وقف نامه وتاریخ مدرسه جانی خان قم: تفاوت بین نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «==چکيده== مدرسه جاني خان قم از مدارس بسيار باسابقه شهر قم است که شايد قدمت آن ب...» ایجاد کرد) |
|||
| (۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | == | + | <div style="text-align:justify;font-family:B Nazanin;font-size:20px"> |
| − | مدرسه | + | |
| − | ''' | + | ==چکیده== |
| + | [[مدرسه جانی خان قم]] از مدارس بسیار باسابقه [[شهر قم]] است که شاید قدمت آن به صده هشتم هجری باز می گردد، در این که بانی مدرسه چه کسی بوده دو نظر مطرح است. برخی او را از [[دوره ایلخانی]] می دانند و بعضی او را همزمان با ساروتقی در قرن 11 می پندارند. به هر روی بازسازی این مدرسه که به صورت کامل انجام گرفته در اوایل قرن 14 قمری می باشد و در زمان [[آیت الله بروجردی]] نیز تعمیر اساسی دیگری صورت گرفته است. نویسنده مقاله به متن وقف نامه نیز نظر داشته و مطالب ارزشمندی پیرامون آن موقوفه ارائه کرده است. | ||
| + | |||
| + | '''کلیدواژه ها: قم، مدارس علمیه قم، مدرسه جانی خان، وقف نامه مدرسه''' | ||
==در آمد== | ==در آمد== | ||
| − | + | شکل گیری «مدرسه» به عنوان بخش مهمی از تاریخ نهاد آموزش در تمدن اسلامی، به قرن های سوم و چهارم هجری باز می گردد؛ مدرسه علمی بلند آوازه [[نجف اشرف]] که شیخ طوسی بنیانگذار آن است و [[مدرسه ابن حبان بُستی]] در بُست و [[مدرسه ابن فورک]] در [[نیشابور]] و [[مدرسه قاضی نعمان و فرزندش]] در [[جامع الأزهر]] و ده ها حوزه دیگر در سرزمین های اسلامی، از این نمونه ها هستند. | |
| − | + | ||
| − | با توجه به | + | [[عبدالجلیل رازی قزوینی]]، از متکلمان برجسته قرن ششم ، در کتاب ارجمند نقض، به نه مدرسه دایر و مشهور [[قم]] در روزگار خود اشاره میکند. حال آنکه روزگار او (دوره پس از سقوط آل بویه و اوج قدرت حاکمان عامه مذهب سلجوقی)، عصر [[رخوت]] و رکود دانش، به ویژه دانش های دینی در [[قم]] و دیگر شهرها و محله های شیعی [[ایران]] بوده است. بدین ترتیب، میتوان حدس زد که برخی از این مدارس، دست کم، یکی دو قرن پیش از وی تأسیس شده باشند. |
| − | «معلوم است که در شهر قم که همه | + | |
| + | با توجه به اهمیت و ارزش کلام صاحب نقض، عین آن را می آوریم: | ||
| + | |||
| + | «معلوم است که در شهر [[قم]] که همه شیعه اند آثار [[اسلام]] و شعار دین و قوت و اعتقاد چون باشد، از جوامع که بوالفضل عراقی کرده است، بیرون شهر و آنچه کمال ثابت کرده است در میان شهر و مقصوره های با زینت و منبرهای با تکلف و مناره های رفیع و کراسی علما و نوبت عقود مجالس و کتب خانه های ملء از کتب طوایف و مدرسه های معروف چون مدرسه سعد صلب و مدرسه اثیر الملک و مدرسه شهید سعید عز الدین مرتضی - قدس اللَّه روحه - و مدرسه سید امام زین الدین امیره شرفشاه که قاضی و حاکم است و آن سرای ستی فاطمه بنت موسی بن جعفر(س) با اوقاف و مدرّس و فقها و ائمه و زینت تمام و قبول اعظم و مدرسه ظهیر عبد العزیز و مدرسه استاد بوالحسن کمیج و مدرسه شمس الدین مرتضی با عدّت و آلت و درس و مدرسه کبیر مرتضی کبیر شرف الدین با زینت و آلت و حرمت و قبول و غیر، آن که به ذکر همه، کتاب مطول شود...». | ||
<ref> | <ref> | ||
نقض، ص194 . | نقض، ص194 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ذکر مدارس کهن قم و | + | ذکر مدارس کهن [[قم]] و بررسی وضعیت کنونی و باقی مانده آثار آنها مجالی وسیع می طلبد که در بیشتر کتاب های مخصوص تاریخ قدیم و جدید [[قم]] طرح شده است |
<ref> | <ref> | ||
مانند:گنجینه دانشوران، بخشی مدارس قم؛ (مدارس قدیم قم) حسین مدرسی طباطبایی، وحید، سال دهم، شماره دوم . | مانند:گنجینه دانشوران، بخشی مدارس قم؛ (مدارس قدیم قم) حسین مدرسی طباطبایی، وحید، سال دهم، شماره دوم . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | مدرسه | + | |
| − | در | + | مدرسه جانی خان در خیابان دروازه ری و محله مسجد جمعه [[قم]]، مقابل مسجد تاریخی و ارزشمند «جمعه»، «جامع» و یا «مسجد جانی خان |
<ref> | <ref> | ||
جانی:منصوب به جان به معنی عزیز، گرامی وصمیمی است. | جانی:منصوب به جان به معنی عزیز، گرامی وصمیمی است. | ||
| سطر ۲۳: | سطر ۲۹: | ||
ر.ک:دهخدا، مدخل جانی. | ر.ک:دهخدا، مدخل جانی. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | » مدرسه کوچک | + | » مدرسه کوچک ولی کهنی به جای مانده است. سر در ورودی این مدرسه مقابل سر در مسجد جمعه قرار دارد و بعد از چند پله کوتاه، وارد صحن اصلی مدرسه می شوید. |
| − | بعد از دالان | + | |
| − | == | + | بعد از دالان کوتاهی، حیاط زیبای مدرسه نمودار می شود. حیاط مدرسه را حدود بیست حجره احاطه کرده است. در وسط حیاط، مانند اکثر مدارس دینی حوض آبی قرار دارد و در چهار گوشه حوض نیز باغچه است. سر در ورودی مدرسه از داخل نیز دارای کاشی کاری زیبایی است که به حیاط مدرسه جلوه و شکوه بخشیده است. مقابل هر حجره، ایوانی است با ارتفاع یک پله سنگی که دارای ازاره و لبه سنگی و جدار طاقچه دار سفید کاری شده با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری که لچکی های آن کاشی کاری شده است. گره سازی این ایوان ها توأم با آجرهایی متضمن کتیبه به خط بنایی به نام های جلاله و اسامی پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین (ع) می باشد. در سال های اخیر دو باب مغازه که کنار مدرسه قرار داشت و همچنین یک حمام که مقابل مسجد جمعه و چسبیده به مدرسه بود و سال ها مخروبه شده بود، خریداری شد و داخل بنای مدرسه قرار گرفت. قابل ذکر است که بنای مدرسه جانی خان به شماره 1987 در فهرست آثار ملی ثبت شده است. |
| − | از | + | ==بانی مدرسه== |
| + | از بانی مدرسه چندان اطلاع دقیقی در دست نداریم و دانشمندانی که در این موضوع کاوش کرده اند نیز به نظرات مختلفی رسیده اند. مرحوم فیض در گنجینه آثار [[قم]] معتقد است، بانی مدرسه و مسجد یکی است و او سلطان جانی خان، پادشاه تاتار ترکستان است | ||
<ref> | <ref> | ||
گنجینه آثار قم، فیض، ص460-485؛ گنجنامه، ج5،ص160 . | گنجینه آثار قم، فیض، ص460-485؛ گنجنامه، ج5،ص160 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | ||
| − | «... وهو السلطان الاعظم مالک رقاب الاُمم ملاذ | + | وی همان کسی است که [[علامه سعد الدین تفتازانی]] کتاب شرح المختصر خود را به نام وی مصدّر نموده است. تفتازانی می نویسد: |
| + | |||
| + | «... وهو السلطان الاعظم مالک رقاب الاُمم ملاذ سلاطین العرب والعجم، ملجأ صنادید ملوک العالم، ظل اللَّه علی بریتة وخلیفته فی خلیقتة حافظ البلاد ناصر العباد ماحی ظلم الظّلم والعناد، رافع منار الشریعه النبویه، ناصب رایات العلوم الدینیه، خافض جناح الرحمه لاهل الحق والیقین، مادّ سرادق الامن بالنصر العزیز والفتح المبین ابوالمظفر السلطان محمود جانی بک خان خلد اللَّه سرادق عظمته وجلاله...» | ||
