پیشینه و کارکرد وقف در اسلام و تاریخ تمدن اسلامی
محتویات
- ۱ چکیده
- ۲ مقدمه
- ۳ بیان مسأله
- ۴ پرسش‌های پژوهش
- ۵ ضرورت و اهمیت تحقیق
- ۶ بنیان‌های وقف
- ۷ کارکردهای کلی وقف
- ۸ ویژگیهای وقف
- ۹ کارکردهای تاریخی وقف
- ۱۰ کارکردهای فرهنگی وقف
- ۱۱ دسته بندی نیات واقفین
- ۱۲ آسیب شناسی وقف
- ۱۲.۱ داشتن ذهنیت نادرست از وقف
- ۱۲.۲ غصب موقوفه‌ها
- ۱۲.۳ حوادث طبیعی
- ۱۲.۴ رسیدگی نکردن به وضع موقوفه‌ها
- ۱۲.۵ ناقص بودن اسناد و مدارک
- ۱۲.۶ آگاهی نداشتن از شرایط و احکام وقف
- ۱۲.۷ از میان رفتن اسناد موقوفه‌ها در گذر زمان
- ۱۲.۸ سهل انگاری یا کم کاری متولیان
- ۱۲.۹ سوء استفاده برخی دولت‌ها از موقوفه‌ها
- ۱۲.۱۰ اجرای قانون‌های مخالف با وقفنامه ها
- ۱۲.۱۱ تناسب نداشتن جایگاه برخی موقوفه‌ها با ساختار شهری
- ۱۲.۱۲ بی توجهی برخی شهرداری‌ها به جایگاه موقوفه‌ها
- ۱۳ راههای گسترش فرهنگ وقف
- ۱۴ نتیجه گیری
- ۱۵ نویسنده
چکیده
میل به جاودانگی و نیکوکاری در سرشت بشر به صورت خدادادی نهفته است و آدمی همواره برای جاودانه زیستن و نیکوکار شدن کوشیده است. یکی از اموری که تا حدودی پاسخ گوی این دو خواسته درونی انسان است، یادگاری ماندگار و صدقه ای جاوید به نام «وقف» است که در گذشته های بسیار دور و در تمدن‌های کهن ریشه دارد. این آئین نیک و کهن با ظهور اسلام رونقی دیگر یافت و با اثر پذیری از جهان بینی اسلامی و برخورداری از پشتوانه احکام شرعی به صورتی استوار و جهت دار در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به جریان خود ادامه داد. امروزه در سراسر دنیا و در همه فرهنگ‌ها، سنت حسنه وقف را پدیده ای سودمند می‌دانند وکم و بیش از موقوفات و اخوات آن استفاده می‌کنند.
مقاله حاضر با بررسی پیشینه وقف در اسلام و تاریخ تمدن اسلامی با روش توصیفی اسنادی به کارکردها و ویژگی های وقف به خصوص در بعد فرهنگی پرداخته و اثر بخشی نیات واقفین خیراندیش را در زنده نگه داشتن جوامع اسلامی و توسعه فرهنگی آن مورد بررسی قرار می‌دهد.
واژه های کلیدی: وقف، کارکرد فرهنگی وقف، نیات واقفین، ویژگیهای وقف، آسیب شناسی وقف
مقدمه
خداوند سبحان در آیه های متعددی، مؤمنان را به پرداختن صدقه و انفاق مال تشویق و ترغیب می‌کند تا از این راه بتوانند سعادت آخرت خویش را فراهم کنند. صدقات در اسلام به دو دسته صدقات واجب و صدقات مستحب تقسیم می‌شوند. یکی از مطلوب‌ترین صدقات مستحبی، وقف است که در مقایسه با دیگر صدقات از ویژگی جاریه بودن و استمرار داشتن پاداش برای وقف کننده برخوردار است.
بنا بر آموزه های قرآنی و سیره اهل بیت علیهم السلام صدقات از جمله وقف، توشه آخرت را فزونی می‌بخشد و خشنودی خداوند را در پی دارد.
در گذشته های نه چندان دور نیکوکاران بسیاری به این سنت نیک پای بند بوده و موقوفات قابل توجهی از خود به جای گذاشته‌اند. امروزه این سنت نیکوی الهی کم رنگ شده است. اکنون کمتر کسی را می‌توان یافت که بخواهد بخشی از اموال خود را برای برطرف کردن نیاز افراد نیازمند اختصاص دهد تا از آثار معنوی وقف مانند: خشنودی خداوند، برکت در مال، عاقبت به خیری، برخورداری از دعای خیر دیگران و جاوید ماندن نام بهره مند شود. این در حالی است که وقف، در تحقق عدالت اجتماعی، شکوفایی اقتصادی و فقرزدایی از جامعه نقش بسزایی دارد. کم توجهی به این حسنه الهی می‌تواند ریشه های گوناگونی داشته باشد. آسیب شناسی وقف برعهده متولیان امور فرهنگی جامعه است تا با شناخت این عوامل و ارایه راهکارهای اصلاحی، بار دیگر این فضیلت فراموش شده در جامعه احیاء گردد. رفتار انسان در تاریخ نشانگر عملکرد ظالمانه بسیاری از افراد است، دانشمندانی همچون ابن خلدون، ابن ازرق و علامه محمد حسین طباطبایی معتقدند در طبیعت و سرنوشت آدمی گرایش به استثمار دیگران، برتری جویی، کثرت طلبی و بالاخره ظلم نهفته است. از سوی دیگر عقلا و نخبگان ملت‌ها و شرایع آسمانی راهکارهایی برای تعدیل انسان و تأمین عدالت اجتماعی وضع کرده‌اند. و وقف را بهترین راه کار برای این منظور یافته‌اند. حداقل یک راه حل مهم تعدیل اجتماعی و تأمین زندگی جمعی، وقف است. حتی وقف فردی (اهلی یا ذرّی) را که واقف برای اولاد و خانواده خود وقف می‌کند، به نوعی در تأمین آینده یک خانواده مؤثر دانسته‌اند. اما مهم‌تر وقف اجتماعی است که از طریق ریزش ثروت‌ها از طبقه مرفه به طبقه فقیر، ترویج روحیه ایثارگری و بالاخره عدالت اجتماعی و کاهش اختلافات اجتماعی را در پی خواهد داشت. در این دوره که در سراسر جهان سرمایه داری حاکمیت یافته و فاصله طبقاتی بیشتر و ظلم عمومی افزایش یافته است، وقف باید جدی‌تر و اساسی‌تر مورد توجه قرار گیرد. یک راه توجه به وقف، افزایش اطلاع رسانی است. درباره ی ابعاد مختلف وقف، جایگاه وقف در فرهنگ دینی و ملی جوامع، تأثیرات وقف و مسایل دیگر باید اطلاع رسانی شود تا چرخه ی اجتماعی وقف پویاتر شود. با اطلاع رسانی می‌توان جامعه را بیشتر با کارآمدی وقف آشنا ساخت و از این عامل سعادت ساز بیشتر بهره گرفت.
وقف نقش بی بدیل و تأثیر شگرفی در جامعه سازی و فرهنگ سازی دارد. وقتی به تاریخ موقوفات نظر می‌کنیم، بین وقف و شکوفایی تمدن اسلامی رابطه ای جدی و اساسی می‌یابیم، ولی تاکنون تأثیر وقف در ساخت فرهنگ جوامع مسلمان بررسی موردی و تاریخی نشده است. پژوهش حاضر، گامی است در جهت آشنا ساختن مخاطبان با موضوع وقف. نویسنده در این اثر با بررسی پیشینه وقف در میان ادیان آسمانی پیش از اسلام و فراز و نشیب وقف در دوره اسلامی عوامل کم توجهی به این سنت ماندگار را کاویده و پس از آن، راهکارهایی برای احیای این صدقه جاریه مطرح کرده است.
بیان مسأله
وقف به عنوان یک عنصر تمدن و فرهنگ ساز در کشورهای اسلامی کمتر مورد توجه قرار گرفته است و حتی بسیاری از حاکمان، وقف را وسیله ایی برای پیشرفت و یا غلبه بر دیگران مورد استفاده قرار داده و متأسفانه در جنگهای متعدد در کشورهای اسلامی مانند حمله مغول‌ها، عثمانی‌ها، افغان‌ها و... موقوفات به تاراج رفته و از حالت وقفیت خارج شده‌اند. با وجود ضربات مهلک به موقوفات کشور همچنان سؤالات زیادی وجود دارد که باید به آنان پاسخ داد.
