر بر ما پوشیده است. او براساس وقف نامه، میرزا موسی را مکلف کرده که پس از پایان عملیات ساخت و ساز، مغازه را از طرف حاج محمدرحیم وقف بر مسجد پیغمبر نماید.

بر اساس تاریخ نوشته شده بر وقف نامه سنگی، میرزا موسای مجتهد پس از هفت سال به متن وقف نامه کاغذی عمل کرده و پس از تهیه وقف نامه سنگی و نصب آن بر سردر مغازه که در آن زمان نانوایی بوده به خواسته واقف جامعه عمل می پوشاند اما به نام خودش. در حدود شصت و هفت سال بعد و بر اساس سندی که دربرگیرنده یک گزارش به وزارت معارف و اوقاف است، شخصی به نام «سید محمد همدانی» ادعا می کند که فرزند میرزا موسی، مغازه را تصرف کرده و از آن بهره برداری شخصی می کند (۱۳۲۸ش). وقف نامه سنگی مسجد پیغمبر تا پیش از بازیابی در بایگانی اسناد اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان همدان قرار داشت و هم اکنون در موزه وقف استان همدان واقع در مجموعه زیارتی - فرهنگی آستان متبرک امامزاده عبدالله عا به شکل شایسته ای نگهداری می شود.

منابع و مآخذ

١. اذکایی ، پرویز، همدان نامه ، همدان ، مادستان ، ۱۳۸۰.

۲. بایگانی راکد أوقاف استان همدان.


تصویر
تصویر
تصویر
تصویر


پانویس

  1. کارشناس ارشد باستان شناسی.Xosro_eran@yahoo.com
  2. محمدی، خسرو، «کتیبه نویافته امامزاده محسن همدان » ، وقف میراث جاویدان، شماره ۹۲ - ۹۱، ص ۲۶۵.
  3. هینلز، جان ، شناخت اساطیر ایران، ص ۳۸.
  4. اذکایی، پرویز، همدان نامه، ص ۳۲۶.
  5. گزارش آیة الله معندلیب زاده درباره مسجد شاه و رقبات آن، استاد بایگانی اداره کل اوقاف استان همدان.
  6. به نقل از: اذکایی، همان .
  7. از خاندان معروف بهاءالملک های همدان و واقف پایگاه بیماری های نوپدید و بازپدید (انستیتو پاستورایران در روستای اکنلو در شهرستان کبودرآهنگ استان همدان.
  8. خاندان تاجر رشتی در همدان از نیکوکاران و واقفان بنام بوده اند، مانند: عبدالله (۱۳۱۶ق) و اسدالله(۱۳۶۵ق) تاجر رشتی. از دیگر خاندان های تاجر پیشه همدانی در دوره قاجار می توان به خاندان های: تاجر اسدآبادی، تاجر عرب ، تاجر ساعت ساز، تاجر حاتم آبادی و تاجر اصفهانی اشاره کرد که از میان آنها واقفان بزرگی برخاستند