<ref> | <ref> | ||
شرح المختصر، ص6 . | شرح المختصر، ص6 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ظاهراً | + | |
| + | ظاهراً جانی خان، از امرا و وزرای ایلخانی است و بعد از مرگ ابو سعید الجایتو خان در سال 736 ق، با ملک اشرف، برادر شیخ حسنِ بزرگِ چوپانی که سر به ظلم و طغیان برداشته بود، درگیر شد و او را شکست داد. خزینه بزرگی در تحت قدرت اشرف بود که وقت تسلیم به جانی خان گفت، قصد داشتم در [[قم]] مسجدی بنا کنم که فقه کلیه مذاهب را در آن تدریس کنند. چنان که مرحوم فیض استظهار داشته اند، جانی خان بعد از مرگ اشرف، مبلغ هنگفتی در اختیار امناء خود قرار داد و بنای مسجد بزرگ جانی خان در [[قم]] گذاشته شد و در کنار این مسجد، مدرسه جانی خان هم برپا گردید | ||
<ref> | <ref> | ||
ر.ک:گنجینه آثار قم، فیض، ص460-485 . | ر.ک:گنجینه آثار قم، فیض، ص460-485 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | ||
| + | بدین ترتیب، بنای مدرسه هم پای بنای مسجد و از اواسط قرن هشتم می باشد. همچنین ناصر الشریعة در [[مختار البلاد]] یا تاریخ قم بنای مدرسه را از قبل از دوره صفوی دانسته است | ||
<ref> | <ref> | ||
تاریخ قم، ص313 . | تاریخ قم، ص313 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | ولی دکتر حسین مدرسی طباطبایی ضمن نقد این دیدگاه معقتد است مدرسه جانی خان از آثار جانی خانِ شاملو، از امرای شاه صفی و شاه عباس ثانی است. او با سارو تقی رقابت شدیدی داشت و سرانجام پس از کشته شدن ساروتقی در 1055 ق، به قتل رسید. وی در خطه [[کرمان]] که روزگاری حاکم آن بود، مآثری از خود به جای گذاشت. طایفه شاملو، در [[قم]] خدماتی کرده اند که بنای مدرسه مؤمنیه از آن جمله است و از این رو احتمال میرود بنای مدرسه جانی خانِ قم مربوط و منسوب به جانی خان شاملو باشد | |
<ref> | <ref> | ||
ر.ک:مجله وحید، سال دهم، شماره دوم، «مدارس قدیم قم»حسین مدرسی طباطبایی، ص204-205. | ر.ک:مجله وحید، سال دهم، شماره دوم، «مدارس قدیم قم»حسین مدرسی طباطبایی، ص204-205. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | بنا بر نظر | + | بنا بر نظر آقای مدرسی، بنای مدرسه به قرن یازده و دوره صفوی باز میگردد. |
<ref> | <ref> | ||
ر.ک:تربت پاکان، ج2، ص121، حسین مدرسی طباطبایی . | ر.ک:تربت پاکان، ج2، ص121، حسین مدرسی طباطبایی . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | البته | + | |
| − | == | + | البته هماهنگی کاملی که مدرسه با مسجد [[جمعه]] دارد، این احتمال را تقویت می کند که در هر صورت بنای مسجد و مدرسه، از یک نفر و در یک زمان بوده است و از آنجا که اکثر صاحب نظران، تاریخ بنای مسجد جمعه [[قم]] را به حدود قرن هشتم رسانده اند، شاید این احتمال که بانی مدرسه، جانی خانِ دوره ایلخانی است، به واقع نزدیک تر باشد. |
| − | + | ==بازسازی و وقف املاک== | |
| − | + | میرزا عباس فیض در گنجینه آثار [[قم]] معتقد است این مدرسه یک بار در زمان صفوی از سـوی عالـم این عصـر میرزا | |
| + | جهانگیر خان ـ مدرس مدرسه شاه اصفهان ـ تعمیر شد و دارای کتاب دار و کتاب خانه گردید. البته مرحوم فیض دلیل خود را ذکر نکرده است | ||
<ref> | <ref> | ||
گنجینه آثار قم، ص460 . | گنجینه آثار قم، ص460 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | مدرسه، در دوره | + | |
| + | مدرسه، در دوره صفوی و قاجار معمور و آباد بوده است. [[سید علی بن محمد باقر موسوی خوانساری]] رساله «مشکاة الصواب فی شرح خلاصة الحساب» خود را به خواهش بعضی دوستان از طلاب، در شب پنجشنبه دهم ربیع الاول سال 1221 ق، در مدرسه جانی خانیه [[قم]] به پایان برده است. | ||
<ref> | <ref> | ||
فهرست الهیات، ج1،ص398. | فهرست الهیات، ج1،ص398. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | این مطلب دایر بودن مدرسه را در تاریخ مذکور میرساند. | |
| − | + | ||
| + | ولی در نیمه دوم قرن سیزدهم و در حدود سال 1277 ق، چون مدرسه رو به خرابی نهاده بود، «میرزا نصراللَّه مستوی گرکانی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | گرگان بروزن هیجان از روستا های نزدیک آشتیان ودارای سابقه فرهنگی طولانی است که می توان گفت تاریخ آن از جغرافیایش خیلی بزرگ تر است.استاد عبدالعظیم قریب گرگانی (بنیان گذار دستور وادبیات نوین فارسی)، دکتر محمد قریب(پدر طب اطفال ایران) ودکتر احمد قریب(پدر علم زمین شناسی ایران) از مفاخر این روستا وخطه | + | گرگان بروزن هیجان از روستا های نزدیک آشتیان ودارای سابقه فرهنگی طولانی است که می توان گفت تاریخ آن از جغرافیایش خیلی بزرگ تر است.استاد عبدالعظیم قریب گرگانی (بنیان گذار دستور وادبیات نوین فارسی)، دکتر محمد قریب(پدر طب اطفال ایران) ودکتر احمد قریب(پدر علم زمین شناسی ایران) از مفاخر این روستا وخطه آشتیان و ایران عزیز هستند . |
ر.ک:کتاب گرگان، عبدالکریم قریب. | ر.ک:کتاب گرگان، عبدالکریم قریب. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | » به | + | |
| − | == | + | » به تجدید بنای مدرسه همت نمود و آن را به مدرسه ناصری موسوم ساخت. در وقفنامه ای که فرزندان آن مرحوم تهیه کرده اند، تصریح شده که مدرسه را بنا نمود و از این تعبیر معلوم می شود که بنای قبلی، تخریب شده بوده است. |
| − | + | ==بخشهایی از وقفنامه== | |
| − | الحمد للَّه رب | + | قسمتهایی از متن وقف نامه چنین است: |
| − | اما بعد غرض از | + | |
| − | به | + | الحمد للَّه رب العالمین والصلاة والسلام علی محمد سید الانبیاء والمرسلین وعلی آله الطیبین المعصومین الطاهرین صلوات اللَّه علیهم اجمعین. |
| + | |||
| + | اما بعد غرض از تحریر و تطیر این ورقه خیرت نمقه آن است که مرحوم مبرور خلد آشیان حاج میرزا نصر الله مستوفی گرکانی ـ والد این اقل عباد و الحاج میرزا محمد مستوفی ـ مدرسه مخروبه مشهوره به «جانی خان» واقعه در [[قم]] را تقریباً چهل سال قبل بنا و تعمیر نمود و به مدرسه ناصری موسوم ساخت که خیر این کار اول از برای شاهنشاه با حشمت کامکار رضوان آرامگاه ... ناصر الدین شاه ـ طیب الله روحه و مضجعه ـ بوده باشد و نام نامی مبارک آن شهریار جهان که در خیرات و مبرّات شُهره جهان است هم از اعطای صرف روشنایی و مستمری این مدرسه مبارکه و صدور فرمان اربابی... خالصه قدیمه [[قم]] و اذن بنای دو حجر طاحونه در مجرای قنات ناصری آن بلد که یکی از مآثر همان شاهنشاه شهید سعید است.... آناً فآناً نثار روح پرفتوحش گردد و املاک مزبوره تا این زمان مطابق سند یک هزار و سیصد و هفده هجری از قرار تفصیل.... | ||
| + | |||
| + | به وقفیت مصارف مدرسه در تصرف مرحوم والد و این اقل عباد معمول بوده به انضمام موازی پنجاه و دو هزار [[ذرع]] از اراضی مشهوره به صالح آباد [[قم]] | ||
<ref> | <ref> | ||
