وقف نامه وتاریخ مدرسه جانی خان قم

چکيده

مدرسه جاني خان قم از مدارس بسيار باسابقه شهر قم است که شايد قدمت آن به صده هشتم هجري باز مي گردد، در اين که باني مدرسه چه کسي بوده دو نظر مطرح است. برخي او را از دوره ايلخاني مي دانند و بعضي او را همزمان با ساروتقي در قرن 11 مي پندارند. به هر روي بازسازي اين مدرسه که به صورت کامل انجام گرفته در اوايل قرن 14 قمري مي باشد و در زمان آيت الله بروجردي نيز تعمير اساسي ديگري صورت گرفته است. نويسنده مقاله به متن وقف نامه نيز نظر داشته و مطالب ارزشمندي پيرامون آن موقوفه ارائه کرده است. کليدواژه ها: قم، مدارس علميه قم، مدرسه جاني خان، وقف نامه مدرسه

در آمد

شکل‏گيري «مدرسه» به عنوان‏بخش مهمي از تاريخ نهاد آموزش در تمدن اسلامي، به قرن‏هاي سوم و چهارم هجري باز مي‏گردد؛ مدرسه علمي بلند آوازه نجف اشرف که شيخ طوسي بنيان‏گذار آن است و مدرسه ابن حبان بُستي در بُست و مدرسه ابن فورک در نيشابور و مدرسه قاضي نعمان و فرزندش در جامع الأزهر و ده‏ها حوزه ديگر در سرزمين‏هاي اسلامي، از اين نمونه‏ها هستند. عبدالجليل رازي قزويني، از متکلمان برجسته قرن ششم ، در کتاب ارجمند نقض، به نه مدرسه داير و مشهور قم در روزگار خود اشاره مي‏کند. حال آنکه روزگار او (دوره پس از سقوط آل بويه و اوج قدرت حاکمان عامه مذهب سلجوقي)، عصر رخوت و رکود دانش، به ويژه دانش‏هاي ديني در قم و ديگر شهرها و محله‏هاي شيعي ايران بوده است. بدين ترتيب، مي‏توان حدس زد که برخي از اين مدارس، دست کم، يکي دو قرن پيش از وي تأسيس شده باشند. با توجه به اهميت و ارزش کلام صاحب نقض، عين آن را مي‏آوريم: «معلوم است که در شهر قم که همه شيعه‏اند آثار اسلام و شعار دين و قوت و اعتقاد چون باشد، از جوامع که بوالفضل عراقي کرده است، بيرون شهر و آنچه کمال ثابت کرده است در ميان شهر و مقصوره‏هاي با زينت و منبرهاي با تکلف و مناره‏هاي رفيع و کراسي علما و نوبت عقود مجالس و کتب خانه‏هاي مل‏ء از کتب طوايف و مدرسه‏هاي معروف چون مدرسه سعد صلب و مدرسه اثير الملک و مدرسه شهيد سعيد عز الدين مرتضي - قدس اللَّه روحه - و مدرسه سيد امام زين الدين اميره شرفشاه که قاضي و حاکم است و آن سراي ستي فاطمه بنت موسي بن جعفر(س) با اوقاف و مدرّس و فقها و ائمه و زينت تمام و قبول اعظم و مدرسه ظهير عبد العزيز و مدرسه استاد بوالحسن کميج و مدرسه شمس الدين مرتضي با عدّت و آلت و درس و مدرسه کبير مرتضي کبير شرف الدين با زينت و آلت و حرمت و قبول و غير، آن که به ذکر همه، کتاب مطول شود...». ذکر مدارس کهن قم و بررسي وضعيت کنوني و باقي مانده آثار آنها مجالي وسيع مي‏طلبد که در بيشتر کتاب‏هاي مخصوص تاريخ قديم و جديد قم طرح شده است مدرسه جاني خان در خيابان دروازه ري و محله مسجد جمعه قم، مقابل مسجد تاريخي و ارزشمند «جمعه»، «جامع» و يا «مسجد جاني خان » مدرسه کوچک ولي کهني به جاي مانده است. سر در ورودي اين مدرسه مقابل سر در مسجد جمعه قرار دارد و بعد از چند پله کوتاه، وارد صحن اصلي مدرسه مي‏شويد. بعد از دالان کوتاهي، حياط زيباي مدرسه نمودار مي‏شود. حياط مدرسه را حدود بيست حجره احاطه کرده است. در وسط حياط، مانند اکثر مدارس ديني حوض آبي قرار دارد و در چهار گوشه حوض نيز باغچه است. سر در ورودي مدرسه از داخل نيز داراي کاشي کاري زيبايي است که به حياط مدرسه جلوه و شکوه بخشيده است. مقابل هر حجره، ايواني است با ارتفاع يک پله سنگي که داراي ازاره و لبه سنگي و جدار طاقچه‏دار سفيد کاري شده با پوشش مقرنس گچي با جرزهاي آجري که لچکي‏هاي آن کاشي کاري شده است. گره سازي اين ايوان‏ها توأم با آجرهايي متضمن کتيبه به خط بنايي به نام‏هاي جلاله و اسامي پيامبر اکرم و اميرالمؤمنين (ع) مي‏باشد. در سال‏هاي اخير دو باب مغازه که کنار مدرسه قرار داشت و همچنين يک حمام که مقابل مسجد جمعه و چسبيده به مدرسه بود و سال‏ها مخروبه شده بود، خريداري شد و داخل بناي مدرسه قرار گرفت. قابل ذکر است که بناي مدرسه جاني‏خان به شماره 1987 در فهرست آثار ملي ثبت شده است.

