پنجه نگارهای وقفی زنجان

مؤلف:

پرستو قاسمی اندرود کارشناس ارشد باستان شناسی گرایش اسلامی ،کارشناس اداره کل میراث فرهنگی ،صنایع دستی وگردشگری استان زنجان.

چکيده

حمايت و تأکيد اسلام بر سنت حسنه وقف در قرآن کريم و احاديث در طول دوران اسلامي يکي از مسائل مهم اجتماعي و فرهنگي بوده است. اين آثار وقفي به صورت غير منقول شامل: مدرسه، بيمارستان، درمانگاه، تکايا، حسينيه، مغازه و خانه‌هاي شخصي و منقول شامل: قرآن خطي، ابزار و اقلام عزاداري مثل علم و کتل، چراغ هاي روشنايي، ظروف مسي، بيرق، فرش، گليم و... است که بسياري از آن‌ها هنوز شناسايي و مستندسازي نشده‌اند. اين مقاله سعي دارد به معرفي پنجه‌هاي فلزي وقفي که يکي از نمادهاي مهم عزاداري بوده و کمتر معرفي شده است بپردازد. در اين نوشتار سعي گشته ضمن پرداختن به پيشينه پنجه‌هاي فلزي، فلسفه ايجاد آن‌ها، بازخواني کتيبه‌ها و شيوه‌هاي هنري به کار رفته در آن‌ها را نيز مورد مطالعه قرار دهد. کليد واژه‌ها:

وقف، عزاداري محرم، پنجه فلزي، قاجار، زنجان.

مقدمه

آثار به جاي مانده از گذشتگان مجموعه‌اي ارزشمند از تاريخ و هنر پيشينيان ماست و نشان از فرهنگ و تمدن غني ايراني- اسلامي است. يکي از کارهاي پسنديده نياکان ما که بنا به درخواست و رضاي قلبي خود انجام داده‌اند اين است که بخشي از اموال منقول و غير منقول خود را وقف نموده‌اند. با اين کار شايسته و عمل به دستورات ديني واقفان توانسته‌اند بسياري از مشکلات جامعه را حل نمايند و توشه اخروي ارزشمندي داشته باشند که با اين عمل دعاي خير هميشه همراهشان ادامه دارد. در اين ميان اشياي وقفي که به مساجد، تکايا، بقاع متبرکه و... وقف گرديده است بسيار ارزشمند و حائز اهميت است. شناسايي، مستندسازي و معرفي اين آثار از جمله وظايف مهم پژوهشگران است. ايرانيان و پيشينيان ما به جهت ارادت به امام حسين (عليه السلام) و بزرگداشت مقام ايشان با انجام مراسم عزاداري در ايام محرم و صفر هر سال اشياي قابل توجهي را به مساجد، تکايا و بقاع متبرکه وقف نموده‌اند. بدون شک بسياري از اين آثار را مي‌توان در بهترين موزه‌هاي کشور از جمله: در موزه آستان قدس رضوي و موزه حضرت معصومه (عليها السلام) در قم مشاهده کرد. يکي از نمادهاي مهم اين مراسم پنجه‌هاي فلزي ساده و کتيبه‌دار است که با شيوه‌هاي هنري زيبايي منقوش شده‌اند. پنجه فلزي نماد که مظهر و سمبل ناميده شده مي‌تواند نشانگر يک انديشه، شيء، مفهوم چگونگي و مانند اين‌ها باشد. پنجه ابوالفضل يا دست ابوالفضل يک نماد در اسلام و پنجه‌اي فلزي است که بر پرچم‌ها و علامت‌هاي چند تيغه در عزاداري شيعيان نصب مي‌شود. اين نماد از فرهنگ‌هاي ديگر وارد اسلام شده است و ابتدا به عنوان نمادي از پنج تن آل عبا در نظر گرفته شده است. اين سمبل بعدها در فرهنگ شيعيان به عنوان نمادي از جانبازي و فداکاري حضرت عباس (عليه‌السلام) شناخته شده که در روز عاشورا هنگام رساندن آب به خيمه‌گاه حسين بن علي (عليهما‌السلام) دست‌هاي ايشان از بدنشان جدا شدند. در گذشته مردم تهران مراسم مختلفي براي علم داشتند که مي‌توان به دو نوع آن اشاره کرد: علم را در رودخانه غسل مي‌دادند و با گلاب، معطر و تزيين مي‌کردند که امروزه اين مراسم رنگ باخته است. همين طور باغداران تعدادي از درختان را وقف علم محرم کرده، طي مراسم خاصي بريده و هرس کرده، با دعا و صلوات در وسط تکيه آذين بندان، چهل چراغ و با آيات قرآن کريم زينت مي‌دادند. پنجه (پنج +هاي نسبت)، پيکره و نقش دست از مچ تا سر پنج انگشت که آن را از مس، برنج، ورشو، نقره يا طلا مي‌سازند و يا بر روي کاغذ، پارچه و چيزهاي ديگر مي‌اندازند و همچون نماد قدرت و قداست و يا طلسم و دفع شر و بلا به کار مي‌برند. در فرهنگ و ادبيات ديني و غير ديني ايراني- اسلامي عدد 5 يک منبع مفهومي و از اعداد نماديني بوده که ارزش فرهنگي- اجتماعي داشته است. مردم براي عدد 5 توان و خاصيت جادويي اثرگذار مي‌پنداشتند و آن را در گاه‌شماري‌ها مقدس مي‌دانستند. پيوند عدد 5 با ارکان دين و احکام الهي مانند 5 ستون دين، 5 بار نماز روزانه، 5 تن آل عبا (عليهم السلام) و.. بارها شنيده شده است. نقش پنجه درميان مسلمانان در ميان مسلمانان پنجه فلزي يا نقش پنجه، مظهرقدرت و نمادي از اولياي الهي است. در برخي از سرزمين‌هاي اسلامي پنجه‌اي را که معمولا از طلا يا نقره مي‌ساختند به نام دست فاطمه (نمادي از 5 تن آل عبا) مي‌پندارند. پنجه در ادبيات فارسي: در ادبيات فارسي هم پرتو خورشيد را به پنجه تشبيه کرده‌اند و مي‌گويند پنجه آفتاب يا پنجه خورشيد.

