نمایش مبدأ برای گزارش از زیارتگاه های اهل بیت پیامبر واصحاب ائمه در سوریه

مؤلف:[[احمد خامه یار]]
==چکیده== 
کشور سوریه بخشی از سرزمین کهن شام و از مراکز فرهنگی مهم جهان [[اسلام]] به شمار می‌آید. در نقاط مختلف این کشور زیارتگاه‌هایی منتسب به اهل بیت [[پیامبر صلیه الله علیه و آله]] و اصحاب [[ائمه علیهم السلام]] وجود دارد.  
وجود این زیارتگاه‌ها سوریه را به یکی از مقاصد زیارتی مهم شیعیان جهان تبدیل کرده است. تعدادی از این مزارات نزد شیعیان شناخته شده، ولی شمار قابل توجهی هم نزد جامعه ی امروز شیعیان ناشناخته مانده است. این نوشتار گزارشی است مختصر از زیارتگاه‌های اهل بیت علیهم السلام و اصحاب ائمه در [[سوریه]]. 
''کلیدواژه‌ها'' 

سوریه، زیارتگاه‌های اسلامی، اهل بیت، اصحاب ائمه (ع)، شیعیان

==مقدمه== 
کشور سوریه بخشی از سرزمین کهن شام است که از دیرباز تاکنون، یکی از مراکز تاریخی و فرهنگی مهم جهان [[اسلام]] به شمار می‌آید. در این کشور شمار قابل توجهی از زیارتگاه‌های منتسب به اهل بیت عصمت و [[طهارت (ع)]] و نیز صحابه و تابعین [[پیامبر اسلام (ص)]] وجود دارد. برخی از این زیارتگاه‌ها، به ویژه آنهایی که در شهرهای مهم سوریه نظیر دمشق و حلب واقع شده، از تقدّسی بالا و شهرتی فراوان نزد شیعیان برخوردار است و همه ساله جمعیت فراوانی از آنان، از کشورهای مختلف به قصد زیارت آن به سوریه مسافرت می‌کنند، اما با این حال، زیارتگاه‌های فراوان دیگری در نقاط مختلف سوریه وجود دارد که عموم شیعیان از آن ناآگاه بوده و حتی می‌توان گفت برخی از این مزارات نزد شیعیان به‌کلی ناشناخته‌اند. علاوه بر آن، مزارات دیگری نیز منتسب به برخی صحابه [[پیامبر (ص)]] و یاران نزدیک [[اهل بیت (ع)]] وجود دارد که عمدتاً مشهور و شناخته‌شده‌اند. 
نگارنده هنگام اقامت چند ساله ی خود در [[سوریه]]، پس از تلاش فراوان و شناسایی بسیاری از زیارتگاه‌های [[اهل بیت (ع)]] در این کشور، از آنها بازدید میدانی به عمل آورده است و تا جای ممکن اطلاعات مربوط به این مزارات را از منابع تاریخی و کتب منتشرشده استخراج کرده است. این نوشتار حاوی گزارش نسبتاً مختصری از مزارات [[اهل بیت (ع)]] و [[اصحاب ائمه (ع)]] در [[سوریه]] است که به تفکیک مناطق جغرافیایی محل وقوع مزارات و استان‌های این کشور آماده شده است.
<ref>
کشور سوریه از نظر اداری به چهارده استان تقسیم شده است که هر یک ، به نام شهر مرکز آن استان شناخته می شود. از این میان استان دمشق که تنها شامل این شهر ، واستان «ریف دمشق» که شامل شهرها وروستا های اطراف این شهر است ، از این قاعده مستثناست بنابر این استان های  سوریه عبارت اند از :دمشق ، ریف دمشق، حِمص ، حماه، اِدلَب، حلب ،رقّه، دَبر الزور ، حسکه ، لاذقیه ، طرطوس، سویدا، دَرعا وقنیطره . 
</ref>
 