باني مدرسه

از باني مدرسه چندان اطلاع دقيقي در دست نداريم و دانشمنداني که در اين موضوع کاوش کرده‏اند نيز به نظرات مختلفي رسيده‏اند. مرحوم فيض در گنجينه آثار قم معتقد است، باني مدرسه و مسجد يکي است و او سلطان جاني خان، پادشاه تاتار ترکستان است وي همان کسي است که علامه سعد الدين تفتازاني کتاب شرح المختصر خود را به نام وي مصدّر نموده است. تفتازاني مي‏نويسد: «... وهو السلطان الاعظم مالک رقاب الاُمم ملاذ سلاطين العرب والعجم، ملجأ صناديد ملوک العالم، ظل اللَّه علي بريتة وخليفته في خليقتة حافظ البلاد ناصر العباد ماحي ظلم الظّلم والعناد، رافع منار الشريعه النبويه، ناصب رايات العلوم الدينيه، خافض جناح الرحمه لاهل الحق واليقين، مادّ سرادق الامن بالنصر العزيز والفتح المبين ابوالمظفر السلطان محمود جاني بک خان خلد اللَّه سرادق عظمته وجلاله...» ظاهراً جاني‏خان، از امرا و وزراي ايلخاني است و بعد از مرگ ابو سعيد الجايتو خان در سال 736 ق، با ملک اشرف، برادر شيخ حسنِ بزرگِ چوپاني که سر به ظلم و طغيان برداشته بود، درگير شد و او را شکست داد. خزينه بزرگي در تحت قدرت اشرف بود که وقت تسليم به جاني‏خان گفت، قصد داشتم در قم مسجدي بنا کنم که فقه کليه مذاهب را در آن تدريس کنند. چنان که مرحوم فيض استظهار داشته‏اند، جاني‏خان بعد از مرگ اشرف، مبلغ هنگفتي در اختيار امناء خود قرار داد و بناي مسجد بزرگ جاني‏خان در قم گذاشته شد و در کنار اين مسجد، مدرسه جاني خان هم برپا گرديد بدين ترتيب، بناي مدرسه همپاي بناي مسجد و از اواسط قرن هشتم مي‏باشد. همچنين ناصر الشريعة در مختار البلاد يا تاريخ قم بناي مدرسه را از قبل از دوره صفوي دانسته است ولي دکتر حسين مدرسي طباطبايي ضمن نقد اين ديدگاه معقتد است مدرسه جاني خان از آثار جاني خانِ شاملو، از امراي شاه صفي و شاه عباس ثاني است. او با سارو تقي رقابت شديدي داشت و سرانجام پس از کشته شدن ساروتقي در 1055 ق، به قتل رسيد. وي در خطه کرمان که روزگاري حاکم آن بود، مآثري از خود به جاي گذاشت. طايفه شاملو، در قم خدماتي کرده‏اند که بناي مدرسه مؤمنيه از آن جمله است و از اين رو احتمال مي‏رود بناي مدرسه جاني خانِ قم مربوط و منسوب به جاني خان شاملو باشد بنا بر نظر آقاي مدرسي، بناي مدرسه به قرن يازده و دوره صفوي باز مي‏گردد. البته هماهنگي کاملي که مدرسه با مسجد جمعه دارد، اين احتمال را تقويت مي‏کند که در هر صورت بناي مسجد و مدرسه، از يک نفر و در يک زمان بوده است و از آنجا که اکثر صاحب نظران، تاريخ بناي مسجد جمعه قم را به حدود قرن هشتم رسانده‏اند، شايد اين احتمال که باني مدرسه، جاني خانِ دوره ايلخاني است، به واقع نزديک‏تر باشد.