پنجه فلزي در علم‌ها

قديمي‌ترين علم‌هاي ايراني در موزه توپکاپي استانبول نگهداري مي‌شوند. شايد اين علم‌ها نمونه‌اي از علائم و نشان قبايل مختلف ايراني باشد. اين علم‌ها از غنايم جنگي بوده که پس از تصرف شهر تبريز توسط سپاهيان عثماني، شاه سليم آن‌ها را به استانبول منتقل کرد. اين علم‌ها که پس از رواج تشيع در زمان شاه اسماعيل مورد استفاده دسته‌ها قرار مي‌گرفت، از صفحه‌اي آهن به صورت تيغه‌اي باريک و بلند ساخته مي‌شد و در رأس آن علامت و نشان سنتي و قومي قبيله، و در شيعه مذهبان نام الله و پنج تن نقره‌کوبي و يا قلمزني مي‌شد. تيغه باريک و بلند آهنين با صفحه مدور و بزرگ‌تر در انتهاي تيغه که داراي قابي از فلز بود، خاتمه مي‌يافت. دور اين قاب را با سرهاي اژدها که از هنرهاي چين و ژاپن اقتباس شده بود، مي‌آراستند. اين علم‌ها بر روي دسته‌اي چوبي يا فلزي قرار مي‌گرفت و پيشاپيش دسته‌ها حمل مي‌شد.

.  