مزرعه ای است بعد از نو قطار در معدوده اتوبان جدید قم-کاشان . | مزرعه ای است بعد از نو قطار در معدوده اتوبان جدید قم-کاشان . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | که بعد از فوت مرحوم والد خود | + | که بعد از فوت مرحوم والد خود این بنده از ورثه مرحوم حاج علیقلی بیک قمی ابنیاع نمودم و جزو املاک موقوفه مدرسه [[وقف]] نمودم که انشاء اللَّه تعالی از ید غاصب و تغییر مصون و محروس بوده باشد. |
| + | |||
| + | >برخی از شرایط و قوانین مدرسه | ||
| + | ===برخی از شرایط و قوانین مدرسه=== | ||
| + | [یکم] و در حجرات مدرسه مکتب دارِ اطفال جایز نیست بنشیند. | ||
| + | |||
| + | [دوم] و همچنین اگر از برای طلاب مهمان وارد شود زیادتر از سه شب مأذون نیست بماند. | ||
| + | |||
| + | [سوم] و غیر از محصل علوم دینیه هر علم و کار دیگر هم در آنجا جایز نیست. | ||
| + | |||
| + | [چهارم] و هر طلبه که کار نکند و درِ حجره خود را قفل کند برود و گاهی بیاید و در سرِ هر ماه مطالبه شهریه کند البته او را در مدرسه راه ندهند مگر اینکه صاحب عیال باشد و بالضروره شبها به خانه خود برود به هیچ وجه از آمدنِ روز و کارکردن، مسامحه نداشته باشد جایز است. | ||
| + | |||
| + | [پنجم] و دیگر زیادتر از دو نفر در هر حجره جایز نیست منزل کند اما از برای مباحثه در روز هر قدر کم و زیاد از خارج بیایند جایز است. | ||
| + | |||
| + | تولیت مدرسه از هر باب چنانچه در دست مرحوم والد بود و بعد از آن با بنده است من بعد هم با ارشد و اتقی در اولاد ذکورِ والد است، هرگاه از اولاد ذکور والد بالنسبه ارشد و اتقی نباشد و در اولاد اولاد ذکر بالنسبه ارشد واتقی باشد البته او متولّی است، هرگاه اولاد ذکور منقرض شود، با اولاد ذکور از بطن اناث که به این صفت متصّف باشند تولیت اختصاص دارد و صیغه وقفیت موافق قانون شریعت مطهره جاری و واقع گردیده و مطابق این ورقه دو ورقه دیگر نوشته شده که وقف نامه سه نسخه باشد، یکی در [[قم]] نزد جناب مستطاب علامه فهام آقا احمد مجتهد ـ سلمه الله تعالی ـ که زحمت تدریس را قبول فرموده اند و یکی درنزد برادرم جناب جلالت مآب میرزا رضا مستوفی و یکی دیگر در نزد خود بنده که اگر یکی از آنها مفقود شود دو نسخه دیگر باقی بماند و از فضل [[خدا]] این عملِ خیرِ قلیل، همیشه از اقراض فاسد محفوظ بوده باشد و هر صاحب عزت و قدرت که در این باب تقویت کند مأجور در خیرات بوده باشد و در روز میقاتِ حسابِ «وَقِفوهُم أنهم مَسئولون» بدون حساب و معطلی از صراط بگذرد و از رحمت کامله خلاق عالی شأن ـ جل جلاله ـ در دنیا و آخرت با نصیب بهره مند گردد و کان وقوع ذلک فی ثامن عشر من شهر جمادی الاولی 1317. | ||
| + | از عبارت فوق استفاده می شود که مدرسه قبلی به کلی منهدم شده بوده است و در نتیجه عمارت امروزین مدرسه، بنای به جای مانده از حدود سال 1287 ق است. چرا که تاریخ وقفنامه سال 1317 ق است. | ||
| + | ==موقوفات گسترده مستوفی برای مدرسه== | ||
| + | مدرسه جانی خانی از مراکزی است که دارای موقوفات بسیاری می باشد. | ||
| + | |||
| + | «میرزا نصراللَّه مستوفی گرکانی» مداخل باغ شاه را که حدود 20 هزار متر مربع بود با دو آسیاب آن از [[ناصرالدین شاه]] برای امور مدرسه گرفت و [[وقف]] آن کرد این املاک اکنون با شماره ثبتی 8788 قابل شناسایی است. به جز این باغ، زمینه ای مزروعی زیادی را در [[قم]]، [[وقف]] مخارج، شهریه و روشنایی مدرسه نمود. مجموعه مدرسه امام خمینی در میدان جهاد در امتداد خیابان باجک، در سی و دو هزار متر مربع، باغ بزرگی بود که جزو موقوفات مدرسه جانی خان بوده و اکنون به این مجتمع علمی تبدیل شده است پلاک ثبتی 9470 و فرعی 91 در همین پلاک و پلاک 9469 املاک مدرسه در این محدوده است. باغ شاه که اکنون در محدوده خیابان عمار یاسر مقابل محله باغ پنبه قراردارد و شامل ده ها منزل و مغازه است، همه [[وقف]] این مدرسه است. آسیاب شاهی بالا و آسیاب شاهی پایین به دو شماره پلاک ثبتی 10592 و 10628 در زنبیل آباد که اکنون بخش هایی از آن در خیابان حافظ و فلکه شهید قیصری واقع در بلوار صدوقی به صورت منازل مسکونی است از املاک این موقوفه با برکت است. قابل ذکر است که در سال 1375 ش از درآمد موقوفات مدرسه جانی خان، مدرسه علمیه بزرگی در مقابل دانشکده اصول دین قم احداث گردید که باید آن را «مدرسه دوم جانی خانِ یا مدرسه مستوفی» نامید. | ||
| + | |||
| + | این مدرسه که امروز دایر و فعال است، به نام مبارک حضرت [[امام علی بن موسی الرضا(ع)]] نامیده می شود. | ||
| + | |||
| + | چنانکه [[حجة الاسلام آقای سید محسن آل احمد متولی]] کنونی موقوفه برای حقیر نقل کردند بالغ بر 300 نفر مستأجر از املاک این موقوفه در اختیار دارند. | ||
| + | |||
| + | [[وقف]] نامه این املاک که به امضای فرزندان میرزا نصر الله گرکانی رسیده، سیاهه همه موقوفات و دستور صرف آن ها در موارد مقرر است. | ||
| + | |||
| + | همچنین این وقف نامه به امضا و تأیید «مرحوم آقا شیخ محمد تقی گرکانی» | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
<ref> | <ref> | ||
| − | او برادر میرزا محمد حسین شمس العلمای گرگانی وهر دو از فضلا وادبانی روزگار خود بوده اند ودر تهران از درس آیت الله میرزا حسن آشتیانی (م1319ق)استفاده می کردند.ر.ک:شمیم روحانی، ص68 . | + | او برادر میرزا محمد حسین شمس العلمای گرگانی وهر دو از فضلا وادبانی روزگار خود بوده اند ودر [[تهران]] از درس [[آیت الله میرزا حسن آشتیانی]] (م1319ق)استفاده می کردند.ر.ک:شمیم روحانی، ص68 . |
</ref> | </ref> | ||
| − | + | رسیده است. | |
| − | بخش | + | |
| − | == | + | بخش زیادی از این املاک توسط فرزندان میرزا نصراللَّه مستوفی و به خصوص آقای میرزا محمد مستوفی خریداری و [[وقف]] مدرسه شده و تولیت آن نیز با ارشد اولاد ذکور قرار داده شده است. |
| − | مدرسه از سال | + | ==تعمیرات جدید در زمان آیة اللَّه بروجردی== |
| + | مدرسه از سال تجدید بنا در دوره قاجار و بعد در دوره پهلوی اول دایر بود و در زمان مرحوم آیت الله حائری یزدی ـ مؤسس حوزه قم ـ نیز در این مدرسه درس برقرار بوده است و برخی از مدرسان و اساتید همچون میرزا محمدعلی ادیب تهرانی، مرحوم سدهی اصفهانی و شیخ ابوالحسن فقیهی پایین شهری در این مدرسه تدریس داشته اند | ||
<ref> | <ref> | ||
گنجینه دانشمندان؛ ج2، ص344؛«گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی»، کوثر، ش16، تیر1377. | گنجینه دانشمندان؛ ج2، ص344؛«گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی»، کوثر، ش16، تیر1377. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | همچنین بنا به نقل دکتر زریاب خویی، رهبر کبیر انقلاب [[امام خمینی]] (قدس الله نفسه الزکیه) نیز در این مدرسه حجره داشته اند. | |
<ref> | <ref> | ||
«گفتگو با دکتر زریاب خویی» دو فصلنامه تحقیقات اسلامی، ش2 . | «گفتگو با دکتر زریاب خویی» دو فصلنامه تحقیقات اسلامی، ش2 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | بار | + | بار دیگر در زمان [[آیت اللَّه بروجردی(ره)]] مدرسه، بازسازی شد و زیر حجره ها خالی گردید تا از رطوبت ایمن باشد. کتیبه سنگی که در سر در ورودی مدرسه نصب شده است اشاره به تعمیرات سال 1373 ق، دارد. متن این سنگ نوشته چنین است: |