بازسازي و وقف املاک

ميرزا عباس فيض در گنجينه آثار قم معتقد است اين مدرسه يک بار در زمان صفوي از سـوي عالـم اين عصـر ميرزا جهانگير خان ـ مدرس مدرسه شاه اصفهان ـ تعمير شد و داراي کتاب‏دار و کتاب خانه گرديد. البته مرحوم فيض دليل خود را ذکر نکرده است مدرسه، در دوره صفوي و قاجار معمور و آباد بوده است. سيد علي بن محمد باقر موسوي خوانساري رساله «مشکاة الصواب في شرح خلاصة الحساب» خود را به خواهش بعضي دوستان از طلاب، در شب پنجشنبه دهم ربيع الاول سال 1221 ق، در مدرسه جاني‏خانيه قم به پايان برده است. اين مطلب داير بودن مدرسه را در تاريخ مذکور مي‏رساند. ولي در نيمه دوم قرن سيزدهم و در حدود سال 1277 ق، چون مدرسه رو به خرابي نهاده بود، «ميرزا نصراللَّه مستوي گرکاني » به تجديد بناي مدرسه همت نمود و آن را به مدرسه ناصري موسوم ساخت. در وقف‏نامه‏اي که فرزندان آن مرحوم تهيه کرده‏اند، تصريح شده که مدرسه را بنا نمود و از اين تعبير معلوم مي‏شود که بناي قبلي، تخريب شده بوده است.

بخش‏هايي از وقف‏نامه

قسمت‏هايي از متن وقف نامه چنين است: الحمد للَّه رب العالمين والصلاة والسلام علي محمد سيد الانبياء والمرسلين وعلي آله الطيبين المعصومين الطاهرين صلوات اللَّه عليهم اجمعين. اما بعد غرض از تحرير و تطير اين ورقه خيرت نمقه آن است که مرحوم مبرور خلد آشيان حاج ميرزا نصر الله مستوفي گرکاني ـ والد اين اقل عباد و الحاج ميرزا محمد مستوفي ـ مدرسه مخروبه مشهوره به «جاني خان» واقعه در قم را تقريباً چهل سال قبل بنا و تعمير نمود و به مدرسه ناصري موسوم ساخت که خير اين کار اول از براي شاهنشاه با حشمت کامکار رضوان آرامگاه ... ناصر الدين شاه ـ طيب الله روحه و مضجعه ـ بوده باشد و نام نامي مبارک آن شهريار جهان که در خيرات و مبرّات شُهره جهان است هم از اعطاي صرف روشنايي و مستمري اين مدرسه مبارکه و صدور فرمان اربابي... خالصه قديمه قم و اذن بناي دو حجر طاحونه در مجراي قنات ناصري آن بلد که يکي از مآثر همان شاهنشاه شهيد سعيد است.... آناً فآناً نثار روح پرفتوحش گردد و املاک مزبوره تا اين زمان مطابق سند يک هزار و سيصد و هفده هجري از قرار تفصيل.... به وقفيت مصارف مدرسه در تصرف مرحوم والد و اين اقل عباد معمول بوده به انضمام موازي پنجاه و دو هزار ذرع از اراضي مشهوره به صالح آباد قم