گاسپار دروويل در سفرنامه‌اش مي‌نويسد: «در عهد فتحعلي‌شاه بيرق‌هاي بزرگ، سرخ و بالاي آن دستي از نقره مي‌باشد که دست علي بن ابي‌طالب است. بيرق‌هاي کوچک کبود و بالاي آن نيزه زريني است. پنجه نصب شده در علم‌ها، پرچم‌ها و علامت‌هاي چند تيغه در دسته‌هاي عزاداري را شيعيان مظهري از 5 تن و يا دست بريده حضرت ابوالفضل عباس و مسلمانان جنوب هند نمادي از دست علي، فاطمه و عباس علمدار کربلا مي‌دانند». هنديان مسلمان پنجه‌اي را در روزهاي اول، سوم و چهارم محرم کنار علم مي‌گذارند و زيارت مي‌کنند. در مناطق مسلمان نشين ديگر کشورها بر سر علم‌ها پنجه‌اي مسي نصب مي‌کردند و روي آن را با آيه‌هاي قرآن مي‌آراستند. روز سوم محرم در دربار ناصرالدين شاه قاجار علمي به نام علم شاه که بر سر آن پنجه بزرگ ساخته از زر ناب نصب گرديده بود به اندرون مي‌آورند و زنان در پاي آن عزاداري، سينه‌زني و نوحه‌خواني مي‌کردند. سپس گروهي علم شاه را به حرکت درآورده به طرف تکيه دولت مي‌بردند و عزاداري مي‌کردند که اين پنجه فلزي را نماد دست سقاي کربلا حضرت ابوالفضل (عليه السلام) مي‌دانستند. پنجه کامل از سه قسمت تشکيل يافته است:

1- پنجه،

2- اژدها و

3- پايه. از ديگر نمادهاي عاشورا مي‌توان به زنجير، سقاخانه، ظروف آبخوري، سنج و نخل اشاره کرد. پنجه‌هاي فلزي نقش‌دار برخي پنجه‌هاي فلزي نقش‌دار يا کتيبه‌دار هستند که يا نام 5 تن آل عبا و يا نام الله، ابوالفضل العباس و يا نام واقف و محل وقف بر روي آن کنده شده است. پنجه‌هاي فلزي وقفي زنجان پنجه هاي فلزي کتيبه دار شناسايي شده استان زنجان که در جدول مشخص است بر اساس قدمت معرفي مي گردند. 1- ميراث فرهنگي زنجان، جنس=برنج، قدمت=1246 ه. ق، دوره حکومتي=فتحعلي شاه قاجار، توضيحات= شيوه ساخت و کتيبه هاي اين پنجه فلزي مربوط به دوره صفوي (قرن 10- 11 ه. ق) است و فقط تاريخ در دوره قاجار حک شده، اين پنجه در مسجد روستاي کله سر در مراسم مذهبي استفاده مي شده است. 2- بقعه قيدار نبي (عليه السلام)، جنس=نقره، قدمت=1264 ه. ق، دوره حکومتي=فتحعلي شاه قاجار 3- بقعه قيدار نبي (عليه السلام)، جنس=مسي، قدمت= 1252 ه. ق، دوره حکومتي=محمد شاه قاجار، توضيحات=با درصد کمي نقره 4- بقعه قيدار نبي (عليه السلام)، جنس=نقره، قدمت=1348 ه. ق، دوره حکومتي=معاصر (87 سال پيش)