پرسش‌های پژوهش
الف) آیا وقف در تاریخ و تمدن بشری ریشه داشته یا از آموزه های اسلامی است؟
ب) وقف در آیین اسلام و سیره معصومان علیهم السلام چه جایگاهی دارد؟
ج) رهاورد وقف برای واقف و جامعه چیست؟
د) کارکردهای فرهنگی وقف در جامعه اسلامی چیست؟
ه) چرا در قرن‌های اخیر به سنت حسنه وقف بی مهری شده و این موضوع کم اهمیت جلوه کرده است؟
ضرورت و اهمیت تحقیق
تقویت فرهنگ وقف وظیفه ای اسلامی و ملی است. اگر این فرهنگ زیبا گسترش یابد و واقفان به نیازهای واقعی و ضروری جامعه جهت دهی شوند، بسیاری از مشکلات و نیازهای اجتماعی برطرف می‌شود. باید وقف را زمینه ساز و بسترساز تحقق اهداف دین و مقاصد شریعت بدانیم و در راه گسترش فرهنگ دینی از آن استفاده کنیم. وابستگی اوقاف و فرهنگ دینی از چند جهت قابل ملاحظه است. به دلیل فسادزایی تکاثر ثروت، وقف از تکاثر پیشگیری می‌کند و توازن اجتماعی به وجود خواهد آمد. به عبارت دیگر وقف از استکبار، اسراف، زیاده طلبی که از آثار تکاثر ثروت است می‌کاهد و اخلاق انسانی را گسترش می‌دهد. با گسترش عدالت اجتماعی از طریق وقف، کارآمدی و موفقیت دین در جامعه تضمین می‌شود و از این طریق فرهنگ دینی بسط می‌یابد. آرامش روانی که برای واقفان پدید می‌آید، به نوعی به سلامت روحی و اجتناب از گناه منجر می‌شود. از این رو فرهنگ دینی توسعه پیدا می‌کند. متأسفانه در پی آسیب‌هایی که در گذشته بر پیکر موقوفات وارد شده، از رویکرد مردم به وقف کاسته شده است. از این رو، افزایش توجه دوباره مردم به وقف نیازمند پژوهش و تبلیغ و نشر فرهنگ وقف می‌باشد. در این دوره هم می‌توان به کمک وقف، فرهنگ دینی را توسعه بخشید، اما پیش از هر چیز باید زمینه توسعه ی وقف را ایجاد کرد و توجه جامعه را با اهداف متعالی وقف آشنا نمود.
بنیان‌های وقف
1. فطری بودن وقف به عنوان یک عمل نوع دوستانه در وجدان و ضمیر آدمی
2. وقف پدیده ای سودمند و در مسیر رشد و تعالی تمدن بشری
3. وقف یک واقعیت تاریخی از ابراهیم خلیل تا امروز
4. وقف راه حل مهم تعدیل اجتماعی و تأمین زندگی جمعی است
5. نیاز جدی امروز با وجود حاکمیتسرمایه داری در دنیا و فاصله طبقاتی
کارکردهای کلی وقف
پژوهشگران با مطالعه تاریخ اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی دریافته‌اند که وقف در پنج زمینه کارکرد مثبت داشته است: عبادت و معنویت، آموزش و پرورش، جهاد و تبلیغ، عدالت و تأمین اجتماعی، پزشکی و درمان عمومی. کارآمدی و مطلوبیت وقف در هر یک از این زمینه‌ها منوط به شاخص‌های خاص خود است و بستگی به عوامل و متغیرات ویژه آن زمینه دارد.
عبادت و معنویت
از عهد رسالت و توسط پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله اموالی به ساخت مسجد اختصاص یافت. اسناد و مدارک و گزارشهای زیادی درکتابهایتاریخ اسلام هست که گویای وقف اموال بی شمار برای ساخت یا اداره ی مساجد به ویژه مساجد بزرگی مثل مسجد نبوی یا مسجد الحرام هست. موقوفاتی برای خدمات رسانی به زائران حج در دسترس است، این خدمات دامنه وسیعی دارد از جمله افرادی که در راه مکه چاه های آب حفر می‌کردند و آنها را وقف می‌نمودند. همچنین افرادی مطبخ برای زوار وقف می‌کردند. هم اکنون در ایران بسیاری از مساجد دارای وقفیات است. افرادی برای افطار روزه داران موقوفاتی داشته‌اند. اکثر موارد وقفی عبادات به تفصیل در تاریخ اسلام مذکور و ثبت شده است. خوشبختانه، پژوهشگران هم اهتمام کرده‌اند و ده‌ها عنوان کتاب و مقاله در این باره تألیف کرده‌اند. برای نمونه بهداشت افرادی که به مسجد می‌رفته‌اند هم مورد نظر واقفان است و در کنار مساجد، با اموال وقفی، آبریزگاه، حمام و دستشویی ساخته‌اند. شاید در ابتدا این مسأله کوچکی جلوه کند ولی اگر این نوع وقفیات نبود و این گونه امکانات بهداشتی وجود نداشت، عبادت در این مساجد مشکل بود. در قدیم در مناطق شمالی ایران و هم اکنون در کشورهایی مثل مغرب موقوفاتی برای رباط‌ها هست. رباط محلی برای تجمع سربازان مسلمان بود و بعدها به محل عبادت عارفان و صوفیان تبدیل شد. در کشور مغرب رباطات چون مساجد بسیار زیاد است و اوقات زیادی مصروف اداره ی آنها می‌شود. در کشورهای شیعه نشین به ویژه ایران و عراق، مزارات و مشاهد ائمه علیهم السلام و امامزادگان عموماً با هزینه های وقفی اداره می‌شود که نقش مهمی در فرهنگ شیعی داشته است. همه ی این موارد گویای این است که وقف یک رکن و مقوم اساسی در معنویت مؤمنان است. اگر موقوفات نبود معلوم نبود ایمان و ارزشهای دینی تداوم می‌یافت. متأسفانه رابطه وقف با حوزه عبادت و خدمات معنوی تاکنون به روش علمی تحلیل و بررسی نشده است. امروزه بیش از هر زمان دیگر، جامعه مذهبی نیازمند معنویت و ارزش است و وقف می‌تواند کمک‌های شایسته ای در این حوزه باشد.
آموزش و پرورش
از نظر آماری بعد از موقوفات عبادی، وقف تعلیمی زیادترین حجم را دارد. مدرسه‌ها، کتابخانه‌ها، مکتب خانه‌ها، قرآن خانه‌ها و حدیث خانه های فراوانی با اموال موقوفه ساخته یا اداره شده است. طالبان علم و اساتید بی شماری با همین موقوفات اداره شده‌اند. از مدارس بسیار مهم وقفی از نظر تأثیر گذاری، مدرسه مستنصریه و مدرسه نظامیه است. جالب است که واقفین اغلب شرایط ویژه برای افراد دانش آموز یا استاد در نظر می‌گرفتند. مثلاً در گزارشهای تاریخی آمده است شرط استفاده هر مدرس از حقوق وقفی، داشتن فضل و دانش کافی، عقل و عدالت است. دارالقرآن هایی که امروز رواج یافته در گذشته های دور هم با اموال وقفی تأسیس و اداره می‌شد و اساساً گسترش علوم قرآنی و ترویج قرآن در بین مردم مدیون این مراکز قرآنی است. در کنار دارالقرآن، دارالحدیث هم توسط واقفین تأسیس می‌شد. مورخین نوشته‌اند اولین فردی که دارالحدیث ساخت، نورالدین زنکی بود که در شهر دمشق دارالحدیثی ساخت که زیر نظر حافظ ابوالقاسم بن عساکر اداره می‌شد.
مکانهایی برای آموزش به نام دارالعلم از قدیم وقف شده بود. یکی از این‌ها دارالعلم شریف رضی در بغداد بود. این دارالعلم پیش از حوزه علمیه نجف اشرف، بسیار فعال بوده و تأثیر زیادی در تعلیمات شیعی داشته است.
غیر از مدرسه‌ها، کتابخانه‌ها هم بحث مفصلی دارد و موقوفات زیادی مصروف ساخت و اداره و حتی کتابداری و فهرست نویسی کتب این کتابخانه‌ها شده است. کتاب‌ها و مقالات زیادی در این زمینه وجود دارد که به تفصیل ابعاد و زوایای نقش موقوفات در این مدارس را تحلیل و بررسی کرده‌اند.
