نمایش مبدأ برای پنجه نگارهای وقفی زنجان

مؤلف:

[[پرستو قاسمی اندرود]]
<ref>
کارشناس ارشد باستان شناسی گرایش اسلامی ،کارشناس اداره کل میراث  فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری استان زنجان.
</ref>
==چکیده== 
حمایت و تأکید [[اسلام]] بر سنت حسنه [[وقف]] در [[قرآن کریم]] و [[احادیث ]]در طول دوران اسلامی یکی از مسائل مهم اجتماعی و فرهنگی بوده است. این آثار وقفی به صورت غیر منقول شامل: مدرسه، بیمارستان، درمانگاه، تکایا، حسینیه، مغازه و خانه‌های شخصی و منقول شامل: [[قرآن خطی]]، ابزار و اقلام عزاداری مثل علم و کتل، چراغ های روشنایی، ظروف مسی، بیرق، فرش، گلیم و... است که بسیاری از آن‌ها هنوز شناسایی و مستندسازی نشده‌اند. این مقاله سعی دارد به معرفی پنجه‌های فلزی وقفی که یکی از نمادهای مهم عزاداری بوده و کمتر معرفی شده است بپردازد. در این نوشتار سعی گشته ضمن پرداختن به پیشینه پنجه‌های فلزی، فلسفه ایجاد آن‌ها، بازخوانی کتیبه‌ها و شیوه‌های هنری به کار رفته در آن‌ها را نیز مورد مطالعه قرار دهد. 

''کلید واژه‌ها:'' 

[[وقف]]، عزاداری محرم، پنجه فلزی، قاجار، زنجان.
==مقدمه== 
آثار به جای مانده از گذشتگان مجموعه‌ای ارزشمند از تاریخ و هنر پیشینیان ماست و نشان از فرهنگ و تمدن غنی ایرانی- اسلامی است. یکی از کارهای پسندیده نیاکان ما که بنا به درخواست و رضای قلبی خود انجام داده‌اند این است که بخشی از اموال منقول و غیر منقول خود را [[وقف]] نموده‌اند. با این کار شایسته و عمل به دستورات دینی واقفان توانسته‌اند بسیاری از مشکلات جامعه را حل نمایند و توشه اخروی ارزشمندی داشته باشند که با این عمل دعای خیر همیشه همراهشان ادامه دارد. در این میان اشیای وقفی که به مساجد، تکایا، بقاع متبرکه و... [[وقف]] گردیده است بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است. شناسایی، مستندسازی و معرفی این آثار از جمله وظایف مهم پژوهشگران است. ایرانیان و پیشینیان ما به جهت ارادت به [[امام حسین (علیه السلام)]] و بزرگداشت مقام ایشان با انجام مراسم عزاداری در ایام محرم و صفر هر سال اشیای قابل توجهی را به [[مساجد]]، تکایا و بقاع متبرکه [[وقف]] نموده‌اند. بدون شک بسیاری از این آثار را می‌توان در بهترین موزه‌های کشور از جمله: در موزه آستان قدس رضوی و موزه [[حضرت معصومه (علیها السلام)]] در [[قم]] مشاهده کرد. یکی از نمادهای مهم این مراسم پنجه‌های فلزی ساده و کتیبه‌دار است که با شیوه‌های هنری زیبایی منقوش شده‌اند.

پنجه فلزی 

نماد که مظهر و سمبل نامیده شده می‌تواند نشانگر یک اندیشه، شیء، مفهوم چگونگی و مانند این‌ها باشد.
<ref>
نهاد ها ونشانه ها ،ص7. 
</ref>