| − | + | ||
| − | مرحوم | + | «احیی هذه المدرسه الدینیة حضرت آیة اللَّه العظمی الحاج آقا حسین البروجردی الطباطبایی مدظله بنفقته بالغة العشرین الف تومان فی السنة 1373 القمریه و 1332 الشمسیة». |
| + | مرحوم شیخ عبدالحسین وکیلی اشعاری در این مورد گفته اند که چنین است: | ||
| − | خوش دل آن کس که اندر | + | خوش دل آن کس که اندر این عالم / بهر حق زد به استوار قدم |
| − | بهر حق زد به استوار قدم | ||
| − | + | یک نفر از رجال پاک روان / بود در عصر خود ولی نعم | |
| − | بود در عصر خود | ||
| − | شهرتش در جهان به | + | شهرتش در جهان به جانی خان / زد بر این عرصه و بنا پرچم |
| − | زد بر | ||
| − | از پس چند | + | از پس چند ناصرالدین شاه / کرد این عرصه را زنو محکم |
| − | کرد | ||
| − | خود | + | خود بروجردی آیت عظما / نسل پاک حسن امام امم |
| − | نسل پاک حسن امام امم | ||
| − | شد | + | شد مهیا برای عمرانش / چون که شد عرصه با عدم همدم |
| − | چون که شد عرصه با عدم همدم | ||
| − | بسته شد | + | بسته شد زین فقید کشور دین / دست عدوان و ظلم و جور و ستم |
| − | دست عدوان و ظلم و جور و ستم | ||
| − | باز شد دست معدلت در قم | + | باز شد دست معدلت در قم / بسط شد بر بساط عرب و عجم |
| − | بسط شد بر بساط عرب و عجم | ||
| − | زهد و تقوا و علم و حلم و ادب | + | زهد و تقوا و علم و حلم و ادب / سر به سر اندر او بود مدغم |
| − | سر به سر اندر او بود مدغم | ||
| − | حق بر او | + | حق بر او سایه افکند بر ما / سایه او مدام در هر دم |
| − | |||
| − | از قدر امر شد به کلک قضا | + | از قدر امر شد به کلک قضا / که بزن بر فراز لوح رقم |
| − | که بزن بر فراز لوح رقم | ||
| − | کز تو همت | + | کز تو همت زآیت عظما / فضل و جود و عطا و لطف و کرم |
| − | فضل و جود و عطا و لطف و کرم | ||
| − | بر کمر بست دامن همت | + | بر کمر بست دامن همت / چون در این امر گشت پیشقدم |
| − | چون در | ||
| − | پس به حمد | + | پس به حمد خدای بی همتا / شد اساسش اساس مستحکم |
| − | شد اساسش اساس مستحکم | ||
| − | + | یکی آمد برون از آنجا گفت / اندر اینجاست اتقیای امم (1373) | |
| − | اندر | ||
<ref> | <ref> | ||
شناخت نامه حضرت فاطمه معصومه وشهر قم، ص173، به نقل از گنجینه دانشمندان . | شناخت نامه حضرت فاطمه معصومه وشهر قم، ص173، به نقل از گنجینه دانشمندان . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | بعد از | + | |
| − | بعد از درگذشت | + | بعد از این تعمیرات، مرحوم [[آیت اللَّه سید حسین بُدلا]] از طرف [[آیة اللَّه العظمی بروجردی]] مسئولیت و مدیریت مدرسه را عهده دار بود. |
| − | در | + | |
| − | + | بعد از درگذشت [[آیت اللَّه بروجردی]] و همچنین رونق مدارس فیضیه و دارالشفاء مدرسه جانی خان از آمد و شد طلاب افتاد. موقوفات گسترده مدرسه نیز معمولاً دست افرادی بود که مراعات حقوق شرعیه را نمی کردند. | |
| + | |||
| + | در دهه های اخیر تولیت مدرسه با مرحوم دکتر احمد مستوفی ـ استاد برجسته جغرافیای عمومی در دانشگاه تهران ـ بود. | ||
| + | |||
| + | ولی کسی که توانست به املاک و موقوفات این مدرسه سر سامان دهد و بیشتر آن را از تصرف غیر شرعی خارج نماید جناب [[حجة الاسلام سید محسن آل احمد]] بوده است. | ||
<ref> | <ref> | ||
ایشان متولد1315ش از سادات محترم قم هستند. از درس حضرات آیات بروجردی، خمینی،ستوده، صلواتی، اعتمادی، سلطانی، وحید خراسانی استفاده کرده اند وهمچنین از دانشکده الهیات دانشگاه تهران لیسانس خود را در سال 1350گرفته اند. ایشان ده ها سال به خدمات تبلیغی ورفاهی در روستا های محروم قم موفق بوده اند . | ایشان متولد1315ش از سادات محترم قم هستند. از درس حضرات آیات بروجردی، خمینی،ستوده، صلواتی، اعتمادی، سلطانی، وحید خراسانی استفاده کرده اند وهمچنین از دانشکده الهیات دانشگاه تهران لیسانس خود را در سال 1350گرفته اند. ایشان ده ها سال به خدمات تبلیغی ورفاهی در روستا های محروم قم موفق بوده اند . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | چنانچه | + | |
| − | بعد از درگذشت مرحوم دکتر احمد | + | چنانچه برای نگارنده نقل کردند از اوایل دوران طلبگی و بعد از آن که برای تحصیلات دانشگاهی در حدود سال های 1350 ش به [[تهران]] رفت و آمد داشتند با آقای مستوفی (تولیت مدرسه) همکاری می کردند و آقای مستوفی وکالت تام به ایشان برای پیگیری و اِشراف بر مسائل مربوط به املاک و موقوفات مدرسه داده است. |
| − | در | + | |
| + | بعد از درگذشت مرحوم [[دکتر احمد مستوفی]]، اکنون برادرشان آقای علی مستوفی تولیت شرعی موقوفه مدرسه جانی خان هستند. | ||
| + | |||
| + | در سال های اخیر نیز مدرسه مجدداً تعمیرات اساسی شده است. بخش عمده این تعمیرات توسط اداره اوقاف و امور خیریه [[استان قم]] و با هزینه موقوفات گسترده مدرسه و با پیگیری و مدیریت جناب آقای آل احمد انجام شده است. در طبقه فوقانی، حدود ده حجره اضافه شده و دو باب مغازه و حمام مجاور مدرسه خریداری شده و داخل مدرسه گردیده و چندین سالن و مدرس، به صحن مدرسه اضافه شده است. بخش دیگری از تعمیرات که بیشتر جنبه تزئینی دارد مانند کاشی کاری و نقاشی، توسط [[اداره میراث فرهنگی قم]] در حال انجام است. اکنون مدرسه دارای حدود 40 حجره و هشتاد طلبه است. | ||
==نام مدرسه== | ==نام مدرسه== | ||
| − | در | + | در پایان، تذکر این نکته ضروری است که نام مدرسه چنانکه در منابع تاریخی آمده و در وقفنامه آن نیز ذکر گردیده است، همان «مدرسه جانی خان» |
<ref> | <ref> | ||
از جمله ر.ک:گنجینه دانشوران، ص281؛ سفرنامه قم، افضل الملک، ص105؛ تربت پاکان، ج2، ص131؛ «مدارس قدیم قم»، مدرسی طباطبایی، سال دهم، شماره دوم، ص204-205؛ گنجینه دانشمندان، ج2،ص344؛تاریخ قم، ناصر الشریعه،ص313 . | از جمله ر.ک:گنجینه دانشوران، ص281؛ سفرنامه قم، افضل الملک، ص105؛ تربت پاکان، ج2، ص131؛ «مدارس قدیم قم»، مدرسی طباطبایی، سال دهم، شماره دوم، ص204-205؛ گنجینه دانشمندان، ج2،ص344؛تاریخ قم، ناصر الشریعه،ص313 . | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | می باشد و اینکه در این اواخر به مدرسه جهانگیرخان تبدیل شده است، از عجایب است. هیچ مستند و مأخذ درستی برای نام جهانگیرخان در دست نیست و این جهانگیرخان را در منابع و مصادر نیافتیم. آقای فیض نیز، که نوشته اند در عهد صفوی توسط جهانگیرخان ـ مدرّس مدرسه شاه [[اصفهان]] ـ تعمیر شد، برای سخن خود مدرکی ارائه نکرده اند و مضافاً اینکه اگر چنین تعمیری توسط آن شخص انجام شده باشد، باز هم در وقفنامه سال 1317 ق که حدود دویست سال بعد از عصر صفوی نگارش شده، باز هم از مدرسه با عنوان «جانی خان» یاد شده است. و با وجود تصریح در وقفنامه به نام مدرسه، هرگونه تغییر بی مناسبت است. البته از این گونه تصرفات بی مورد در نامگذاری بناهای تاریخی، در دوران ما کم نیست. | |