جهاد و دعوت اسلامی
مورخین وقتی جهاد اسلامی را بررسی کرده‌اند، نقش وقف در ساخت پادگانهای نظامی، برج‌ها، قلعه‌ها، خرید و ساخت اسلحه برای دفاع از امت اسلامی را نیز تحلیل کرده‌اند. اساساً بدون این موقوفات، حفاظت از کیان مسلمانان امکان پذیر نبوده است.
عدالت اجتماعی
اقشار کم درآمد یا فاقد درآمد و امکانات ضروری زندگی که به نام مستمند و فقیر شناخته شده‌اند، همواره وجود داشته‌اند. در کنار اینان قشر مرفهی هم وجود دارند. تدبیر شریعت اسلام برای ایجاد توازن اجتماعی، وقف است. به مرفهین توصیه شده که اموال خود را به فقرا صدقه بدهند و امکاناتی برای زندگی مستمندان وقف کنند. ریزش اموال از قشر ثروتمند به فقیر و پرکردن فاصله های طبقاتی از طریق وقف به دو گونه بوده است: مستقیم مانند پرداخت صدقه و غیر مستقیم مانند ساختن حمام، پل، خانه های مسکونی برای افراد بی بضاعت. عناوینی که درتاریخ اسلام گزارش شده عبارت اند از: دارالایتام، وقف محل مسکونی گمشدگان و اسیران، وقف نان و اطعام، وقف خانه های مهمانی و ضیافت، وقف لباس و پوشاک، وقف برای ایجاد خدمات برای نابینایان، وقف حمام و دستشویی و لباسشویی، وقف محل مسکونی برای فقیران بدون مسکن، وقفغسل و کفن و دفن فقیران، وقف گردشگاه، وقف پل و آب انبار و وقف آب آشامیدنی.
زیر هر کدام از عنوانهای مزبور در منابع قدیم و جدید مطالب و گزارش‌ها و اسناد فراوانی آمده است.
پزشکی
بخشی از موقوفات صرف بیمارستان سازی، اداره ی بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، تأمین هزینه های پزشکی و طبابت شده است. بیمارستان عضدالدوله بویهی در بغداد بسیار بزرگ و دارای امکانات فراوان بود که در سده چهارم به طریق وقفی ساخته شد.
ویژگیهای وقف
چیستی و ماهیت وقف بستگی به کارکرد و ویژگیهای این نهاد در طول تاریخ دارد که می‌توان ویژگیهای آن را در 2 حوزه ی تأثیرات و شکل گیری آن برشمرد. - ویژگی تأسیس و نهادسازی وقف باتوجه به ارکان وقف، تأسیس نهاد یا مؤسسه ی حقوقی وقف لاجرم ایجاد گردید.
ارکان وقف عبارتند از:
1. واقف: کسی که جهت تأمین نیاز جامعه مالی را وقف می‌کند.
2. موقوفه: مالی یا توان بهره دهی (لا وقف فی مُلک)
3. موقوف علیهم: بهره مندان از منافع مال وقف شده
4. متولی: اداره کننده موقوفه که منافع آن را به حداکثر برساند.
متولیان موقوفات در تاریخ ایران عبارتند از:
- قبل از ساسانیان: قضات مسئولیت اداره ی موقوفات را به عهده داشتند.
- ساسانیان: دیوان وقف وجود داشت.
- ایلخانیان مغول: قاضی القضات و دیوان قضا عهده دار موقوفات بودند.
- صفویه: صدریه در مرکز و وزیر اوقاف در استان‌ها در توسعه موقوفات نقش داشتند.
- در سال 1289 شمسی: وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه تأسیس شد.
- پهلوی: معاون نخست وزیر و رییس سازمان حج و اوقاف اسلامی
- جمهوری اسلامی ایران: وزارت فرهنگ و ارشاد، سازمان اوقاف و امورخیریه
البته همچنان متولیانی که به طور مستقل از دولت موقوفات را اداره می‌کردند وجود داشته و دارند.
ویژگی شخصیت حقوقی وقف
1. ایجاد ساختارها و تشکیلات بر اساس نیازهای جامعه
2. تبدیل مالکیت خصوصی به مالکیت جمعی و عمومی
3. الزام قانونی مصوب 1354 و 1363، موقوفات به عنوان یک شخصیت حقوقی مستقل
ویژگی استقلال وقف
- واقف پس از وقف اموال خود نسبت به موقوفه بیگانه می‌شود.
- ملاک در حاکمیت قاضی (حاکم شرع) بر موقوفات استقلال آن است.
- گسترش استقلال مالی جامعه دینی
ویژگی پشتوانه مالی وقف
- حمایت از پژوهش‌های علمی، توسعه و تولید علم و ایجاد دانشگاه‌ها و مدارس علمی
- وسیله صلح آمیز برای توزیع مجدد درآمد بدون هرگونه اجبار و مداخله قدرت حاکمه
- سهیم بودن در ساختار نظام نیازهای فرهنگی و اجتماعی روز جامعه
ویژگی مشارکت مردم در امور دینی و اجتماعی وقف
- ایجاد و توسعه ارزشهای اسلامی و اجتماعی (توجه به دیگران و نادیده گرفتن تمایلات خود)، تقرب بهخدا و تزکیه نفس واقف
- تأمین چارچوب مسئولیت‌های متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان و فقرا و ایتام
- حفظ انسجام و یکپارچکی خانواده
- خودباوری و خود اتکایی در جامعه
ویژگی مبارزه با حاکمان و استعمار وقف
- گسترش بهداشت و درمان در تقابل علمای اسلام با مسیحیت (آیت الله نجم آبادی)
- ایجاد موقوفات روضه خوانی در مبارزه با رضاخان (آیت الله آقا کبیر در مازندران)
- ایجاد موقوفات برای استقلال حوزه ی علمیه (مدارس کرمان و فارس)
ویژگی خودگردانی و خود اتکایی وقف
- اداره ی موقوفات بدون تحمیل هزینه به دولت
- احیاء و بهره وری موقوفات از طریق خودشان (توسعه ی راه‌ها، پل‌ها و کاروانسراها و حفظ و نگهداری مساجد و مدارس علمی)
کارکردهای تاریخی وقف
موقوفات دوران صفوی
پادشاهی شاه عباس صفوی (1000 هجری قمری)
- قرن چهارم با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و با وضعیت سنی مذهبی افراطی شهر اصفهان و اطراف آن و درگیری‌های دائم با عثمانی‌ها تدبیر دولت صفوی، وقف بود.
1. توسعه شهرسازی و آبادانی در کشور با توسعه موقوفات
2. تثبیت تشیع در اصفهان و ایران با نیات مربوط به حرم رسول الله صلّی الله علیه و آله، شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام و سادات بنی فاطمه علیها السلام به شرط شیعه بودن
3. به کارگماردن افرادی برای مخارج و نگهداری موقوفات (مستوفی موقوفات)
در سفرنامه کمیفر سَیاح اروپایی آمده است: شناختن درست وضع دربار ایران بدون وقوف به تأسیساتی که قسمت قابل توجهی از عواید دربار صرف آنها می‌شود یعنی مساجد، گرمابه، قنات‌ها، راه های عبور و مرور و پل‌ها و بیش از همه مدارس دینی و همچنین نمایندگان علوم و هنر امکان پذیر نیست. شاه با پیروی از نیاکان خود می‌خواهد پس از خود نام نیکی به یادگار بگذارد. بزرگان و اعیان نیز در گرفتن سر مشق از پادشاهان بر می‌خیزند به این دلیل اغلب شهرهای ایران مملو از مدارس علوم دینی و موقوفات آنها است.
ایجاد مساجد و مدارس علمی
از برجسته‌ترین ویژگیهای تمدن و فرهنگ اسلامی مساجد و مدارس علوم اسلامی هستند.
1. توسعه و ساخت مساجد و تکایا در اقصا نقاط تمدن اسلامی توسط دولت‌های صفوی نقش مؤثری در احیاء فرهنگ وقف در ایران داشته است.
2. مدارس علوم دینی
3. باتوجه به نفوذ اسلام در کشورها به خصوص قلمرو بزرگ ایران، لزوم آموزش و فراگیری علوم و احکام اسلامی ضروری بود. مراکز آموزشی پس از تأسیس برای تعلیم و دیگر امور فرهنگی نیاز به پشتوانه های مالی داشت.