==شهر دمشق و توابع آن== 
شهر دمشق، پایتخت سوریه، از قدیمی‌ترین شهرهای جهان و مراکز سکونت انسان دانسته شده است. پس از اسلام، با انتقال مرکز خلافت از کوفه به دمشق در دوره ی اموی، این شهر به یک مرکز سیاسی مهم و بعدها به یکی از مراکز فرهنگی مهم جهان [[اسلام]] تبدیل شد؛ لذا در آن آثار معماری فراوانی از دوره‌های مختلف تاریخ به چشم می‌خورد که عامل جذب جهانگردان است. 
در پی وقوع حادثه ی عاشورا در سال 61 هجری، به دستور یزید بن معاویه کاروان اسرای اهل بیت را از کوفه به شام فرستادند تا در دمشق، پایتخت یزید، حضور یابند. تعدادی از زیارتگاه‌های [[اهل بیت (ع)]] در دمشق و حتی در سایر نقاط سوریه، با این حوادث و مسیر عبور کاروان اهل بیت (ع) ارتباط یافته است. 
مشهورترین زیارتگاه اهل بیت (ع) در منطقه ی دمشق و حومه آن، آستانه ی حضرت زینب دختر [[امام علی(ع)]] است که در شهرک «السیدة زینب» در حدود 7 کیلومتری جنوب دمشق قرار دارد. این شهرک در گذشته، روستایی کوچک به نام «راویه» بوده است 
<ref>
الحموی ، یاقوت، معجم البلدان ،3/20.
</ref>
اما بعدها به روستای «قبر السِّتّ»، و در چند دهه ی اخیر نیز به نام فعلی آن تغییر نام داده و البته نزد ایرانیان به «زینبیه» معروف شده است. 
در منابع مربوط به دو قرن ششم و هفتم هجری، به این مزار تحت عنوان قبر ام کلثوم اشاره شده است.
<ref>
ابن عساکر ، تاریخ مدینه ی دمشق، 2/309؛الهروی، علی بن ابی بکر ، الإشارات إلی معرفة الزیارات ، ص12؛الحموی ، یاقوت ، همان، 3/20؛ ابن جبیر ، رحله ی ابن جبیر ، ص218.
</ref>
در سنگ‌نوشته ی بسیار قدیمی موجود بر قبر ـ که قدمت آن قرن پنجم یا ششم هجری برآورد می‌شود ـ صاحب مزار، زینب صغری مکنّی به ام کلثوم، دختر [[امام علی (ع)]] و [[فاطمه ی زهرا (س)]] معرفی شده است
<ref>
متن کامل کتیبه ، براساس تصویر منتشر شده از آن ، عیناً بدین شرح است:«هذا قبر زینب الصغری المکناة بأم کلثوم ابنه ی علی بن أبی طالب أمها فاطمه ی البتول سیده ی نساء العالمین ابنة سید المرسلین محمد خاتم النبیین صی الله علیه وسلم » .بنگرید :  القزوینی ، السید محمد کاظم ، زینب الکبری (ع) من المهد إلی اللحد ، ص400.
</ref>
اما در وقف‌نامه‌ای به تاریخ 768 هجری، از صاحب مزار با تعبیر [[زینب کبری]] دختر [[امام علی (ع)]] یاد شده است. بر اساس این [[وقف‌نامه]]، سید حسین بن موسی موسوی حسینی ـ نقیب اشراف دمشق و جد سادات آل مرتضی در شام ـ بنای مزار را بازسازی و بسیاری از باغ‌ها و املاک خود را [[وقف]] آن کرد و هفت تن از قضات شهر دمشق نیز آن را امضا کردند.
<ref>
برای آگاهی از متن کامل وقف نامه بنگرید :السابقی، محمد حسنین ، مرقد لعقیلة زینب (س) ، ص145-150.
</ref>
  
در حال حاضر نیز مشهور میان شیعیان آن است که آستانه ی زینبیه مدفن [[حضرت زینب کبری (س)]] است و بسیاری از علمای شیعه در چند قرن اخیر این مسئله را پذیرفته‌اند
<ref>
فهرستی از علمای شهر که آستانهی زینبیه دمشق را به عنوان مدفن حضرت زینب کبری (س) پذیرفته اند . در منبع ذیل گرد آوری شده است :مرقدالعقیلةزینب (س) ، ص183-215.
</ref>
اما برخی علمای دیگر از جمله علامه سید محسن امین، با استناد به اقوال مورخان و کتیبه ی روی قبر، انتساب این آستانه را به به ام کلثوم دختر [[امام علی (ع)]] ترجیح داده‌اند
<ref>
الأمین العاملی ، السید محسن ، أعیان الشیعهة، 7/136-137.
</ref>
 