پنجه [[ابوالفضل]] یا دست ابوالفضل یک نماد در [[اسلام]] و پنجه‌ای فلزی است که بر پرچم‌ها و علامت‌های چند تیغه در عزاداری شیعیان نصب می‌شود. این نماد از فرهنگ‌های دیگر وارد [[اسلام]] شده است و ابتدا به عنوان نمادی از پنج تن آل عبا در نظر گرفته شده است. این سمبل بعدها در فرهنگ شیعیان به عنوان نمادی از جانبازی و فداکاری [[حضرت عباس (علیه‌السلام)]] شناخته شده که در روز [[عاشورا]] هنگام رساندن آب به خیمه‌گاه [[حسین بن علی (علیهما‌السلام)]] دست‌های ایشان از بدنشان جدا شدند. در گذشته مردم [[تهران]] مراسم مختلفی برای علم داشتند که می‌توان به دو نوع آن اشاره کرد: علم را در رودخانه غسل می‌دادند و با گلاب، معطر و تزیین می‌کردند که امروزه این مراسم رنگ باخته است. همین طور باغداران تعدادی از درختان را [[وقف]] علم محرم کرده، طی مراسم خاصی بریده و هرس کرده، با دعا و صلوات در وسط تکیه آذین بندان، چهل چراغ و با آیات [[قرآن کریم]] زینت می‌دادند. 
<ref>
بر گرفته از مقاله نا گفته هایی از تعزیه ،روزنامه اطلاعات ،شماره 22725، 20 اسفند 1381.
</ref>

پنجه (پنج +های نسبت)، پیکره و نقش دست از مچ تا سر پنج انگشت که آن را از مس، برنج، ورشو، نقره یا طلا می‌سازند و یا بر روی کاغذ، پارچه و چیزهای دیگر می‌اندازند و همچون نماد قدرت و قداست و یا طلسم و دفع شر و بلا به کار می‌برند. در فرهنگ و ادبیات دینی و غیر دینی ایرانی- اسلامی عدد 5 یک منبع مفهومی و از اعداد نمادینی بوده که ارزش فرهنگی- اجتماعی داشته است. مردم برای عدد 5 توان و خاصیت جادویی اثرگذار می‌پنداشتند و آن را در گاه‌شماری‌ها مقدس می‌دانستند. پیوند عدد 5 با ارکان [[دین]] و [[احکام الهی]] مانند 5 ستون [[دین]]، 5 بار [[نماز]] روزانه، 5 تن آل عبا (علیهم السلام) و.. بارها شنیده شده است.
==نقش پنجه درمیان مسلمانان== 
در میان مسلمانان پنجه فلزی یا نقش پنجه، مظهرقدرت و نمادی از اولیای الهی است. در برخی از سرزمین‌های اسلامی پنجه‌ای را که معمولا از طلا یا نقره می‌ساختند به نام دست [[فاطمه]] (نمادی از 5 تن آل عبا) می‌پندارند.  
==پنجه در ادبیات فارسی==  
در ادبیات فارسی هم پرتو خورشید را به پنجه تشبیه کرده‌اند و می‌گویند پنجه آفتاب یا پنجه خورشید.
==پنجه فلزی در علم‌ها== 
قدیمی‌ترین علم‌های ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می‌شوند. شاید این علم‌ها نمونه‌ای از علائم و نشان قبایل مختلف ایرانی باشد. این علم‌ها از غنایم جنگی بوده که پس از تصرف شهر تبریز توسط سپاهیان عثمانی، شاه سلیم آن‌ها را به استانبول منتقل کرد. این علم‌ها که پس از رواج تشیع در زمان شاه اسماعیل مورد استفاده دسته‌ها قرار می‌گرفت، از صفحه‌ای آهن به صورت تیغه‌ای باریک و بلند ساخته می‌شد و در رأس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله، و در شیعه مذهبان نام الله و پنج تن نقره‌کوبی و یا قلمزنی می‌شد. تیغه باریک و بلند آهنین با صفحه مدور و بزرگ‌تر در انتهای تیغه که دارای قابی از فلز بود، خاتمه می‌یافت. دور این قاب را با سرهای اژدها که از هنرهای چین و ژاپن اقتباس شده بود، می‌آراستند. این علم‌ها بر روی دسته‌ای چوبی یا فلزی قرار می‌گرفت و پیشاپیش دسته‌ها حمل می‌شد.
<ref>
هنر فلز کاری در ایران،ص266.
</ref>
   