- مدرسه الماسیه - جنوب شرقی میدان امام اصفهان
- مدرسه جده بزرگ - بازار اصفهان
- مدرسه چهار باغ - چهار باغ عباسی اصفهان
- مدرسه شفیعیه در دشت - محله دردشت اصفهان
- مدرسه کاسه گران- بازار اصفهان
- مدرسه بالاسر- بالاسر بارگاه حضرت رضا علیه السلام
- مدرسه پری زاد- مجاور مسجد گوهر شاد - دارالولایه (دوره ی تیموریان)
- 10 مدرسه در اطراف مشهد - طلاب و خدام
- مدرسه باقریه- خیابان آیت الله شیرازی (فریزر سَیاح انگلیسی در سال 1240 ه.ق. این مدرسه با 90 طلبه را به عنوان مدرسه ای نظاممند یاد می‌کند.)
- مدرسه خان - در قسمتی از دانشگاه علوم رضوی قرار دارد.
- مدرسه نواب - اوایل بالا خیابان (نادری) با موقوفات بسیار زیاد قرار دارد.
- ظهیریه تبریز: توسط محمد ابراهیم ظهیریه الدوله - وزیر شاه سلیمان 1090 ه.ق.
نشر و چاپ کتب مذهبی دوران صفوی
یکی از اقدامات سودمند صفویان به خدمت گرفتن وقف برای امور فرهنگی بود. با این تدبیر فرهنگ عمومی توسعه و علوم مختلف و فرهنگ دینی تعمیم یافت که نمونه های آن عبارتند از:
- وقفنامه کتابهای مدرسه چهار باغ اصفهان
- استنساخ کتب از محل درآمد موقوفات
- کتابخانه آیت الله مرعشی
شکل گیری نظام مذهبی مشتمل بر نهاد وقف برای اولین بار در ایران در زمان صفویان صورت گرفت که سه ویژگی داشت.
- تعمیم اجتماعی فرهنگ وقف در لایه های مختلف جامعه
- تلاش فقهای شیعه برای نظام مندسازی وقف بر اساس فقه شیعه
- ازدیاد رقبات وقفی در سراسر کشور
آسیب‌های موقوفات دوران صفوی
- قوانین و نظام حقوقی کارآمدی وجود نداشت.
- وقف جزیی از دولت بود و ایده وقف دولتی سیطره داشت.
- دولت در پی متمرکز کردن وقف برای مدیریت کشور بود.
- نظارت بر وقف توسط تشکل‌های مردمی نبود.
وقف در دوره ی قاجار
- همزمان با توسعه جامعه و نظام اجتماعی، وقف نیز در ایران گسترش یافت. با تاجگذاری آقا محمد خان در تهران در سال 1210 ه.ق.، ایران از پیوستن یک ساختار سنتی و نظامی بیرون آمده و آهنگ رشد و توسعه را آغاز نمود. خارج شدن ایران از ملوک الطوایفی، روابط گسترده با اروپا و سفارت‌ها منتهی به تأسیس مدارس، روزنامه‌ها، بانک‌ها و... شد.
- بر پایه آمار سال 1269 قمری، تهران دارای 54 باب تکیه، 9 باب امامزاده، 112 باب مسجد و از 125 هزار نفر و از 5 محله تشکیل می‌شد.
همچنین تعدادی کاروان سرا و دکان و آب انبار نیز وقف شد.
- باتوجه به این که نظام نام گذاری و ثبت اسناد وجود نداشت و روحانیون در منازل یا مساجد به تملیک و عقد بیع می‌پرداختند، ثبت درست در موقوفات جداگانه ایی در دفاتر ثبت وجود نداشت و تا آن زمان در موقوفات اجحاف می‌شد.
- مسجد و مدرسه محمودیه بین سرچشمه و سه راهِ امین حضور در گذر میرزا محمود وزیر در سال 1324 قمری وقف شد. واقف آن سید محمود طهرانی بود و وقفنامه آن نظام نامه جامعی از فرهنگ و تربیت اسلامی را نشان می‌دهد.
- وقفنامه سرداران قزوینی در ایروان، سال 1233 قمری یک ششم از 22 روستا برای روشنایی بقعه حضرت سید الشهداء و حضرت عباس و فقرا و ساکنین کربلا و... و بسیاری موقوفات در قزوین و تهران و کربلا بوده است.
- موقوفات زنان در دوره ی قاجار بسیار چشمگیر است و نشانگر مشارکت زنان طبقه ی بالای اجتماع در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است.
- از تعداد 1160 وقف استان تهران در دوره ی قاجاریه که ثبت شده، 170 مورد واقفین آن زنان هستند. مدرسه سازی و مسجد سازی نیز در دوران قاجار رونق فراوانی داشته است. مسجد سید اصفهان، مسجد گوهرشاد، مدرسه مروی، مدرسه صدر بازار و... نمونه‌هایی از این موقوفات هستند.
- در ایران به خصوص در آذربایجان و خراسان به خاطر جنگهای صورت گرفته با عثمانیان و روس‌ها و تغییر تولیت‌ها، بسیاری از موقوفات از بین رفته است که به عنوان نمونه می‌توان به موقوفات ظهیریه تبریز در آذربایجان شرقی اشاره نمود.
- فرمانفرما از سال 1299 قمری عهده دار مشاغل لشگری و کشوری بود و در مدرسه اتریشی‌ها درس خوانده بود. کاروان سرای خود را برای تدریس و مدرس علوم دینیه و بخشی از املاک خود را در شازند و اراک برای ساخت بیمارستان (محل انستیتوی پاستور) وقف نمودند.
- همچنین روحانیون بزرگ فارس، خراسان، اصفهان،گیلان و مازندران نقش بسیار زیادی در تأسیس مدارس علوم دینی و نشر کتب مذهبی داشته‌اند.
وقف در دوره ی پهلوی
در دوره ی پهلوی به دلایل ذیل بسیاری از موقوفات تخریب یاوقفیت خود را از دست داد.
1. تصویب قانون اصلاحات اراضی در سال 1340 و واگذاری اراضی موقوفات به زارعین
2. تصویب قانون فروش اراضی و آب موقوفات در سال 1350
3. در اختیار گرفتن سازمان حج و اوقاف در زیر نظر دربار و اعمال سیاست‌های ظالمانه در موقوفات و واگذاری آن به ایادی خود
4. تفکیک سازمان حج و اوقاف از وزارت فرهنگ در سال 1345 و الحاق آن به نخست وزیری
وقف در جمهوری اسلامی ایران
1. فرمان تاریخی امام خمینی رحمت الله علیه مبنی بر این که کلیه موقوفات باید به حال وقفیت برگردند.