| − | متأسفانه در | + | |
| − | + | متأسفانه در کاشی کاری جدید در سال 1383 ش، نام جهانگیرخان در سر در ورودی مدرسه نگاشته شده و این تسمیه بی مدرک، صاحب سند و مأخذ تاریخی گردیده است! | |
| + | |||
| + | [[امید]] آنکه این بنای خیر، سالیان متمادی مرکز علم و تقوی و فضیلت بماند و از گزند روزگاران مصون باشد | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | لازم است از همکاری حجة الاسلام والمسلمین آقای آل احمد –متولی ومدیر محترم مدرسه جانی خان –که باروی باز مزاحمت بنده را تحمل | + | لازم است از همکاری حجة الاسلام والمسلمین آقای آل احمد –متولی ومدیر محترم مدرسه جانی خان –که باروی باز مزاحمت بنده را تحمل کردند و همچنین دوست دانشورم جناب آقای محمد هادی خالقی که نکاتی راتذکر دادند تشکر کنم وایام عزت مستدام . |
</ref> | </ref> | ||
==منابع و مآخذ== | ==منابع و مآخذ== | ||
| − | 1. | + | 1. تاریخ قم، محمدحسین ناصر الشریعه، به کوشش: علی دوانی، قم: دارالعلم، 1342 ش. |
| − | 2. | + | 2. گنجینه دانشوران، احمد رحیمی، قم، 1339 ش. |
| − | 3. سفرنامه قم، غلام | + | 3. سفرنامه قم، غلام حسین خان افضل الملک (م 1348 ق)، تصحیح: زهرا اردستانی، قم: کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم، 1384 ش. |
| − | 4. نقض، | + | 4. نقض، عبدالجلیل رازی قزوینی، تصحیح: محدث ارموی، 1331 ش. |
| − | 5. شرح المختصر، | + | 5. شرح المختصر، سعدالدین تفتازانی، قم: دار الحکمه، 1374 ش. |
| − | 6. | + | 6. گنجینه آثار قم، عباس فیض، قم: مهر استوار، 1349 ش. |
| − | 7. تربت پاکان، | + | 7. تربت پاکان، حسین مدرسی طباطبایی، تهران: انجمن آثار ملی، 1335 ش. |
| − | 8. مجله | + | 8. مجله وحید، سیف اللَّه وحید نیا، سال دهم، شماره دوم، بهمن 1349 ش. |
| − | 9. کتاب گرکان، | + | 9. کتاب گرکان، عبدالکریم قریب، تهران: مؤلف، 1363 ش. |
| − | 10. مجله کوثر، آستانه مقدسه قم، ش 16، | + | 10. مجله کوثر، آستانه مقدسه قم، ش 16، تیرماه 1377. |
| − | 11. دو فصلنامه | + | 11. دو فصلنامه تحقیقات اسلامی، بنیاد دایرة المعارف، سر دبیر: مهدی محقق، ش 2. |
| − | 12. گنجنامه، فرهنگ آثار | + | 12. گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، کامبیز حاجی قاسمی و دیگران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1375 ش. |
| − | 13. | + | 13. شمیم روحانی در احوال و آثار و خاندان میرزا حسن آشتیانی، مهدی سلیمانی آشتیانی، قم: زهیر، 1384 ش. |
| − | 14. شناخت نامه حضرت معصومه(س)، | + | 14. شناخت نامه حضرت معصومه(س)، علی اکبر زمانی نژاد، قم: کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم، 1384 ش. |
| − | 15. | + | 15. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، تهران: اسلامیه، 1353 ش. |
| − | 16. فهرست دانشکده | + | 16. فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، محمدتقی دانشپژوه و محمدباقر حجتی، تهران: دانشگاه تهران 1349 ش . |
| − | == | + | |
| + | ==تصاویر== | ||
| − | >1 | + | <gallery> |
| − | + | Jani khan 1.JPG| | |
| − | + | Jani khan 2.JPG| | |
| − | + | Jani khan 3.JPG| | |
| − | + | Jani khan 4.JPG| | |
| − | + | Jani khan 5.JPG| | |
| − | + | Jani khan 6.JPG| | |
| − | + | Jani khan 7.JPG| | |
| − | + | Jani khan 8.JPG| | |
| − | + | Jani khan 9.JPG| | |
| − | + | </gallery> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | > | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | + | </div> | |
| − | [[رده:میراث جاویدان شماره | + | [[رده:میراث جاویدان شماره 69]] |
[[رده:مقالات]] | [[رده:مقالات]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ اکتبر ۲۰۱۸، ساعت ۰۹:۴۳
محتویات
چکیده
مدرسه جانی خان قم از مدارس بسیار باسابقه شهر قم است که شاید قدمت آن به صده هشتم هجری باز می گردد، در این که بانی مدرسه چه کسی بوده دو نظر مطرح است. برخی او را از دوره ایلخانی می دانند و بعضی او را همزمان با ساروتقی در قرن 11 می پندارند. به هر روی بازسازی این مدرسه که به صورت کامل انجام گرفته در اوایل قرن 14 قمری می باشد و در زمان آیت الله بروجردی نیز تعمیر اساسی دیگری صورت گرفته است. نویسنده مقاله به متن وقف نامه نیز نظر داشته و مطالب ارزشمندی پیرامون آن موقوفه ارائه کرده است.
کلیدواژه ها: قم، مدارس علمیه قم، مدرسه جانی خان، وقف نامه مدرسه
در آمد
شکل گیری «مدرسه» به عنوان بخش مهمی از تاریخ نهاد آموزش در تمدن اسلامی، به قرن های سوم و چهارم هجری باز می گردد؛ مدرسه علمی بلند آوازه نجف اشرف که شیخ طوسی بنیانگذار آن است و مدرسه ابن حبان بُستی در بُست و مدرسه ابن فورک در نیشابور و مدرسه قاضی نعمان و فرزندش در جامع الأزهر و ده ها حوزه دیگر در سرزمین های اسلامی، از این نمونه ها هستند.
عبدالجلیل رازی قزوینی، از متکلمان برجسته قرن ششم ، در کتاب ارجمند نقض، به نه مدرسه دایر و مشهور قم در روزگار خود اشاره میکند. حال آنکه روزگار او (دوره پس از سقوط آل بویه و اوج قدرت حاکمان عامه مذهب سلجوقی)، عصر رخوت و رکود دانش، به ویژه دانش های دینی در قم و دیگر شهرها و محله های شیعی ایران بوده است. بدین ترتیب، میتوان حدس زد که برخی از این مدارس، دست کم، یکی دو قرن پیش از وی تأسیس شده باشند.
با توجه به اهمیت و ارزش کلام صاحب نقض، عین آن را می آوریم:
«معلوم است که در شهر قم که همه شیعه اند آثار اسلام و شعار دین و قوت و اعتقاد چون باشد، از جوامع که بوالفضل عراقی کرده است، بیرون شهر و آنچه کمال ثابت کرده است در میان شهر و مقصوره های با زینت و منبرهای با تکلف و مناره های رفیع و کراسی علما و نوبت عقود مجالس و کتب خانه های ملء از کتب طوایف و مدرسه های معروف چون مدرسه سعد صلب و مدرسه اثیر الملک و مدرسه شهید سعید عز الدین مرتضی - قدس اللَّه روحه - و مدرسه سید امام زین الدین امیره شرفشاه که قاضی و حاکم است و آن سرای ستی فاطمه بنت موسی بن جعفر(س) با اوقاف و مدرّس و فقها و ائمه و زینت تمام و قبول اعظم و مدرسه ظهیر عبد العزیز و مدرسه استاد بوالحسن کمیج و مدرسه شمس الدین مرتضی با عدّت و آلت و درس و مدرسه کبیر مرتضی کبیر شرف الدین با زینت و آلت و حرمت و قبول و غیر، آن که به ذکر همه، کتاب مطول شود...». [۱] ذکر مدارس کهن قم و بررسی وضعیت کنونی و باقی مانده آثار آنها مجالی وسیع می طلبد که در بیشتر کتاب های مخصوص تاریخ قدیم و جدید قم طرح شده است [۲]
مدرسه جانی خان در خیابان دروازه ری و محله مسجد جمعه قم، مقابل مسجد تاریخی و ارزشمند «جمعه»، «جامع» و یا «مسجد جانی خان [۳] » مدرسه کوچک ولی کهنی به جای مانده است. سر در ورودی این مدرسه مقابل سر در مسجد جمعه قرار دارد و بعد از چند پله کوتاه، وارد صحن اصلی مدرسه می شوید.