[[گاسپار دروویل]] در سفرنامه‌اش می‌نویسد: «در عهد فتحعلی‌شاه بیرق‌های بزرگ، سرخ و بالای آن دستی از نقره می‌باشد که دست [[علی بن ابی‌طالب]] است. بیرق‌های کوچک کبود و بالای آن نیزه زرینی است. پنجه نصب شده در علم‌ها، پرچم‌ها و علامت‌های چند تیغه در دسته‌های عزاداری را شیعیان مظهری از 5 تن و یا دست بریده [[حضرت ابوالفضل عباس]] و مسلمانان جنوب هند نمادی از دست [[علی]]، [[فاطمه]] و [[عباس علمدار کربلا]] می‌دانند». هندیان مسلمان پنجه‌ای را در روزهای اول، سوم و چهارم محرم کنار علم می‌گذارند و زیارت می‌کنند. در مناطق مسلمان نشین دیگر کشورها بر سر علم‌ها پنجه‌ای مسی نصب می‌کردند و روی آن را با آیه‌های [[قرآن]] می‌آراستند. روز سوم محرم در دربار [[ناصرالدین شاه]] قاجار علمی به نام علم شاه که بر سر آن پنجه بزرگ ساخته از زر ناب نصب گردیده بود به اندرون می‌آورند و زنان در پای آن عزاداری، سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌کردند. سپس گروهی علم شاه را به حرکت درآورده به طرف تکیه دولت می‌بردند و عزاداری می‌کردند که این پنجه فلزی را نماد دست سقای [[کربلا]] [[حضرت ابوالفضل (علیه السلام)]] می‌دانستند.  
پنجه کامل از سه قسمت تشکیل یافته است: 

1- پنجه، 

2- اژدها و 

3- پایه.  

از دیگر نمادهای [[عاشورا]] می‌توان به زنجیر، سقاخانه، ظروف آبخوری، سنج و نخل اشاره کرد.
==پنجه‌های فلزی نقش‌دار== 
برخی پنجه‌های فلزی نقش‌دار یا کتیبه‌دار هستند که یا نام 5 تن آل عبا و یا نام الله، [[ابوالفضل العباس]] و یا نام واقف و محل [[وقف]] بر روی آن کنده شده است.
پنجه‌های فلزی وقفی زنجان 

پنجه های فلزی کتیبه دار شناسایی شده استان زنجان که در جدول مشخص است بر اساس قدمت معرفی می گردند. 

1- میراث فرهنگی زنجان، جنس=برنج، قدمت=1246 ه. ق، دوره حکومتی=فتحعلی شاه قاجار، توضیحات= شیوه ساخت و کتیبه های این پنجه فلزی مربوط به دوره صفوی (قرن 10- 11 ه. ق) است و فقط تاریخ در دوره قاجار حک شده، این پنجه در مسجد روستای کله سر در مراسم مذهبی استفاده می شده است. 

2- بقعه قیدار نبی (علیه السلام)، جنس=نقره، قدمت=1264 ه. ق، دوره حکومتی=فتحعلی شاه قاجار 

3- بقعه قیدار نبی (علیه السلام)، جنس=مسی، قدمت= 1252 ه. ق، دوره حکومتی=محمد شاه قاجار، توضیحات=با درصد کمی نقره 

4- بقعه قیدار نبی (علیه السلام)، جنس=نقره، قدمت=1348 ه. ق، دوره حکومتی=معاصر (87 سال پیش) 

==پنجه شماره 1== 
این پنجه فلزی به طول 72 و عرض 23 سانتی‌متر از مسجد قدیمی روستای کله‌سر از توابع شهرستان زنجان در بهمن ماه 1392 به اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان اهداء گردید. این پنجه بسیار زیبا و پرکار از نظر هنری و کتیبه‌های بسیار غنی از آثار شاخص تاریخی مذهبی به شمار می‌آید. شیوه ساخت و نوع کتیبه‌های آن حاکی از ساخت این اثر در دوره صفوی است ولی تاریخ حک شده با خط و شیوه کار ضعیف‌تر به سال 1246 دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار برمی‌گردد که حکایت [[وقف]] این پنجه را دارد.  