2. مصوبه شورای انقلاب مبنی بر ابطال اجارات 99 ساله در سال 1358
3. تصویب قانون جدید سازمان اوقاف و امور خیریه در سال 1363 و بازگشت این سازمان به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
4. تصویب قانون ابطال اسناد موقوفات و رقبات فروش رفته در سال 1363
کارکردهای فرهنگی وقف
اوقاف همواره به فروزان ماندن مشعل دانش و نشر معارف اسلامی کمک کرده‌اند. پیشینه موقوفه‌هایی مانند: مدرسه‌ها، مراکز پژوهشی، دانشگاه‌ها و کتاب خانه‌ها از قدرت پیشبرد فرهنگی وقف و خدمت وقف به دین و دانش حکایت می‌کند. از صدر اسلام تاکنون، کارکرد آموزشی و فرهنگی وقف از نمایان‌ترین کارکردهای آن در جوامع اسلامی بوده است. فراهم بودن بستر مناسب آموزش و پژوهش برای دانش آموزان و دانش پژوهان، یکی از عوامل گسترش دانش در جهان اسلام بوده و وقف به عنوان یک منبع مالی برای مراکز علمی و پشتوانه ای مردمی در این راستا نقش داشته است. تأمین هزینه برخی مدرسه‌ها و هزینه زندگی برخی عالمان دین و دانش پژوهان و تهیه امکانات آموزشی آنان به صورت نسبی و مقطعی از درآمدهای موقوفه‌ها، امری انکارناپذیر است. در تاریخ، نام عالمان و دانشمندان بسیاری به چشم می‌خورد که از رهگذر همین موقوفه های آموزشی و فرهنگی به مقام‌های بلند علمی و درجه های عالی فقاهت و اجتهاد دست یافته‌اند. برگزاری جشن‌های مذهبی و ملی، مراسم دینی، سوگواری و عزاداری در ایام شهادت امامان معصوم علیهم السلام، مدرسه سازی، تقویت بنیه مالی مدرسه‌ها، جهت دهی و رونق بخشی به فرهنگ اسلامی از دیگر نقش‌های فرهنگی اوقاف است. یکی دیگر از عوامل مؤثر در تقویت فرهنگی جامعه، وقفنامه های ائمه علیهم السلام، عالمان دین و برخی واقفان بزرگ بوده است. آنان با نگارش وقفنامه ها، قراردادن شرط‌هایی چند و تعیین بهره مندان از موقوفه‌ها و موارد مصرف درآمدهای آن به فرهنگ اهمیت داده و از این راه، در تقویت و پیشرفت آن کوشیده‌اند. در زمینه کارکرد فرهنگی وقفنامه ها، به نقل یک نمونه وقفنامه کوتاه بسنده می‌کنیم: این جانب سید علی اکبر قرشی که مؤسس و رئیس هیأت مدیرهکانون خیریه توحید ارومیه می‌باشم با قبول کلیه مسئولیت‌های شرعی و قانونی و دانسته و فهمیده و در کمال صحت مزاج و رغبت و اختیار، شش دانگ یک باب پاساژ مشتمل بر تعداد 161 باب مغازه را که توسط کانون مزبور احداث شده و....، واقع در خیابان طالقان ارومیه،... به حیث لایباع و لایورث و لایوهب و لایرهن و لا یبدل، و به شرط بقای عین و تسبیل منافع، حبس مؤبد و وقف مخلد می‌نمایم که سال به سال الی ان یرث الله الارض، درآمد آن را پس از وضع مخارج تعمیر و نگهداری با صلاح دید و صواب دید و حق تعیین تقدم متولی به قرار تفصیل ذیل خرج و صرف شود.
الف) تربیت طلاب که هزینه های تحصیلی و حقوق مدرسین و آنچه را که در این خصوص ضرورت دارد شامل می‌شود؛
ب) کمک به ساخت و تعمیر مساجد شهر ارومیه
ج) کمک به ائمه جماعات، علمای مساجد شهر ارومیه
د) ابتیاع و انطباع کتب اسلامی برای اهدا به کتاب خانه‌ها و اشخاص
ه) هزینه عزاداری مولی الموحدین حضرت علی بن ابی طالب در 21 رمضان و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین در دهه اولمحرم و اربعین حسینی و حضرت امام حسن مجتبی در 28 صفر
و) کمک بهمستمندان و امور فرهنگی و دینی.
دسته بندی نیات واقفین
باتوجه به کارکردهای فرهنگی موقوفات بر مبنای وقفنامه های آن تعیین می‌گردد. لذا آشنایی با دسته بندی نیات واقفین ضروری است.
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | هزینه های امور حقوقی و ثبتی | 10 | |||
| 2 | حفظ و نگهداری موقوفات | حفظ و نگهداری | 6 | 17 | 5 |
| 3 | هزینه مدیریتی | 1 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | توسعه و ترویج قرآن | 30 | |||
| 2 | کتب دینی و مذهبی | 18 | |||
| 3 | روضه خوانی | 11 | |||
| 4 | نیات مذهبی | تعزیه خوانی | 26 | 176 | 60 |
| 5 | اعیاد و مراسم مذهبی | 16 | |||
| 6 | پرداخت وجوه مذهبی | 12 | |||
| 7 | اطعام | 44 | |||
| 8 | ادای فرایض دینی و مذهبی | 19 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | واحد های خدماتی و عمومی | 59 | |||
| 2 | واحد های مذهبی | 25 | |||
| 3 | نیات اجتماعی | مراکز درمانی و آسایشگاهی | 19 | 183 | 5 |
| 4 | سرمایه گذاری | 14 | |||
| 5 | اجیر گرفتن و حقوق | 29 | |||
| 6 | موقوفات خاص | 37 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | کمک و اعانت | 104 | |||
| 2 | کمک به زوار | 4 | |||
| 3 | کمک به دانش آموزان و دانشجویان | 30 | |||
| 4 | کمک به ایتام و پرورشگاه | 31 | |||
| 5 | موسسات خیریه و نیکوکاری | 12 | |||
| 6 | نیات خیریه | خرید جهیزیه و کمک ازدواج | 13 | 266 | 15 |
| 7 | دارو و درمان و بستری | 22 | |||
| 8 | کمک به مراکز درمانی | 13 | |||
| 9 | کمک آموزشی ،پرورشی و علمی | 34 | |||
| 10 | کمک به معلولین و بازماندگان حوادث طبیعی و جنگ | 3 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | مذهبی | 4 | |||
| 2 | عمرانی | 5 | |||
| 3 | عتبات عالیات | اطعام و تعزیه داری | 3 | 27 | 2 |
| 4 | زوار | 14 | |||
| 5 | نیازمندان | 1 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | هزینه های عمرانی بقاع و اماکن متبرکه | 8 | |||
| 2 | بقاع و اماکن متبرکه | هزینه های جاری بقاع و اماکن متبرکه | 6 | 18 | 5 |
| 3 | حقوق خدام و کارکنان | 4 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | هزینه های عمرانی | 11 | |||
| 2 | مساجد | هزینه های جاری مساجد | 11 | 29 | 5 |
| 3 | ائمه جماعت و خدام | 7 |
| × | گروه | کل | مورد | جمع | درصد |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | طلاب و مدرسین | 43 | |||
| 2 | مدارس علوم دینی | عمران مدارس علمیه | 13 | 56 | 3 |
- دسته بندی مذکور نشان می‌دهد که 75درصد موقوفات کشور مربوط به مسایل فرهنگی جامعه است و در صورت برنامه ریزی و احیاء موقوفات کشور و بهره مندی بهینه از فضاهای مذهبی مانند بقاع متبرکه، مساجد، سایر اماکن مذهبی تأثیر گذاری آن در فضاهای فرهنگی افزایش خواهد یافت.
- البته با توسعه فرهنگ وقف در جامعه و ازدیاد موقوفات با نیات جدید بر مبنای نیازهای روز جامعه جهت گیری و کارکردهای وقف متفاوت خواهد بود.
آسیب شناسی وقف
در دهه های اخیر به دلایل گوناگون، فرهنگ وقف کم رنگ شده است. امروزه شور و اشتیاق آن چنانی برای وقف، در مردم دیده نمی‌شود. این کم توجهی، ناشی از آسیب‌ها و موانعی است که شناختن و برطرف کردن آنها ضروری به نظر می‌رسد. البته پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گام‌های مؤثری برای تقویت قانونی اوقاف برداشته شده و همین تلاش‌ها تا حدودی به افزایش شمار موقوفه‌ها کمک کرده است.
داشتن ذهنیت نادرست از وقف
ذهنیت نادرست برخی مردم، آنان را از وقف دور کرده است. برای آشتی دادن مردم با وقف باید آنان را با حقیقت وقف آشنا کرد و افکار نادرست را از ذهنشان زدود. البته این امر همت والای عالمان، مبلغان، ادیبان، هنرمندان و رسانه های گروهی را می‌طلبد. برخی از این ذهنیت‌های نادرست عبارتند از:
هدر رفتن دارایی‌ها
برخی افراد، وقف را موجب هدر رفتن دارایی‌های واقف می‌دانند. این ذهنیت نادرست، ناشی از ناآگاهی یا نادیده گرفتن فایده های فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی وقف است. با یادآوری هدف‌های سنت حسنهوقف، آثار فردی و اجتماعی و ثواب‌ها و پاداش‌های اخروی آن، همچنین احادیث و آیات مربوط به اعمال صالح، انفاق و وقف می‌توان این اندیشه را زدود.
غصب شدن موقوفه‌ها
بر اثر غصب شدن شماری از موقوفه‌ها در طول تاریخ، این ذهنیت پدیدآمده است که موقوفه‌ها دیر یا زود غصب می‌شوند و جز آن که کمکی به فرصت طلبان باشد، چنان که باید و شاید فایده ای ندارند. این نگرش به دلیل اعمال پلید آزمندان و غاصبان است که نوعی بی اعتمادی را در جامعه پدید آورده است. اگر امنیت وقف تأمین شود و عمر موقوفه‌ها افزون گردد، این ذهنیت، خود به خود از میان می‌رود. در این راستا عمل به وقفنامه ها، اطلاع رسانی و اعتماد سازی بسیار مؤثر است.