بعد از دالان کوتاهی، حیاط زیبای مدرسه نمودار می شود. حیاط مدرسه را حدود بیست حجره احاطه کرده است. در وسط حیاط، مانند اکثر مدارس دینی حوض آبی قرار دارد و در چهار گوشه حوض نیز باغچه است. سر در ورودی مدرسه از داخل نیز دارای کاشی کاری زیبایی است که به حیاط مدرسه جلوه و شکوه بخشیده است. مقابل هر حجره، ایوانی است با ارتفاع یک پله سنگی که دارای ازاره و لبه سنگی و جدار طاقچه دار سفید کاری شده با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری که لچکی های آن کاشی کاری شده است. گره سازی این ایوان ها توأم با آجرهایی متضمن کتیبه به خط بنایی به نام های جلاله و اسامی پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین (ع) می باشد. در سال های اخیر دو باب مغازه که کنار مدرسه قرار داشت و همچنین یک حمام که مقابل مسجد جمعه و چسبیده به مدرسه بود و سال ها مخروبه شده بود، خریداری شد و داخل بنای مدرسه قرار گرفت. قابل ذکر است که بنای مدرسه جانی خان به شماره 1987 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
بانی مدرسه
از بانی مدرسه چندان اطلاع دقیقی در دست نداریم و دانشمندانی که در این موضوع کاوش کرده اند نیز به نظرات مختلفی رسیده اند. مرحوم فیض در گنجینه آثار قم معتقد است، بانی مدرسه و مسجد یکی است و او سلطان جانی خان، پادشاه تاتار ترکستان است [۴]
وی همان کسی است که علامه سعد الدین تفتازانی کتاب شرح المختصر خود را به نام وی مصدّر نموده است. تفتازانی می نویسد:
«... وهو السلطان الاعظم مالک رقاب الاُمم ملاذ سلاطین العرب والعجم، ملجأ صنادید ملوک العالم، ظل اللَّه علی بریتة وخلیفته فی خلیقتة حافظ البلاد ناصر العباد ماحی ظلم الظّلم والعناد، رافع منار الشریعه النبویه، ناصب رایات العلوم الدینیه، خافض جناح الرحمه لاهل الحق والیقین، مادّ سرادق الامن بالنصر العزیز والفتح المبین ابوالمظفر السلطان محمود جانی بک خان خلد اللَّه سرادق عظمته وجلاله...» [۵]
ظاهراً جانی خان، از امرا و وزرای ایلخانی است و بعد از مرگ ابو سعید الجایتو خان در سال 736 ق، با ملک اشرف، برادر شیخ حسنِ بزرگِ چوپانی که سر به ظلم و طغیان برداشته بود، درگیر شد و او را شکست داد. خزینه بزرگی در تحت قدرت اشرف بود که وقت تسلیم به جانی خان گفت، قصد داشتم در قم مسجدی بنا کنم که فقه کلیه مذاهب را در آن تدریس کنند. چنان که مرحوم فیض استظهار داشته اند، جانی خان بعد از مرگ اشرف، مبلغ هنگفتی در اختیار امناء خود قرار داد و بنای مسجد بزرگ جانی خان در قم گذاشته شد و در کنار این مسجد، مدرسه جانی خان هم برپا گردید [۶]
بدین ترتیب، بنای مدرسه هم پای بنای مسجد و از اواسط قرن هشتم می باشد. همچنین ناصر الشریعة در مختار البلاد یا تاریخ قم بنای مدرسه را از قبل از دوره صفوی دانسته است [۷] ولی دکتر حسین مدرسی طباطبایی ضمن نقد این دیدگاه معقتد است مدرسه جانی خان از آثار جانی خانِ شاملو، از امرای شاه صفی و شاه عباس ثانی است. او با سارو تقی رقابت شدیدی داشت و سرانجام پس از کشته شدن ساروتقی در 1055 ق، به قتل رسید. وی در خطه کرمان که روزگاری حاکم آن بود، مآثری از خود به جای گذاشت. طایفه شاملو، در قم خدماتی کرده اند که بنای مدرسه مؤمنیه از آن جمله است و از این رو احتمال میرود بنای مدرسه جانی خانِ قم مربوط و منسوب به جانی خان شاملو باشد [۸] بنا بر نظر آقای مدرسی، بنای مدرسه به قرن یازده و دوره صفوی باز میگردد. [۹]
البته هماهنگی کاملی که مدرسه با مسجد جمعه دارد، این احتمال را تقویت می کند که در هر صورت بنای مسجد و مدرسه، از یک نفر و در یک زمان بوده است و از آنجا که اکثر صاحب نظران، تاریخ بنای مسجد جمعه قم را به حدود قرن هشتم رسانده اند، شاید این احتمال که بانی مدرسه، جانی خانِ دوره ایلخانی است، به واقع نزدیک تر باشد.
بازسازی و وقف املاک
میرزا عباس فیض در گنجینه آثار قم معتقد است این مدرسه یک بار در زمان صفوی از سـوی عالـم این عصـر میرزا جهانگیر خان ـ مدرس مدرسه شاه اصفهان ـ تعمیر شد و دارای کتاب دار و کتاب خانه گردید. البته مرحوم فیض دلیل خود را ذکر نکرده است [۱۰]
مدرسه، در دوره صفوی و قاجار معمور و آباد بوده است. سید علی بن محمد باقر موسوی خوانساری رساله «مشکاة الصواب فی شرح خلاصة الحساب» خود را به خواهش بعضی دوستان از طلاب، در شب پنجشنبه دهم ربیع الاول سال 1221 ق، در مدرسه جانی خانیه قم به پایان برده است. [۱۱] این مطلب دایر بودن مدرسه را در تاریخ مذکور میرساند.
ولی در نیمه دوم قرن سیزدهم و در حدود سال 1277 ق، چون مدرسه رو به خرابی نهاده بود، «میرزا نصراللَّه مستوی گرکانی [۱۲]
» به تجدید بنای مدرسه همت نمود و آن را به مدرسه ناصری موسوم ساخت. در وقفنامه ای که فرزندان آن مرحوم تهیه کرده اند، تصریح شده که مدرسه را بنا نمود و از این تعبیر معلوم می شود که بنای قبلی، تخریب شده بوده است.
بخشهایی از وقفنامه
قسمتهایی از متن وقف نامه چنین است:
الحمد للَّه رب العالمین والصلاة والسلام علی محمد سید الانبیاء والمرسلین وعلی آله الطیبین المعصومین الطاهرین صلوات اللَّه علیهم اجمعین.
اما بعد غرض از تحریر و تطیر این ورقه خیرت نمقه آن است که مرحوم مبرور خلد آشیان حاج میرزا نصر الله مستوفی گرکانی ـ والد این اقل عباد و الحاج میرزا محمد مستوفی ـ مدرسه مخروبه مشهوره به «جانی خان» واقعه در قم را تقریباً چهل سال قبل بنا و تعمیر نمود و به مدرسه ناصری موسوم ساخت که خیر این کار اول از برای شاهنشاه با حشمت کامکار رضوان آرامگاه ... ناصر الدین شاه ـ طیب الله روحه و مضجعه ـ بوده باشد و نام نامی مبارک آن شهریار جهان که در خیرات و مبرّات شُهره جهان است هم از اعطای صرف روشنایی و مستمری این مدرسه مبارکه و صدور فرمان اربابی... خالصه قدیمه قم و اذن بنای دو حجر طاحونه در مجرای قنات ناصری آن بلد که یکی از مآثر همان شاهنشاه شهید سعید است.... آناً فآناً نثار روح پرفتوحش گردد و املاک مزبوره تا این زمان مطابق سند یک هزار و سیصد و هفده هجری از قرار تفصیل....
به وقفیت مصارف مدرسه در تصرف مرحوم والد و این اقل عباد معمول بوده به انضمام موازی پنجاه و دو هزار ذرع از اراضی مشهوره به صالح آباد قم [۱۳]
که بعد از فوت مرحوم والد خود این بنده از ورثه مرحوم حاج علیقلی بیک قمی ابنیاع نمودم و جزو املاک موقوفه مدرسه وقف نمودم که انشاء اللَّه تعالی از ید غاصب و تغییر مصون و محروس بوده باشد.
>برخی از شرایط و قوانین مدرسه
برخی از شرایط و قوانین مدرسه
[یکم] و در حجرات مدرسه مکتب دارِ اطفال جایز نیست بنشیند.
[دوم] و همچنین اگر از برای طلاب مهمان وارد شود زیادتر از سه شب مأذون نیست بماند.
[سوم] و غیر از محصل علوم دینیه هر علم و کار دیگر هم در آنجا جایز نیست.