که بعد از فوت مرحوم والد خود اين بنده از ورثه مرحوم حاج عليقلي بيک قمي ابنياع نمودم و جزو املاک موقوفه مدرسه وقف نمودم که انشاء اللَّه تعالي از يد غاصب و تغيير مصون و محروس بوده باشد.

>برخي از شرايط و قوانين مدرسه برخي از شرايط و قوانين مدرسه [يکم] و در حجرات مدرسه مکتب دارِ اطفال جايز نيست بنشيند. [دوم] و همچنين اگر از براي طلاب مهمان وارد شود زيادتر از سه شب مأذون نيست بماند. [سوم] و غير از محصل علوم دينيه هر علم و کار ديگر هم در آنجا جايز نيست. [چهارم] و هر طلبه که کار نکند و درِ حجره خود را قفل کند برود و گاهي بيايد و در سرِ هر ماه مطالبه شهريه کند البته او را در مدرسه راه ندهند مگر اينکه صاحب عيال باشد و بالضروره شبها به خانه خود برود به هيچ وجه از آمدنِ روز و کارکردن، مسامحه نداشته باشد جايز است. [پنجم] و ديگر زيادتر از دو نفر در هر حجره جايز نيست منزل کند اما از براي مباحثه در روز هر قدر کم و زياد از خارج بيايند جايز است. توليت مدرسه از هر باب چنانچه در دست مرحوم والد بود و بعد از آن با بنده است من بعد هم با ارشد و اتقي در اولاد ذکورِ والد است، هرگاه از اولاد ذکور والد بالنسبه ارشد و اتقي نباشد و در اولاد اولاد ذکر بالنسبه ارشد واتقي باشد البته او متولّي است، هرگاه اولاد ذکور منقرض شود، با اولاد ذکور از بطن اناث که به اين صفت متصّف باشند توليت اختصاص دارد و صيغه وقفيت موافق قانون شريعت مطهره جاري و واقع گرديده و مطابق اين ورقه دو ورقه ديگر نوشته شده که وقف نامه سه نسخه باشد، يکي در قم نزد جناب مستطاب علامه فهام آقا احمد مجتهد ـ سلمه الله تعالي ـ که زحمت تدريس را قبول فرموده‏اند و يکي درنزد برادرم جناب جلالت مآب ميرزا رضا مستوفي و يکي ديگر در نزد خود بنده که اگر يکي از آنها مفقود شود دو نسخه ديگر باقي بماند و از فضل خدا اين عملِ خيرِ قليل، هميشه از اقراض فاسد محفوظ بوده باشد و هر صاحب عزت و قدرت که در اين باب تقويت کند مأجور در خيرات بوده باشد و در روز ميقاتِ حسابِ «وَقِفوهُم أنهم مَسئولون» بدون حساب و معطلي از صراط بگذرد و از رحمت کامله خلاق عالي شأن ـ جل جلاله ـ در دنيا و آخرت با نصيب بهره‏مند گردد و کان وقوع ذلک في ثامن عشر من شهر جمادي الاولي 1317. از عبارت فوق استفاده مي‏شود که مدرسه قبلي به کلي منهدم شده بوده است و در نتيجه عمارت امروزين مدرسه، بناي به جاي مانده از حدود سال 1287 ق است. چرا که تاريخ وقف‏نامه سال 1317 ق است.