فقر واقف
برخی چنین می‌پندارند که واقف با اقدام به وقف، خود را فقیر می‌کند یا اگر روزی واقف فقیر شود از وقفخویش پشیمان می‌شود. باید دانست که خداوند در قرآن درباره این ذهنیت نادرست و تنگ نظرانه، خطاب به پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می‌فرماید: بگو: اگر شما مالک خزاین رحمت پروردگار من بودید، در آن صورت (به خاطر تنگ نظری) امساک می‌کردید؛ (که) مبادا انفاق مایه تنگ دستی شما شود و انسان تنگ نظر است.
غصب موقوفه‌ها
به حکایت تاریخ، بسیاری از اموال وقفی بارها از سوی فاسقان و حاکمان ستمگر، غصب شده است. در گذشته دو گونه موقوفه خواری بوده که هر کدام به نوعی سبب رکود فرهنگ وقف و دل سردی مردم شده است.
الف) غصب و تصرف نامشروع درآمدهای اوقاف یا مصرف آنها در مواردی که خلاف نظر واقفان بوده است، مایه دل سردی خیراندیشان می‌شود. بنابراین حساسیت و حسابرسی دست اندرکاران امور اوقاف در عملی کردن هدف و خواسته های واقفان، در ایجاد انگیزه در نیکوکاران برای وقف مؤثر است.
ب)غصب اصل موقوفه‌ها و رقبات آنها متأسفانه در گذشته بسیار رخ می‌داد. از پادشاهان گرفته تا افراد با نفوذ و طمع کار در فرصت‌های مختلف از موقوفه‌ها سوء استفاده می‌کردند. در اسلام برای امنیت موقوفه‌ها و تأمین هدف واقفان خیراندیش، احکام و قوانینی وضع شده است. همچنین در فقه و سپس در قانون مدنی ایران، با اثرپذیری از آموزه های دینی، تدابیری اندیشیده شده که نصب متولی، ناظر و امین از جمله آن‌هاست.
به طور کلی، مسئولان نظام اسلامی، نیروهای انتظامی، اداره های اوقاف و امور خیریه، متولیان، ناظران و مردم هر کدام در جایگاه خود، مسئولیت ویژه ای برای حفظ موقوفه‌ها دارند.
حوادث طبیعی
زلزله، سیل، جنگ و مانند آن به دو شکل فرهنگ وقف را تضعیف می‌کنند. از سویی چونان عامل بازدارنده ای، توان مالی ثروتمندان را کاهش می‌دهند و آنان دیگر نمی‌توانند به وقف اقدام کنند. از سوی دیگر، موقوفه‌ها را تخریب می‌کنند و از آنها ویرانه‌هایی بر جای می‌گذارند که این امر، دل سردی و بی میلی مردم را در مورد وقف در پی دارد.
برخی از این عوامل مانند زلزله و سیل، قابل پیش بینی و پیش گیری نیستند، ولی برخی دیگر مانند قحطی و غارت را می‌توان پیش بینی و پیش گیری کرد و موقوفه‌ها را از خطر آنها در امان نگاه داشت. البته هنگام بنای موقوفه‌ها، توجه به نقشه کشی صحیح، استحکام، ساخت ضد زلزله ای و مانند آن ضروری است و پس از تخریب نیز بازسازی آن باید به سرعت صورت گیرد. کم رنگ شدن باورهای دینی در جامعه ضعف فرهنگی و کم رنگ شدن باورهای دینی در هر جامعه ای آن جامعه را کم کم به انحراف‌های اجتماعی می‌کشاند. امروزه بر اثر ضعف فرهنگی، برخی از ارزش‌ها و احکام اسلامی همچون ایثار، وفاداری، نیکوکاری، پرداخت خمس، زکات، صدقه و اقدام به وقف، نزد مردم بی اهمیت جلوه می‌کند. برای پیش گیری از چنین خطری، مسئولان کشور، آموزش و پرورش، حوزه های علمیه، مبلغان دین، معلمان و همه مردم موظفند در تقویت فرهنگ اسلامی و استوار کردن باورهای دینی نسل جوان پیوسته بکوشند و از این امر غافل نمانند.
رسیدگی نکردن به وضع موقوفه‌ها
موقوفه‌هایی که ویران شده‌اند یا نیاز به بازسازی دارند و مدت‌ها بدون تعمیر رها شده‌اند، مردم را در روی آوردن به وقف دل سرد می‌کنند و ذهنیت ناخوشایندی برای آنان می‌سازند.
ناقص بودن اسناد و مدارک
ناقص بودن اسناد و مدارک موقوفه‌ها، افزون بر آن که شناسایی کامل آنها یا موارد مصرف آنها را مشکل می‌کند، سبب می‌شود املاک یا زمین‌های وقفی با املاک یا زمین‌های دیگران اشتباه شود. همچنین گاهی باعث تصرف و غصب موقوفه‌ها با سوء استفاده از کامل نبودن اسناد یا نبود مدارک می‌شود. پیش گیری از این آسیب‌ها، دقت و تلاش واقفان، متولیان، مسئولان دفترهای ثبت اسناد و سازمان‌های اوقاف و امور خیریه شهرها را می‌طلبد. بنابراین، هنگام تنظیم وقفنامه ها و تأسیس موقوفه‌ها باید اسناد و مدارک آنها را کامل کرد و به تأیید دفترهای ثبت اسناد و سازمان اوقاف رساند.
آگاهی نداشتن از شرایط و احکام وقف
واقفان پیش از اقدام به وقف، باید از احکام و شرایط شرعی وقف و چگونگی تنظیم کامل وقفنامه ها آگاه باشند. گاهی واقفان، شرایطی در وقفنامه ها می‌گذارند یا وقفنامه ها را به گونه ای تنظیم می‌کنند که با وقف شرعی سازگاری ندارند.
همچنین واقفان در تعیین مکان موقوفه‌ها باید دقت و آگاهی لازم را داشته باشند تا مکان موقوفه‌ها با مقتضیات زمان هماهنگ باشند و در آینده مشکل ساز نشوند، زیرا در گذر زمان و تغییر شرایط و کاربری‌های شهری، برخی مکان‌ها ممکن است موقعیت بهتری بیابند و برخی دیگر، موقعیت خود را از دست بدهند یا با موارد استفاده‌شان متناسب نباشند.
از سوی دیگر، لازم است واقفان موارد مصرف موقوفه‌ها را در راستای اهدافشان انعطاف پذیر و چند گزینه ای کنند تا در آینده موقوفه‌ها جلوه های متناسب، هم گام و هماهنگ با زمان و مقتضیات آن داشته باشند.
از میان رفتن اسناد موقوفه‌ها در گذر زمان
اسناد و مدارک موقوفه‌هایی که در گذر زمان یا در جنگ‌ها و مانند آن، غصب یا گم شده یا بر اثر فرسودگی از میان رفته‌اند، وقفی بودن، مساحت و موارد مصرف آنها را زیر سؤال برده و راه غصب، تصرف، فراموشی و هر گونه اشتباهی را باز کرده‌اند. برای پیش گیری از این امر، باید وقفنامه ها، اسناد و مدارک موقوفه‌ها به دقت و متعدد تهیه شوند و افزون بر واقف، متولیان، ناظران، دفتر ثبت اسناد، سازمان اوقاف و سازمان میراث فرهنگی نیز نمونه‌هایی از آنها را در اختیار داشته و در نگه داری آنها امین و کوشا باشند.
سهل انگاری یا کم کاری متولیان
سهل انگاری یا کارکرد ضعیف متولیان آسیبی جدی برای موقوفه‌ها و درآمدهای آن‌هاست. متولیانی که چند شغل دارند یا توانایی اداره موقوفه‌ها و رسیدگی به درآمدها و موارد مصرف آنها را ندارند، باید این مسئولیت را به دیگری بسپارند.
برخی متولیان در گذشته، به جای عمل به خواسته های واقفان در وقفنامه ها، به سلیقه و خواست خود عمل کرده و در مواردی با انجام ندادن وظایف خویش، زمینه تصرف و غصب یا ویرانی موقوفه‌ها را فراهم آورده‌اند. بنابراین، واقفان باید در گزینش متولی دقت کنند و متولیان مؤمن و متعهد برگزینند تا موقوفه‌هایشان از آسیب‌های گوناگون در امان بماند.