دوران صفوی نقطه عطفی در تاریخ [[ایران]] به شمار می رود و از آن می‌توان به عنوان شروع مرحله جدیدی یاد کرد. در این زمان دو عنصر مهم و برجسته یعنی [[مذهب شیعه]] و هویت ملی در [[ایران]] تجلی یافت. با روی کار آمدن حکومت صفوی مذهب و ایدئولوژی حاکم در ایران تغییر کرد و هنرمندان به‌ویژه فلزکاران نیز نشانه‌ها و نمادهای مذهب تشیع را در آثار و دست‌ساخته‌های خود نمایان کردند که بعدها در دوره قاجار ادامه پیدا کرد. هنر قلمزنی بر روی فلزات و نیز خوشنویسی در این مرحله با هنر فلزکاری آمیخته شده و آمیزه‌ای از هنرهای تزیینی و کاربردی، آثار جاودانه‌ای را در زمینه فلزکاری برجای گذاشت. علم‌های ساخته شده در دوره صفوی، تیغه‌های بلند و باریک داشتند که دور این قاب را با سرهای اژدها که از هنرهای چینی و ژاپنی اقتباس شده بود می‌آراستندکه به عنوان حافظان و نگهبانان این علم‌ها بودند. این علم‌ها را بر روی دسته‌ای چوبی یا فلزی قرار می‌دادند و پیشاپیش دسته‌ها حمل می‌شد. در سال‌های بعد به‌خصوص در دوران زندیان و قاجار تزیینات دیگری به علم‌ها اضافه شد و عزاداران مذهبی در ایام سوگواری یا بزرگداشت و تشریفات آن را به کار می‌بردند.
<ref>
همان.
</ref>
 
نمای کلی از پنجه فلزی روستای کله سر  

===سمت راست پنجه=== 
در سمت راست پنجه، چهار نوع کتیبه وجود دارد 

====پنچ تن آل عبا ====
در سر انگشتان این پنجه ابتدا نام «[[الله]]» در انگشت شست «[[محمد]]»، در انگشت اشاره یا سبابه «[[علی]]»، در انگشت میانی «[[فاطمه]]»، درانگشت حلقه یا بنصر «[[حسن]]» و «[[حسین]]» در انگشت کوچک یا خنصر.
====صلوات کبیر==== 
دورتادور انگشتان صلوات کبیر با مضمون «اللّهمّ صلّ علی النبی محمّد مصطفی و المرتضی علی و البتول فاطمه و الحسن و الحسین و صلّ علی زین العباد و محمد باقر و الصادق و جعفر و موسی الکاظم و الرضا و محمد و علی النقی و علی الزکی العسکری و الحجه الخلف القائم المهدی و صلوات الله و سلامه علیه اجمعین».
====سوره صف آیه 13=== 
در کف دست آیه 13 [[سوره صف]] با مضمون «بسم الله الرحمن الرحیم نصرمن الله و فتح قریب و بشر بالمومنین»  
در حاشیه بالایی سوره متنی با مضمون زیر است که از نظر هنری و شیوه کار ضعیف‌تر و مربوط به دوره قاجار است: 
[[وقف]] [[سیدالشهداء]] نمود این پنجه را استاد مهدی بنا ابن عابدین کله ساری از طایفه... بدل کند بلعنت [[خدا]] گرفتار شود سنه1246
===سمت چپ پنجه=== 
در سمت چپ پنجه، سه نوع کتیبه وجود دارد: 

====اسامی جلیله خداوند==== 
درسرانگشتان این پنجه ابتدا نام «یا برهان»، در انگشت شست «یا سلطان»، در انگشت اشاره یا سبابه «یا [[سبحان]]»، در انگشت میانی «یا منان»، درانگشت حلقه یا بنصر و «یا حنان» در انگشت کوچک یا خنصر.
====آیةالکرسی==== 
الله لا اله الا هوالحی القیوم لا تاخذه سنة ولا نوم له ما فی السموات و ما فی الارض من ذا الذی یشفع الا باذنه یعلم ما بین ایدیهم و ما خلفهم ولا یحیطون بشی من علمه الا بما شاء وسع کرسیه السموات و الارض و لا یئوده حفظهما و هو العلی العظیم - لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی فمن یکفر بالطاغوت و یومن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقی لا انفصام لها والله سمیع علیم. [آیه 255 و256 سوره بقره]
<ref>
مشهور روایات واحادیث دلالت داردکه آیةالکرسی فقط آیه 255سوره بقره است.یعنی از «الله لا اله الا هو »شروع شده وبه «و هو العلی العظیم »ختم می گردد واساساً سیاق وشأن نزول آیات بعدی متفاوت است .در روایتی که از حضرت علی (علیه السلام )در باب فضیلت آیةالکرسی بیان شده است ،آن حضرت آیةالکرسی را از «الله لا اله هو »شروع وبا «وهو العلی  العظیم »ختم کرده اند(المیزان ، علامه طباطبایی،ج 2، ص515).
</ref>