موقوفات گسترده مستوفي براي مدرسه

مدرسه جاني خاني از مراکزي است که داراي موقوفات بسياري مي‏باشد. «ميرزا نصراللَّه مستوفي گرکاني» مداخل باغ شاه را که حدود 20 هزار متر مربع بود با دو آسياب آن از ناصرالدين شاه براي امور مدرسه گرفت و وقف آن کرد اين املاک اکنون با شماره ثبتي 8788 قابل شناسايي است. به جز اين باغ، زمين‏هاي مزروعي زيادي را در قم، وقف مخارج، شهريه و روشنايي مدرسه نمود. مجموعه مدرسه امام خميني در ميدان جهاد در امتداد خيابان باجک، در سي و دو هزار متر مربع، باغ بزرگي بود که جزو موقوفات مدرسه جاني خان بوده و اکنون به اين مجتمع علمي تبديل شده است پلاک ثبتي 9470 و فرعي 91 در همين پلاک و پلاک 9469 املاک مدرسه در اين محدوده است. باغ شاه که اکنون در محدوده خيابان عمار ياسر مقابل محله باغ پنبه قراردارد و شامل ده‏ها منزل و مغازه است، همه وقف اين مدرسه است. آسياب شاهي بالا و آسياب شاهي پايين به دو شماره پلاک ثبتي 10592 و 10628 در زنبيل‏آباد که اکنون بخش‏هايي از آن در خيابان حافظ و فلکه شهيد قيصري واقع در بلوار صدوقي به صورت منازل مسکوني است از املاک اين موقوفه با برکت است. قابل ذکر است که در سال 1375 ش از درآمد موقوفات مدرسه جاني خان، مدرسه علميه بزرگي در مقابل دانشکده اصول دين قم احداث گرديد که بايد آن را «مدرسه دوم جاني خانِ يا مدرسه مستوفي» ناميد. اين مدرسه که امروز داير و فعال است، به نام مبارک حضرت امام علي بن موسي الرضا(ع) ناميده مي‏شود. چنانکه حجة الاسلام آقاي سيد محسن آل احمد متولي کنوني موقوفه براي حقير نقل کردند بالغ بر 300 نفر مستأجر از املاک اين موقوفه در اختيار دارند. وقف نامه اين املاک که به امضاي فرزندان ميرزا نصر الله گرکاني رسيده، سياهه همه موقوفات و دستور صرف آنها در موارد مقرر است. همچنين اين وقف نامه به امضا و تأييد «مرحوم آقا شيخ محمد تقي گرکاني» رسيده است. بخش زيادي از اين املاک توسط فرزندان ميرزا نصراللَّه مستوفي و به خصوص آقاي ميرزا محمد مستوفي خريداري و وقف مدرسه شده و توليت آن نيز با ارشد اولاد ذکور قرار داده شده است.

تعميرات جديد در زمان آية اللَّه بروجردي

مدرسه از سال تجديد بنا در دوره قاجار و بعد در دوره پهلوي اول داير بود و در زمان مرحوم آيت الله حائريِ يزدي ـ مؤسس حوزه قم ـ نيز در اين مدرسه درس برقرار بوده است و برخي از مدرسان و اساتيد همچون ميرزا محمدعلي اديب تهراني، مرحوم سدهي اصفهاني و شيخ ابوالحسن فقيهي پايين شهري در اين مدرسه تدريس داشته‏اند همچنين بنا به نقل دکتر زرياب خويي، رهبر کبير انقلاب امام خميني (قدس الله نفسه الزکيه) نيز در اين مدرسه حجره داشته‏اند. بار ديگر در زمان آيت اللَّه بروجردي(ره) مدرسه، بازسازي شد و زير حجره‏ها خالي گرديد تا از رطوبت ايمن باشد. کتيبه سنگي که در سر در ورودي مدرسه نصب شده است اشاره به تعميرات سال 1373 ق، دارد. متن اين سنگ نوشته چنين است: «احيي هذه المدرسه الدينية حضرت آية اللَّه العظمي الحاج آقا حسين البروجردي الطباطبايي مدظله بنفقته بالغة العشرين الف تومان في السنة 1373 القمريه و 1332 الشمسية». مرحوم شيخ عبدالحسين وکيلي اشعاري در اين مورد گفته‏اند که چنين است:

خوش دل آن کس که اندر اين عالم بهر حق زد به استوار قدم

يک نفر از رجال پاک روان بود در عصر خود وليّ نعم

شهرتش در جهان به جاني خان زد بر اين عرصه و بنا پرچم

از پس چند ناصرالدين شاه کرد اين عرصه را زنو محکم

خود بروجردي آيت عظما نسل پاک حسن امام امم

شد مهيا براي عمرانش چون که شد عرصه با عدم همدم

بسته شد زين فقيد کشور دين دست عدوان و ظلم و جور و ستم

باز شد دست معدلت در قم بسط شد بر بساط عرب و عجم

زهد و تقوا و علم و حلم و ادب سر به سر اندر او بود مدغم

حق بر او سايه افکند بر ما سايه او مدام در هر دم

از قدر امر شد به کلک قضا که بزن بر فراز لوح رقم

کز تو همت زآيت عظما فضل و جود و عطا و لطف و کرم

بر کمر بست دامن همت چون در اين امر گشت پيشقدم

پس به حمد خداي بي‏همتا شد اساسش اساس مستحکم

يکي آمد برون از آنجا گفت اندر اينجاست اتقياي امم (1373) بعد از اين تعميرات، مرحوم آيت اللَّه سيد حسين بُدلا از طرف آية اللَّه العظمي بروجردي مسئوليت و مديريت مدرسه را عهده‏دار بود. بعد از درگذشت آيت اللَّه بروجردي و همچنين رونق مدارس فيضيه و دارالشفاء مدرسه جاني خان از آمد و شد طلاب افتاد. موقوفات گسترده مدرسه نيز معمولاً دست افرادي بود که مراعات حقوق شرعيه را نمي‏کردند. در دهه‏هاي اخير توليت مدرسه با مرحوم دکتر احمد مستوفي ـ استاد برجسته جغرافياي عمومي در دانشگاه تهران ـ بود. ولي کسي که توانست به املاک و موقوفات اين مدرسه سر سامان دهد و بيشتر آن را از تصرف غير شرعي خارج نمايد جناب حجة الاسلام سيد محسن آل احمد بوده است. چنانچه براي نگارنده نقل کردند از اوايل دوران طلبگي و بعد از آن که براي تحصيلات دانشگاهي در حدود سال‏هاي 1350 ش به تهران رفت و آمد داشتند با آقاي مستوفي (توليت مدرسه) همکاري مي‏کردند و آقاي مستوفي وکالت تام به ايشان براي پيگيري و اِشراف بر مسائل مربوط به املاک و موقوفات مدرسه داده است. بعد از درگذشت مرحوم دکتر احمد مستوفي، اکنون برادرشان آقاي علي مستوفي توليت شرعي موقوفه مدرسه جاني‏خان هستند. در سالهاي اخير نيز مدرسه مجدداً تعميرات اساسي شده است. بخش عمده اين تعميرات توسط اداره اوقاف و امور خيريه استان فم و با هزينه موقوفات گسترده مدرسه و با پيگيري و مديريت جناب آقاي آل احمد انجام شده است. در طبقه فوقاني، حدود ده حجره اضافه شده و دو باب مغازه و حمام مجاور مدرسه خريداري شده و داخل مدرسه گرديده و چندين سالن و مدرس، به صحن مدرسه اضافه شده است. بخش ديگري از تعميرات که بيشتر جنبه تزئيني دارد مانند کاشي‏کاري و نقاشي، توسط اداره ميراث فرهنگي قم در حال انجام است. اکنون مدرسه داراي حدود 40 حجره و هشتاد طلبه است.