سوء استفاده برخی دولت‌ها از موقوفه‌ها
در گذشته، برخی شاهان، دولت‌ها یا مسئولان دولتی به بهانه های مختلف، شماری از موقوفه‌ها را غصب و تصرف کرده‌اند. چنین رفتارهایی از سوی دولت مردان تا مدت‌ها دل سردی مردم را در پی داشت و کسی به وقف دارایی خویش تمایلی نشان نمی‌داد. در ادامه، به دو نمونه از این موقوفه خواری‌ها اشاره می‌شود:
الف) قوام الدین ملک زوزن که در حدود سال 609 ه.ق به کرمان رفته بود، دستور داد همه وقفنامه های کرمان را نزد او ببرند. وی پس از دیدن آنها گفت: «به تحقیق معلوم شد که از دعای روحانیان و موقوفه خواران، کاری پیش نمی‌رود.» سپس دستور داد همه وقفنامه ها را در آب بشویند و تمام رقبات آن موقوفه‌ها را در حوزه دیوان بگیرند و جزو املاک خالصه در آورند.
ب) نادرشاه افشار نیز برای تضعیف روحانیان شیعه، به بهانه این که موقوفه داران کارآیی ندارند، موقوفه های بسیاری را تصرف کرد. او پس از رسیدن به سلطنت در سال 1148ه.ق دستور داد موقوفه‌ها را تصرف کنند و به مصرف سپاهیان برسانند. پس از صدور این فرمان نامشروع و بی توجهی نادرشاه به اوقاف، بسیاری از موقوفه‌ها غصب شد و وقفنامه های آنها ناپدید گشت. بدیهی است در چنین شرایطی، کمتر کسی به وقفِ دارایی‌های خود اقدام می‌کند.
خوشبختانه با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، دیگر این گونه آسیب‌ها، فرهنگ وقف و موقوفه‌ها را تهدید نمی‌کند و با برقراری نظام اسلامی، موقوفه‌ها از امنیت کافی برخوردار شده‌اند.
اجرای قانون‌های مخالف با وقفنامه ها
اجرای قانون‌های مخالف با موارد مصرف مشخص شده در وقفنامه، آسیب دیگری برای وقف و موقوفه‌هاست. در نتیجه این آسیب، هدف از وقف و نیت واقفان خیراندیش نادیده گرفته و درآمدهای موقوفه‌ها در مسیری خلاف نظر واقفان مصرف می‌شود. قوه مقننه، شورای نگهبان، قوه مجریه و سازمان اوقاف و امور خیریه در مراحل قانون گذاری، تصویب و اجرا باید به این آسیب توجه کافی داشته باشند و برابر با احکام اسلامی عمل کنند تا آسیب قانونی از این دست، حیثیت اوقاف را مخدوش نکند.
تناسب نداشتن جایگاه برخی موقوفه‌ها با ساختار شهری
واقف در وقفنامه، اداره موقوفه را برای متولیان و ناظران موقوفه تعیین می‌کند و می‌دانیم که عمل به نیت واقف براساس احکام شرعی، واجب و لازم است. وقتی در گذر زمان، چگونگی عملکرد و نوع بهره برداری از فضاهای موقوفه ای، با مصالح عمومی و توسعه شهری مغایرت می‌یابد، مشکلات گوناگونی در برابر توسعه فضاهای وقفی و همچنین توسعه طرح‌های عمران شهری پیش می‌آید. برای پیشگیری از این مشکلات و آسیب‌ها، شهرداران و شهرسازان باید به جایگاه اسلامی و اجتماعی موقوفه‌ها احترام بگذارند و احکام اسلامی اوقاف را رعایت کنند و به زیان آنها گام برندارند. واقفان نیز باید موارد مصرف موقوفه‌ها را در راستای اهداف خود انعطاف پذیر و چند گزینه ای کنند تا در آینده، موقوفه‌ها دارای جلوه های متعدد، متنوع و متناسب باشند و هم گام با مقتضیات زمان پیش روند و از مشکلات متولیان، ناظران و سازمان اوقاف بکاهند. در این صورت موقوفه‌ها و رقبات آنها تا حدودی از آسیب‌های شهرسازی مصون می‌مانند.
بی توجهی برخی شهرداری‌ها به جایگاه موقوفه‌ها
برخی شهرداری‌ها، در طرح‌ها و برنامه های خود بدون توجه به احکام و جایگاه موقوفه‌ها و رقبات، مشکلاتی را در این زمینه پیش می‌آورند. در بیشتر موارد هنگام تهیه طرح‌های شهری تلاش می‌شود موقوفه‌ها کمتر صدمه ببینند. ولی گاه رقبات موقوفه‌ها، در طرح‌های شهری خسارت‌های زیادی می‌بینند. این آسیب، دقت بیشتر طراحان شهرسازی را می‌طلبد تا با توجه بیشتر به موقوفه‌ها و رقبات و قرارندادن کاربری‌های غیرانتفاعی بر روی رقبات، زیانی بر پیکر مجموعه های وقفی وارد نشود.
راههای گسترش فرهنگ وقف
در صدر اسلام و سال‌ها پس از آن، وقف گسترش روزافزونی داشت، ولی با گذشت زمان به دلایل گوناگون آن همه شور و اشتیاق به سستی و کم توجهی بدل شد و در نتیجه فرهنگ ارزشمند وقف در جوامع اسلامی رنگ باخت. البته پیشرفت و گسترش این فرهنگ، همواره با فراز و نشیب‌هایی همراه بوده است. اکنون برای احیای دوباره این فرهنگ چه باید کرد و برای ایجاد شور و شوقی تازه و معطوف کردن امت اسلامی به این سنت نبوی چه چاره ای باید اندیشید؟
پس از پیروزی انقلاب اسلامی برخی نهادها برای عملی کردن این هدف ارزشمند، گام‌های بلند و مؤثری برداشته‌اند که قابل توجه است. با این حال باید گفت هنوز در آغاز راهیم و تار سیدن به وضعیت مطلوب و حتی آنچه در گذشته بوده، راهی بس طولانی در پیش است. برخی از راه‌هایی که به نظر می‌رسد در رونق بخشی به اوقاف و صدقه‌ها و افزایش آنها مؤثر باشند، به قرار زیر است:
تبلیغات درست و پیوسته
یکی از راه های گسترش فرهنگ وقف، تبلیغات درست و پیوسته است. ریشه دار کردن باورهای دینی مردم، پدیدآوردن مایه های مردم دوستی در دل توانمندان، افزایش آگاهی مردم، تقویت بینش معنوی افراد، آشنا کردن مردم با فرهنگ وقف واهمیت آن، بیان جایگاه اوقاف در اسلام و جوامع اسلامی، بیان نقش مثبت وقف در جامعه، یادآوری فایده های فراوان دنیوی و اخروی وقف، تشویق واقفان و تجلیل از آنان، معرفی موقوفه های بزرگ و موارد مصرف آنها، تشکیل کتابخانه های تخصصی وقف، برپایی نمایشگاه اوقاف، توجه بیشتر به انتشارات وقف و چاپ کتاب‌هایی با موضوع وقف، انتشار روزنامه و مجله با این موضوع، گنجاندن مطالبی در زمینه وقف در کتابهای درسی و پرداختن به موضوع وقف در سخنرانی‌ها و برنامه های صدا و سیما از جمله زمینه های تبلیغ وقف به شمار می‌روند. به جز این‌ها، اختصاص دادن هفته ای در سال (هفته آخر ماه صفر با محوریت روز 27 صفر) به وقف و معرفی واقفان بزرگ و بیان جنبه های گسترده وقف و آثار تربیتی، اقتصادی، فرهنگی و رفاهی آن در این هفته، شیوه ای نیکو برای غفلت زدایی و جلب کردن ذهن و عواطف مردم به فرهنگ وقف است. این هفته، فرصت مناسبی خواهد بود برای بیان بحث‌های مربوط به وقف و آشنا کردن قشرهای مختلف مردم با این سنت پسندیده.