====سوره صف آیه 13==== 
در کف دست آیه 13 [[سوره صف]] با مضمون «بسم الله الرحمن الرحیم نصرمن الله و فتح قریب و بشر بالمومنین» که قاب دور آن، همانند سمت راست پنجه حکاکی شده است و بدون متن است.
==پنجه شماره 2 ==
این پنجه نقره با دسته در بقعه قیدار [[نبی (علیه السلام)]] در شهرستان خدابنده نگهداری می‌شود. متن این پنجه تاریخی هم در خصوص [[وقف]] است. متن در 5 سطر فقط در پنجه راست و داخل قاب هلالی محصور شده و با مضمون زیر است:  

سطر اول: این پنجه نقره را 

سطر دوم: [[میرزا اشرف مازندرانی]]  

سطر سوم: بنی اعمام مرحمت پناه صدر (بنی اعمام به معنی عموزادگان یا پسران عمو است.) 

سطر چهارم: اعظم بجهته قیدار نبی علیه السلام  

سطر پنجم: وقف نمود 1234

==پنجه شماره 3 ==
این پنجه نقره با دسته در بقعه قیدار نبی (علیه السلام) در شهرستان خدابنده نگهداری می‌شود. متن این پنجه تاریخی به [[خط نستعلیق]] در پنجه سمت راست قلمزنی شده است. متن با مضمون زیر است: 

نصرمن الله و فتح قریب فی 1252

==پنجه شماره 4== 
این پنجه نقره با دسته در بقعه قیدار نبی (علیه السلام) در شهرستان خدابنده نگهداری می‌شود. متن این پنجه تاریخی هم در خصوص [[وقف]] است. متن در دو قسمت پنجه با [[خط نسخ]] دیده می‌شود. 

===سمت راست پنجه ===
کتیبه‌های سمت راست پنجه به شرح زیر است: 

1- نصرمن الله و فتح قریب وبشرالمومنین 

2- متن به خط نسخ محصور در قاب 8 ضلعی منقوش گیاه، بجناب [[ابوالفضل العباس علیه السلام]]
===سمت چپ پنجه=== 
کتیبه‌های سمت چپ پنجه به شرح زیر است: 

1- متن کف دست: نایب بجهته ولد خود [[محمد حسن آیرمی]] بتاریخ یوم چهارشنبه 22 ذالحجه الحرام عمل کربلای گنجعلی التماس دعا دارم  

2- متن به خط نسخ محصور در قاب 8 ضلعی منقوش گیاهی، وقف نمود محمد حسین خان 1248

==نتیجه گیری== 
از چهار پنجه مورد مطالعه در سه نمونه، آیه 13 سوره صف
<ref>
سوره صف:صف یعنی ردیف وسوره مدنی است .این سوره مومنین را تر غیب وتشویق می کند که در راه خدا ،با کفار ودشمنان دین جهاد کنند ودر این راه پیکار ،مستحکم و استوار باشند. (گلستان سوره ها ،ص92).
</ref>
دیده می‌شود متن آیه این است: 
نصرمن الله و فتح قریب و بشر بالمومنین؛ یعنی نصرتی از جانب [[خدا]] و فتحی نزدیک است و تو ای [[پیامبر]] مومنان را به [[بهشت]] بشارت بده.  

2- شیوه کار و سبک هنری یکی از پنجه‌ها مربوط به دوره صفوی و سه نمونه دیگر مربوط به دوره قاجار است.  

3- از چهار نمونه پنجه‌ها، دو نمونه مربوط به دوره فتحعلی شاه قاجار بود.
==منابع== 
1. هنر فلزکاری در [[ایران]]، محمد تقی احسانی، نشر علمی و فرهنگی، تهران، 1368. 
2. نمادها و نشانه‌ها، امیر بهنام، نشر مولف، 1391. 
3. گلستان سوره‌ها، محمد حسین جعفری، نشر فائز، 1387.
==پانویس==

[[رده:میراث جاودان شماره 87]]

[[رده:مقالات]]