[چهارم] و هر طلبه که کار نکند و درِ حجره خود را قفل کند برود و گاهی بیاید و در سرِ هر ماه مطالبه شهریه کند البته او را در مدرسه راه ندهند مگر اینکه صاحب عیال باشد و بالضروره شبها به خانه خود برود به هیچ وجه از آمدنِ روز و کارکردن، مسامحه نداشته باشد جایز است.
[پنجم] و دیگر زیادتر از دو نفر در هر حجره جایز نیست منزل کند اما از برای مباحثه در روز هر قدر کم و زیاد از خارج بیایند جایز است.
تولیت مدرسه از هر باب چنانچه در دست مرحوم والد بود و بعد از آن با بنده است من بعد هم با ارشد و اتقی در اولاد ذکورِ والد است، هرگاه از اولاد ذکور والد بالنسبه ارشد و اتقی نباشد و در اولاد اولاد ذکر بالنسبه ارشد واتقی باشد البته او متولّی است، هرگاه اولاد ذکور منقرض شود، با اولاد ذکور از بطن اناث که به این صفت متصّف باشند تولیت اختصاص دارد و صیغه وقفیت موافق قانون شریعت مطهره جاری و واقع گردیده و مطابق این ورقه دو ورقه دیگر نوشته شده که وقف نامه سه نسخه باشد، یکی در قم نزد جناب مستطاب علامه فهام آقا احمد مجتهد ـ سلمه الله تعالی ـ که زحمت تدریس را قبول فرموده اند و یکی درنزد برادرم جناب جلالت مآب میرزا رضا مستوفی و یکی دیگر در نزد خود بنده که اگر یکی از آنها مفقود شود دو نسخه دیگر باقی بماند و از فضل خدا این عملِ خیرِ قلیل، همیشه از اقراض فاسد محفوظ بوده باشد و هر صاحب عزت و قدرت که در این باب تقویت کند مأجور در خیرات بوده باشد و در روز میقاتِ حسابِ «وَقِفوهُم أنهم مَسئولون» بدون حساب و معطلی از صراط بگذرد و از رحمت کامله خلاق عالی شأن ـ جل جلاله ـ در دنیا و آخرت با نصیب بهره مند گردد و کان وقوع ذلک فی ثامن عشر من شهر جمادی الاولی 1317. از عبارت فوق استفاده می شود که مدرسه قبلی به کلی منهدم شده بوده است و در نتیجه عمارت امروزین مدرسه، بنای به جای مانده از حدود سال 1287 ق است. چرا که تاریخ وقفنامه سال 1317 ق است.
موقوفات گسترده مستوفی برای مدرسه
مدرسه جانی خانی از مراکزی است که دارای موقوفات بسیاری می باشد.
«میرزا نصراللَّه مستوفی گرکانی» مداخل باغ شاه را که حدود 20 هزار متر مربع بود با دو آسیاب آن از ناصرالدین شاه برای امور مدرسه گرفت و وقف آن کرد این املاک اکنون با شماره ثبتی 8788 قابل شناسایی است. به جز این باغ، زمینه ای مزروعی زیادی را در قم، وقف مخارج، شهریه و روشنایی مدرسه نمود. مجموعه مدرسه امام خمینی در میدان جهاد در امتداد خیابان باجک، در سی و دو هزار متر مربع، باغ بزرگی بود که جزو موقوفات مدرسه جانی خان بوده و اکنون به این مجتمع علمی تبدیل شده است پلاک ثبتی 9470 و فرعی 91 در همین پلاک و پلاک 9469 املاک مدرسه در این محدوده است. باغ شاه که اکنون در محدوده خیابان عمار یاسر مقابل محله باغ پنبه قراردارد و شامل ده ها منزل و مغازه است، همه وقف این مدرسه است. آسیاب شاهی بالا و آسیاب شاهی پایین به دو شماره پلاک ثبتی 10592 و 10628 در زنبیل آباد که اکنون بخش هایی از آن در خیابان حافظ و فلکه شهید قیصری واقع در بلوار صدوقی به صورت منازل مسکونی است از املاک این موقوفه با برکت است. قابل ذکر است که در سال 1375 ش از درآمد موقوفات مدرسه جانی خان، مدرسه علمیه بزرگی در مقابل دانشکده اصول دین قم احداث گردید که باید آن را «مدرسه دوم جانی خانِ یا مدرسه مستوفی» نامید.
این مدرسه که امروز دایر و فعال است، به نام مبارک حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) نامیده می شود.
چنانکه حجة الاسلام آقای سید محسن آل احمد متولی کنونی موقوفه برای حقیر نقل کردند بالغ بر 300 نفر مستأجر از املاک این موقوفه در اختیار دارند.
وقف نامه این املاک که به امضای فرزندان میرزا نصر الله گرکانی رسیده، سیاهه همه موقوفات و دستور صرف آن ها در موارد مقرر است.
همچنین این وقف نامه به امضا و تأیید «مرحوم آقا شیخ محمد تقی گرکانی»
[۱۴] رسیده است.
بخش زیادی از این املاک توسط فرزندان میرزا نصراللَّه مستوفی و به خصوص آقای میرزا محمد مستوفی خریداری و وقف مدرسه شده و تولیت آن نیز با ارشد اولاد ذکور قرار داده شده است.
تعمیرات جدید در زمان آیة اللَّه بروجردی
مدرسه از سال تجدید بنا در دوره قاجار و بعد در دوره پهلوی اول دایر بود و در زمان مرحوم آیت الله حائری یزدی ـ مؤسس حوزه قم ـ نیز در این مدرسه درس برقرار بوده است و برخی از مدرسان و اساتید همچون میرزا محمدعلی ادیب تهرانی، مرحوم سدهی اصفهانی و شیخ ابوالحسن فقیهی پایین شهری در این مدرسه تدریس داشته اند [۱۵] همچنین بنا به نقل دکتر زریاب خویی، رهبر کبیر انقلاب امام خمینی (قدس الله نفسه الزکیه) نیز در این مدرسه حجره داشته اند. [۱۶] بار دیگر در زمان آیت اللَّه بروجردی(ره) مدرسه، بازسازی شد و زیر حجره ها خالی گردید تا از رطوبت ایمن باشد. کتیبه سنگی که در سر در ورودی مدرسه نصب شده است اشاره به تعمیرات سال 1373 ق، دارد. متن این سنگ نوشته چنین است:
«احیی هذه المدرسه الدینیة حضرت آیة اللَّه العظمی الحاج آقا حسین البروجردی الطباطبایی مدظله بنفقته بالغة العشرین الف تومان فی السنة 1373 القمریه و 1332 الشمسیة». مرحوم شیخ عبدالحسین وکیلی اشعاری در این مورد گفته اند که چنین است:
خوش دل آن کس که اندر این عالم / بهر حق زد به استوار قدم
یک نفر از رجال پاک روان / بود در عصر خود ولی نعم
شهرتش در جهان به جانی خان / زد بر این عرصه و بنا پرچم
از پس چند ناصرالدین شاه / کرد این عرصه را زنو محکم
خود بروجردی آیت عظما / نسل پاک حسن امام امم
شد مهیا برای عمرانش / چون که شد عرصه با عدم همدم
بسته شد زین فقید کشور دین / دست عدوان و ظلم و جور و ستم
باز شد دست معدلت در قم / بسط شد بر بساط عرب و عجم
زهد و تقوا و علم و حلم و ادب / سر به سر اندر او بود مدغم
حق بر او سایه افکند بر ما / سایه او مدام در هر دم
از قدر امر شد به کلک قضا / که بزن بر فراز لوح رقم
کز تو همت زآیت عظما / فضل و جود و عطا و لطف و کرم
بر کمر بست دامن همت / چون در این امر گشت پیشقدم
پس به حمد خدای بی همتا / شد اساسش اساس مستحکم
یکی آمد برون از آنجا گفت / اندر اینجاست اتقیای امم (1373) [۱۷]
بعد از این تعمیرات، مرحوم آیت اللَّه سید حسین بُدلا از طرف آیة اللَّه العظمی بروجردی مسئولیت و مدیریت مدرسه را عهده دار بود.
بعد از درگذشت آیت اللَّه بروجردی و همچنین رونق مدارس فیضیه و دارالشفاء مدرسه جانی خان از آمد و شد طلاب افتاد. موقوفات گسترده مدرسه نیز معمولاً دست افرادی بود که مراعات حقوق شرعیه را نمی کردند.
در دهه های اخیر تولیت مدرسه با مرحوم دکتر احمد مستوفی ـ استاد برجسته جغرافیای عمومی در دانشگاه تهران ـ بود.