افزایش بهره وری موقوفه‌ها
اگر بهره وری موقوفه‌ها افزایش یابد، مردم به نقش و اهمیت وقف در جامعه بیشتر پی می‌برند و تلاش می‌کنند آن را در برنامه های خویش قرار دهند. ارتقای بهره وری در موقوفه‌ها را می‌توان به مفهوم استفاده مناسب‌تر از منابع وقفی در جهت انگیزه های واقفان و رسیدن به دستاوردهای بهینه از موقوفه‌ها دانست. توسعه موقوفه های کشور در سایه افزایش بهره وری به دست می‌آید که نتیجه استفاده بهینه از استعدادهای انسانی و مادی است. برخی راهکارهای پیشنهادی مؤثر در بهره وری بیشتر موقوفه‌ها عبارتند از:
الف) اصلاح ساختار تشکیلاتی سازمان اوقاف
ب) بهبود روش‌های بهره برداری
ج) تشکیل کمیته بهره وری در امور اوقاف
د) عزم ملی برای تبلیغ گسترده وقف
ه) تشکیل انجمن متولیان و دست اندرکاران وقف
و) تنوع بخشیدن به موارد مصرف اوقاف
ز) استفاده از اصول مدیریت، به ویژه برنامه ریزی اقتصادی در اداره موقوفه‌ها
ح) استفاده از نظریه های مدیریت خاص در موقعیت‌های ویژه وقف
ط) استفاده از منابع انسانی شایسته و جلب نیروهای کارشناس و فعال.
برخی موقوفه‌ها از نظر موقعیت مکانی در جایی قرار گرفته‌اند که اگر برنامه ریزی و سرمایه گذاری مناسبی درباره آنها صورت گیرد، بهره وری آنها به چندین برابر می‌رسد. کافی است گروه بهره وری موقوفه های استان که از میان کارمندان و کارشناسان خبره تشکیل می‌شود، این گونه موقوفه‌ها را شناسایی و سپس با توجه به کاربری‌های مربوط، سرمایه گذاری کند. برای نمونه، پشت بازار یکی از شهرهای بزرگ زمین موقوفه ای بود که برف انداز مغازه های بازار بود و سال‌ها درآمد بسیار ناچیزی داشت و گویا بدون استفاده رها شده بود. مدیر اوقاف استان با تشخیص ویژگی ممتاز این موقوفه، در یک حرکت اقتصادی مناسب، نخست با خریدن چند باب مغازه از بازار که در همسایگی این زمین موقوفه بود، آنها را به این موقوفه افزود. سپس زمین موقوفه را به بازار وصل کرد. آن گاه با گرفتن جواز تجاری و پاساژ از شهرداری و اجاره هفتاد باب مغازه، درآمد زیادی از این محل برای موقوفه به دست آورد. مدیر اوقاف آن شهر با اجرای نیت واقف، یک مدرسه علمیه را در آن شهر به صورت کامل نوسازی کرد و از آن پس، با دریافت اجاره بهای مغازه‌ها، مدرسه به خوبی اداره شد. از این نمونه‌ها در سطح کشور فراوان است که می‌توان با برنامه ریزی مناسب و سرمایه گذاری، بهره وری آنها را افزایش داد.
حمایت قانونی از اوقاف و واقفان
تصویب قوانین حمایتی در زمینه اوقاف و واقفان، در گسترش فرهنگ وقف و احیای موقوفه‌ها مؤثر است. بازنگری در قوانین و مقررات موجود با توجه به نیازهای روز بسیار اهمیت دارد. همچنین در مورد موقوفه‌هایی که نوع کاربری آنها در حال حاضر مرسوم نیست، باید بررسی کارشناسانه انجام داد تا با توجه به شرایط کنونی جامعه و البته متناسب با خواست واقفانشان، از این موقوفه‌ها بیشترین بهره برداری در راه سازندگی کشور صورت گیرد. لازم است در قوانین، معافیت‌ها و تسهیلات بیشتر و بهتری برای موقوفه‌ها پیش بینی شود. همچنین باید در چگونگی بهره مندی موقوفه‌ها از معافیت‌های مالیاتی، اصلاحاتی صورت گیرد تا افرادی که قصد وقف دارایی‌های خویش را دارند به این کار خیر تشویق شوند. بنابراین، شایسته است واقفان، متولیان و موقوفه‌ها از معافیت و تسهیلات ویژه بهره مند شوند. در قوانین جمهوری اسلامی ایران به ویژه در قانون اساسی از موقوفه‌ها حمایت شده است. رویکرد دیگر قوانین نیز به موقوفه‌ها و واقفان باید بیش از پیش حمایتی باشد تا زمینه حفظ و گسترش موقوفه‌ها را فراهم سازد به گونه ای که واقفان قانون را پشتیبان خود و موقوفه‌هایشان بدانند. همچنین دادن امتیازهایی مانند: بیمه حوادث، بیمه فقر، بیمه بیماری، بیمه عمر، مستمری سالخوردگی برای واقفان در روی آوردن مردم به وقف بسیار مؤثر است.
هدایت و جهت دهی واقفان
جهت دهی واقفان به سوی برطرف کردن نیازهای روز جامعه عامل مؤثری در پیشرفت اقتصادی کشور و تحقق اهداف وقف و عملی شدن انگیزه های واقفان است. اکنون در سراسر ایران اسلامی، نزدیک به یکصد وسی هزار موقوفه و یک میلیون و دویست و هفتصد هزار رقبه وجود دارد. منافع این موقوفه‌ها و رقبات در سال 1389، نزدیک به 100 میلیارد تومان بوده است. گستره اوقاف و موارد مصرف آنها بسیار و با علاقه‌ها و سلیقه های مختلف سازگار است. با وجود این امکان، جهت دهی واقفان به سوی رفع نیازهای هر زمان به شیوه های مطلوب، مدبرانه و کارساز ضروری است. بنابراین در کنار تشویق مردم به وقف، باید نیازهای روز جامعه معرفی گردد تا وقف موقوفه‌ها به آن سو جهت دهی شوند. اگر وقف افزون بر برآورده کردن نیازهای مذهبی، فرهنگی و آموزشی، در کارهای عمرانی، صنعتی، کشاورزی و سرمایه گذاری در کارهای تولیدی نیز نقش داشته باشد، نسل جدید به وقف روی خواهد آورد و موقوفه های تازه ای شکل خواهد گرفت.
تقویت وقف‌های گروهی و مردمی
اگر واقفان برای ایجاد موقوفه های مورد نظرشان احساس کنند با کمبود سرمایه رو به رو هستند، می‌توانند با مشارکت یکدیگر، موقوفه ای را تأسیس کنند. همچنین گروه های مختلف مردمی می‌توانند در ایجاد موقوفه های مورد نیاز کشور شریک باشند. اگر موقوفه های گروهی و مردمی تقویت شوند، بر شمار موقوفه‌ها افزوده می‌شود و فرهنگ وقف گسترش می‌یابد.
نتیجه گیری
وقف و نیز فرهنگ وقف، مقوله ای منتشر بین همه لایه های جامعه است. از این رو همه دستگاه ها به نحوی با وقف سرو کار دارند. قبل از هر چیز باید خط مشی کلی از وقف را روشن ساخت. باید برای عموم مشخص شود که وقف می‌خواهد چه کار کند و چه مسیری را بپیماید و به چه اهدافی برسد. در همین زمینه دو دیدگاه اصلی وجود دارد.
الف. دیدگاه جزیی نگر و محدود که وقف برای اموری نظیر تأمین نیازمندان تأسیس شده است.
ب. دیدگاه کلی نگر که تمدن و فرهنگ یک ملت را وابسته به وقف می‌دانند و وقف را تمدن ساز و فرهنگ پرور می شمارند.
همان گونه که چارچوب مقاله نشان می‌دهد، وقف یک نهاد کلان اجتماعی است که در همه شئون جامعه از جمله فرهنگ و تمدن مؤثر است. کارکردهای تاریخی و فرهنگ وقف بیانگر نقش این نهاد ممتاز دینی در جامعه اسلامی است. همچنین ویژگی های وقف و نیات واقفین خیراندیش، نشان دهنده اثرات مثبت وقف در نهادسازی فرهنگی و اجتماعی، استقلال دینی برای مساجد و حوزه های علمیه و مراکز قرآنی، تأمین منابع مالی به عنوان پشتوانه قوی برای اسلام و حکومت دینی، تمدن سازی، هویت بخشی به مردم و تعدیل ثروت و نهایتاً باقیات الصالحات خواهد بود.