>پنجه شماره 1 >پنجه شماره 2 >پنجه شماره 3 >پنجه شماره 4 پنجه شماره 1 اين پنجه فلزي به طول 72 و عرض 23 سانتي‌متر از مسجد قديمي روستاي کله‌سر از توابع شهرستان زنجان در بهمن ماه 1392 به اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان زنجان اهداء گرديد. اين پنجه بسيار زيبا و پرکار از نظر هنري و کتيبه‌هاي بسيار غني از آثار شاخص تاريخي مذهبي به شمار مي‌آيد. شيوه ساخت و نوع کتيبه‌هاي آن حاکي از ساخت اين اثر در دوره صفوي است ولي تاريخ حک شده با خط و شيوه کار ضعيف‌تر به سال 1246 دوره حکومت فتحعلي شاه قاجار برمي‌گردد که حکايت وقف اين پنجه را دارد. دوران صفوي نقطه عطفي در تاريخ ايران به شمار مي رود و از آن مي‌توان به عنوان شروع مرحله جديدي ياد کرد. در اين زمان دو عنصر مهم و برجسته يعني مذهب شيعه و هويت ملي در ايران تجلي يافت. با روي کار آمدن حکومت صفوي مذهب و ايدئولوژي حاکم در ايران تغيير کرد و هنرمندان به‌ويژه فلزکاران نيز نشانه‌ها و نمادهاي مذهب تشيع را در آثار و دست‌ساخته‌هاي خود نمايان کردند که بعدها در دوره قاجار ادامه پيدا کرد. هنر قلمزني بر روي فلزات و نيز خوشنويسي در اين مرحله با هنر فلزکاري آميخته شده و آميزه‌اي از هنرهاي تزييني و کاربردي، آثار جاودانه‌اي را در زمينه فلزکاري برجاي گذاشت. علم‌هاي ساخته شده در دوره صفوي، تيغه‌هاي بلند و باريک داشتند که دور اين قاب را با سرهاي اژدها که از هنرهاي چيني و ژاپني اقتباس شده بود مي‌آراستندکه به عنوان حافظان و نگهبانان اين علم‌ها بودند. اين علم‌ها را بر روي دسته‌اي چوبي يا فلزي قرار مي‌دادند و پيشاپيش دسته‌ها حمل مي‌شد. در سال‌هاي بعد به‌خصوص در دوران زنديان و قاجار تزيينات ديگري به علم‌ها اضافه شد و عزاداران مذهبي در ايام سوگواري يا بزرگداشت و تشريفات آن را به کار مي‌بردند.

. 

نماي کلي از پنجه فلزي روستاي کله سر

>سمت راست پنجه >سمت چپ پنجه سمت راست پنجه در سمت راست پنجه، چهار نوع کتيبه وجود دارد

>پنچ تن آل عبا >صلوات کبير >سوره صف آيه 13 پنچ تن آل عبا در سر انگشتان اين پنجه ابتدا نام «الله» در انگشت شست «محمد»، در انگشت اشاره يا سبابه «علي»، در انگشت مياني «فاطمه»، درانگشت حلقه يا بنصر «حسن» و «حسين» در انگشت کوچک يا خنصر. صلوات کبير دورتادور انگشتان صلوات کبير با مضمون «اللّهمّ صلّ علي النبي محمّد مصطفي و المرتضي علي و البتول فاطمه و الحسن و الحسين و صلّ علي زين العباد و محمد باقر و الصادق و جعفر و موسي الکاظم و الرضا و محمد و علي النقي و علي الزکي العسکري و الحجه الخلف القائم المهدي و صلوات الله و سلامه عليه اجمعين». سوره صف آيه 13 در کف دست آيه 13 سوره صف با مضمون «بسم الله الرحمن الرحيم نصرمن الله و فتح قريب و بشر بالمومنين» در حاشيه بالايي سوره متني با مضمون زير است که از نظر هنري و شيوه کار ضعيف‌تر و مربوط به دوره قاجار است: وقف سيدالشهداء نمود اين پنجه را استاد مهدي بنا ابن عابدين کله ساري از طايفه... بدل کند بلعنت خدا گرفتار شود سنه1246 سمت چپ پنجه در سمت چپ پنجه، سه نوع کتيبه وجود دارد:

>اسامي جليله خداوند >آيةالکرسي >سوره صف آيه 13 اسامي جليله خداوند درسرانگشتان اين پنجه ابتدا نام «يا برهان»، در انگشت شست «يا سلطان»، در انگشت اشاره يا سبابه «يا سبحان»، در انگشت مياني «يا منان»، درانگشت حلقه يا بنصر و «يا حنان» در انگشت کوچک يا خنصر. آيةالکرسي الله لا اله الا هوالحي القيوم لا تاخذه سنة ولا نوم له ما في السموات و ما في الارض من ذا الذي يشفع الا باذنه يعلم ما بين ايديهم و ما خلفهم ولا يحيطون بشي من علمه الا بما شاء وسع کرسيه السموات و الارض و لا يئوده حفظهما و هو العلي العظيم - لا اکراه في الدين قد تبين الرشد من الغي فمن يکفر بالطاغوت و يومن بالله فقد استمسک بالعروة الوثقي لا انفصام لها والله سميع عليم. [آيه 255 و256 سوره بقره]

.

سوره صف آيه 13 در کف دست آيه 13 سوره صف با مضمون «بسم الله الرحمن الرحيم نصرمن الله و فتح قريب و بشر بالمومنين» که قاب دور آن، همانند سمت راست پنجه حکاکي شده است و بدون متن است. پنجه شماره 2 اين پنجه نقره با دسته در بقعه قيدار نبي (عليه السلام) در شهرستان خدابنده نگهداري مي‌شود. متن اين پنجه تاريخي هم در خصوص وقف است. متن در 5 سطر فقط در پنجه راست و داخل قاب هلالي محصور شده و با مضمون زير است: سطر اول: اين پنجه نقره را سطر دوم: ميرزا اشرف مازندراني سطر سوم: بني اعمام مرحمت پناه صدر (بني اعمام به معني عموزادگان يا پسران عمو است.) سطر چهارم: اعظم بجهته قيدار نبي عليه السلام سطر پنجم: وقف نمود 1234 پنجه شماره 3 اين پنجه نقره با دسته در بقعه قيدار نبي (عليه السلام) در شهرستان خدابنده نگهداري مي‌شود. متن اين پنجه تاريخي به خط نستعليق در پنجه سمت راست قلمزني شده است. متن با مضمون زير است: نصرمن الله و فتح قريب في 1252 پنجه شماره 4 اين پنجه نقره با دسته در بقعه قيدار نبي (عليه السلام) در شهرستان خدابنده نگهداري مي‌شود. متن اين پنجه تاريخي هم در خصوص وقف است. متن در دو قسمت پنجه با خط نسخ ديده مي‌شود.

>سمت راست پنجه >سمت چپ پنجه سمت راست پنجه کتيبه‌هاي سمت راست پنجه به شرح زير است: 1- نصرمن الله و فتح قريب وبشرالمومنين 2- متن به خط نسخ محصور در قاب 8 ضلعي منقوش گياه، بجناب ابوالفضل العباس عليه السلام سمت چپ پنجه کتيبه‌هاي سمت چپ پنجه به شرح زير است: 1- متن کف دست: نايب بجهته ولد خود محمد حسن آيرمي بتاريخ يوم چهارشنبه 22 ذالحجه الحرام عمل کربلاي گنجعلي التماس دعا دارم 2- متن به خط نسخ محصور در قاب 8 ضلعي منقوش گياهي، وقف نمود محمد حسين خان 1248 نتيجه گيري از چهار پنجه مورد مطالعه در سه نمونه، آيه 13 سوره صف ديده مي‌شود متن آيه اين است: نصرمن الله و فتح قريب و بشر بالمومنين؛ يعني نصرتي از جانب خدا و فتحي نزديک است و تو اي پيامبر مومنان را به بهشت بشارت بده. 2- شيوه کار و سبک هنري يکي از پنجه‌ها مربوط به دوره صفوي و سه نمونه ديگر مربوط به دوره قاجار است. 3- از چهار نمونه پنجه‌ها، دو نمونه مربوط به دوره فتحعلي شاه قاجار بود. منابع 1. هنر فلزکاري در ايران، محمد تقي احساني، نشر علمي و فرهنگي، تهران، 1368. 2. نمادها و نشانه‌ها، امير بهنام، نشر مولف، 1391. 3. گلستان سوره‌ها، محمد حسين جعفري، نشر فائز، 1387.