نام مدرسه

در پايان، تذکر اين نکته ضروري است که نام مدرسه چنانکه در منابع تاريخي آمده و در وقف‏نامه آن نيز ذکر گرديده است، همان «مدرسه جاني خان» مي‏باشد و اينکه در اين اواخر به مدرسه جهانگيرخان تبديل شده است، از عجايب است. هيچ مستند و مأخذ درستي براي نام جهانگيرخان در دست نيست و اين جهانگيرخان را در منابع و مصادر نيافتيم. آقاي فيض نيز، که نوشته‏اند در عهد صفوي توسط جهانگيرخان ـ مدرّس مدرسه شاه اصفهان ـ تعمير شد، براي سخن خود مدرکي ارائه نکرده‏اند و مضافاً اينکه اگر چنين تعميري توسط آن شخص انجام شده باشد، باز هم در وقف‏نامه سال 1317 ق که حدود دويست سال بعد از عصر صفوي نگارش شده، باز هم از مدرسه با عنوان «جاني‏خان» ياد شده است. و با وجود تصريح در وقف‏نامه به نام مدرسه، هرگونه تغيير بي‏مناسبت است. البته از اين گونه تصرفات بي‏مورد در نام‏گذاري بناهاي تاريخي، در دوران ما کم نيست. متأسفانه در کاشي کاري جديد در سال 1383 ش، نام جهانگيرخان در سر در ورودي مدرسه نگاشته شده و اين تسميه بي‏مدرک، صاحب سند و مأخذ تاريخي گرديده است! اميد آنکه اين بناي خير، ساليان متمادي مرکز علم و تقوي و فضيلت بماند و از گزند روزگاران مصون باشد

منابع و مآخذ

1. تاريخ قم، محمدحسين ناصر الشريعه، به کوشش: علي دواني، قم: دارالعلم، 1342 ش.

2. گنجينه دانشوران، احمد رحيمي، قم، 1339 ش.

3. سفرنامه قم، غلام حسين خان افضل الملک (م 1348 ق)، تصحيح: زهرا اردستاني، قم: کنگره بزرگداشت شخصيت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگي قم، 1384 ش.

4. نقض، عبدالجليل رازي قزويني، تصحيح: محدث ارموي، 1331 ش.

5. شرح المختصر، سعدالدين تفتازاني، قم: دار الحکمه، 1374 ش.

6. گنجينه آثار قم، عباس فيض، قم: مهر استوار، 1349 ش.

7. تربت پاکان، حسين مدرسي طباطبايي، تهران: انجمن آثار ملي، 1335 ش.

8. مجله وحيد، سيف اللَّه وحيد نيا، سال دهم، شماره دوم، بهمن 1349 ش.

9. کتاب گرکان، عبدالکريم قريب، تهران: مؤلف، 1363 ش.

10. مجله کوثر، آستانه مقدسه قم، ش 16، تيرماه 1377.

11. دو فصلنامه تحقيقات اسلامي، بنياد دايرة المعارف، سر دبير: مهدي محقق، ش 2.

12. گنج‏نامه، فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران، کامبيز حاجي قاسمي و ديگران، تهران: دانشگاه شهيد بهشتي، 1375 ش.

13. شميم روحاني در احوال و آثار و خاندان ميرزا حسن آشتياني، مهدي سليماني آشتياني، قم: زهير، 1384 ش.

14. شناخت نامه حضرت معصومه(س)، علي اکبر زماني نژاد، قم: کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه(س) و مکانت فرهنگي قم، 1384 ش.

15. گنجينه دانشمندان، محمد شريف رازي، تهران: اسلاميه، 1353 ش.

16. فهرست دانشکده الهيات دانشگاه تهران، محمدتقي دانش‏پژوه و محمدباقر حجتي، تهران: دانشگاه تهران 1349 ش .

تصاوير

>1

>2

>3

>4

>5

>6

>7

>8

>9

>10

>11

>12