ولی کسی که توانست به املاک و موقوفات این مدرسه سر سامان دهد و بیشتر آن را از تصرف غیر شرعی خارج نماید جناب حجة الاسلام سید محسن آل احمد بوده است. [۱۸]
چنانچه برای نگارنده نقل کردند از اوایل دوران طلبگی و بعد از آن که برای تحصیلات دانشگاهی در حدود سال های 1350 ش به تهران رفت و آمد داشتند با آقای مستوفی (تولیت مدرسه) همکاری می کردند و آقای مستوفی وکالت تام به ایشان برای پیگیری و اِشراف بر مسائل مربوط به املاک و موقوفات مدرسه داده است.
بعد از درگذشت مرحوم دکتر احمد مستوفی، اکنون برادرشان آقای علی مستوفی تولیت شرعی موقوفه مدرسه جانی خان هستند.
در سال های اخیر نیز مدرسه مجدداً تعمیرات اساسی شده است. بخش عمده این تعمیرات توسط اداره اوقاف و امور خیریه استان قم و با هزینه موقوفات گسترده مدرسه و با پیگیری و مدیریت جناب آقای آل احمد انجام شده است. در طبقه فوقانی، حدود ده حجره اضافه شده و دو باب مغازه و حمام مجاور مدرسه خریداری شده و داخل مدرسه گردیده و چندین سالن و مدرس، به صحن مدرسه اضافه شده است. بخش دیگری از تعمیرات که بیشتر جنبه تزئینی دارد مانند کاشی کاری و نقاشی، توسط اداره میراث فرهنگی قم در حال انجام است. اکنون مدرسه دارای حدود 40 حجره و هشتاد طلبه است.
نام مدرسه
در پایان، تذکر این نکته ضروری است که نام مدرسه چنانکه در منابع تاریخی آمده و در وقفنامه آن نیز ذکر گردیده است، همان «مدرسه جانی خان» [۱۹] می باشد و اینکه در این اواخر به مدرسه جهانگیرخان تبدیل شده است، از عجایب است. هیچ مستند و مأخذ درستی برای نام جهانگیرخان در دست نیست و این جهانگیرخان را در منابع و مصادر نیافتیم. آقای فیض نیز، که نوشته اند در عهد صفوی توسط جهانگیرخان ـ مدرّس مدرسه شاه اصفهان ـ تعمیر شد، برای سخن خود مدرکی ارائه نکرده اند و مضافاً اینکه اگر چنین تعمیری توسط آن شخص انجام شده باشد، باز هم در وقفنامه سال 1317 ق که حدود دویست سال بعد از عصر صفوی نگارش شده، باز هم از مدرسه با عنوان «جانی خان» یاد شده است. و با وجود تصریح در وقفنامه به نام مدرسه، هرگونه تغییر بی مناسبت است. البته از این گونه تصرفات بی مورد در نامگذاری بناهای تاریخی، در دوران ما کم نیست.
متأسفانه در کاشی کاری جدید در سال 1383 ش، نام جهانگیرخان در سر در ورودی مدرسه نگاشته شده و این تسمیه بی مدرک، صاحب سند و مأخذ تاریخی گردیده است!
امید آنکه این بنای خیر، سالیان متمادی مرکز علم و تقوی و فضیلت بماند و از گزند روزگاران مصون باشد [۲۰]
منابع و مآخذ
1. تاریخ قم، محمدحسین ناصر الشریعه، به کوشش: علی دوانی، قم: دارالعلم، 1342 ش.
2. گنجینه دانشوران، احمد رحیمی، قم، 1339 ش.
3. سفرنامه قم، غلام حسین خان افضل الملک (م 1348 ق)، تصحیح: زهرا اردستانی، قم: کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم، 1384 ش.
4. نقض، عبدالجلیل رازی قزوینی، تصحیح: محدث ارموی، 1331 ش.
5. شرح المختصر، سعدالدین تفتازانی، قم: دار الحکمه، 1374 ش.
6. گنجینه آثار قم، عباس فیض، قم: مهر استوار، 1349 ش.
7. تربت پاکان، حسین مدرسی طباطبایی، تهران: انجمن آثار ملی، 1335 ش.
8. مجله وحید، سیف اللَّه وحید نیا، سال دهم، شماره دوم، بهمن 1349 ش.
9. کتاب گرکان، عبدالکریم قریب، تهران: مؤلف، 1363 ش.
10. مجله کوثر، آستانه مقدسه قم، ش 16، تیرماه 1377.
11. دو فصلنامه تحقیقات اسلامی، بنیاد دایرة المعارف، سر دبیر: مهدی محقق، ش 2.
12. گنجنامه، فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، کامبیز حاجی قاسمی و دیگران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی، 1375 ش.
13. شمیم روحانی در احوال و آثار و خاندان میرزا حسن آشتیانی، مهدی سلیمانی آشتیانی، قم: زهیر، 1384 ش.
14. شناخت نامه حضرت معصومه(س)، علی اکبر زمانی نژاد، قم: کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگی قم، 1384 ش.
15. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازی، تهران: اسلامیه، 1353 ش.
16. فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، محمدتقی دانشپژوه و محمدباقر حجتی، تهران: دانشگاه تهران 1349 ش .
تصاویر
پانویس
- ↑ نقض، ص194 .
- ↑ مانند:گنجینه دانشوران، بخشی مدارس قم؛ (مدارس قدیم قم) حسین مدرسی طباطبایی، وحید، سال دهم، شماره دوم .
- ↑ جانی:منصوب به جان به معنی عزیز، گرامی وصمیمی است. خاقانی می گوید: گرچه در تبریز دارم دوستان دوستی جانی مرا او بود وبس ر.ک:دهخدا، مدخل جانی.
- ↑ گنجینه آثار قم، فیض، ص460-485؛ گنجنامه، ج5،ص160 .
- ↑ شرح المختصر، ص6 .
- ↑ ر.ک:گنجینه آثار قم، فیض، ص460-485 .
- ↑ تاریخ قم، ص313 .
- ↑ ر.ک:مجله وحید، سال دهم، شماره دوم، «مدارس قدیم قم»حسین مدرسی طباطبایی، ص204-205.
- ↑ ر.ک:تربت پاکان، ج2، ص121، حسین مدرسی طباطبایی .
- ↑ گنجینه آثار قم، ص460 .
- ↑ فهرست الهیات، ج1،ص398.
- ↑ گرگان بروزن هیجان از روستا های نزدیک آشتیان ودارای سابقه فرهنگی طولانی است که می توان گفت تاریخ آن از جغرافیایش خیلی بزرگ تر است.استاد عبدالعظیم قریب گرگانی (بنیان گذار دستور وادبیات نوین فارسی)، دکتر محمد قریب(پدر طب اطفال ایران) ودکتر احمد قریب(پدر علم زمین شناسی ایران) از مفاخر این روستا وخطه آشتیان و ایران عزیز هستند . ر.ک:کتاب گرگان، عبدالکریم قریب.
- ↑ مزرعه ای است بعد از نو قطار در معدوده اتوبان جدید قم-کاشان .
- ↑ او برادر میرزا محمد حسین شمس العلمای گرگانی وهر دو از فضلا وادبانی روزگار خود بوده اند ودر تهران از درس آیت الله میرزا حسن آشتیانی (م1319ق)استفاده می کردند.ر.ک:شمیم روحانی، ص68 .
- ↑ گنجینه دانشمندان؛ ج2، ص344؛«گفتگو با استاد علی اصغر فقیهی»، کوثر، ش16، تیر1377.
- ↑ «گفتگو با دکتر زریاب خویی» دو فصلنامه تحقیقات اسلامی، ش2 .
- ↑ شناخت نامه حضرت فاطمه معصومه وشهر قم، ص173، به نقل از گنجینه دانشمندان .
- ↑ ایشان متولد1315ش از سادات محترم قم هستند. از درس حضرات آیات بروجردی، خمینی،ستوده، صلواتی، اعتمادی، سلطانی، وحید خراسانی استفاده کرده اند وهمچنین از دانشکده الهیات دانشگاه تهران لیسانس خود را در سال 1350گرفته اند. ایشان ده ها سال به خدمات تبلیغی ورفاهی در روستا های محروم قم موفق بوده اند .
- ↑ از جمله ر.ک:گنجینه دانشوران، ص281؛ سفرنامه قم، افضل الملک، ص105؛ تربت پاکان، ج2، ص131؛ «مدارس قدیم قم»، مدرسی طباطبایی، سال دهم، شماره دوم، ص204-205؛ گنجینه دانشمندان، ج2،ص344؛تاریخ قم، ناصر الشریعه،ص313 .
- ↑ لازم است از همکاری حجة الاسلام والمسلمین آقای آل احمد –متولی ومدیر محترم مدرسه جانی خان –که باروی باز مزاحمت بنده را تحمل کردند و همچنین دوست دانشورم جناب آقای محمد هادی خالقی که نکاتی راتذکر دادند تشکر کنم وایام عزت مستدام .