ضمن آنکه علاوه بر دمشق، دو مکان دیگر یعنی قبرستان بقیع مدینه و شهر قاهره پایتخت مصر نیز به عنوان محل دفن [[حضرت زینب کبری (س)]] گفته شده است.  
برخی از علما یکی از این دو قول را ترجیح داده‌اند، اما برخی دیگر با استناد به دلایل و شواهد تاریخی آن را رد کرده‌اند
<ref>
محمد حسنین سابقی ،در کتاب خود مرقد العقیلة زینب (س) »، -که گسترده ترین تحقیق درباره ی مدفن حضرت زینب (س)است – دلایل وشواهد متعددی در رد انتساب زیارتگاه قاهره به حضرت زینب (س) ارائه کرده است . این اثر توسط عیسی سلیم پور اهری با عنوان «پژوهشی پیرامون بارگاه حضرت زینب » به فارسی ترجمه وتوسط دفتر نشر نوید اسلام چاپ شده است همچنین در این رابطه بنگرید :فاطمی ،سید حسن، «مرقد حضرت زینب (س) کنکاشی دوباره » ص64-73.
</ref>
به هر روی، این موضوع محل اختلاف میان صاحب‌نظران است و در این نوشتار امکان بررسی تفصیلی آن وجود ندارد. 
در خصوص تاریخچه ی بنای آستانه، لااقل از قرن ششم هجری بنایی بر روی قبر وجود داشته است
<ref>
ر.ک : ابن عسا کر ، تاریخ مدینه ی دمشق ، 2/309 . 
</ref>
  
این بنا همان‌طور که اشاره شد، در نیمه ی قرن هشتم هجری به دست سید حسین موسوی حسینی بازسازی شد. متولیان آستانه زینبیه از آن زمان تاکنون، نسل در نسل از نوادگان نامبرده، یعنی از سادات خاندان آل مرتضی هستند. ساختمان زیارتگاه در دوره ی عثمانی به دست والیان دمشق و یا متولیان مزار چند بار بازسازی و مرمّت شد
<ref>
برای آگاهی از تاریخچه ی بنا وروند بازسازی وتوسعه ی آن بنگرید: مرتضی ، محمد رضا .« تاریخ البناء فی مقام السیده ی زینب (ع)». 
</ref>
در سال 1370 ق، به همّت علامه سید محسن امین کمیته‌ای از اعیان و تاجران شیعه با هدف بازسازی و توسعه ی مزار تشکیل شد و بر اساس طرح توسعه ی جدید، بنای قدیمی تخریب و ساخت بنای جدید آغاز شد و اجرای طرح در مراحل زمانی مختلفی صورت گرفت.  
در حال حاضر بنای آستانه شامل صحن وسیعی با پلان مربع است که حرم در میان آن قرار گرفته است و دارای گنبد و دو گلدسته ی مرتفع می‌باشد. گلدسته‌ها و دیوارهای صحن و رواق‌های آن به دست هنرمندان ایرانی کاشی‌کاری شده و سقف و دیوارهای حرم نیز از داخل آینه‌کاری و گنبد نیز از بیرون طلاکاری شده است.  
در ضلع شرقی صحن، ساختمان مصلای زینبیه با صحن کوچکی، به همّت آیت‌الله فهری زنجانی ـ نماینده [[امام خمینی (ره)]] در سوریه ـ ساخته شده است و در آن نمازهای جماعت یومیه و [[نماز جمعه]] و مراسم ویژه مناسبت‌های مذهبی برگزار می‌شود. صحن جدیدی نیز اخیراً در ضلع شمالی آستانه ی مقدسه ساخته شده است. 
در محدوده ی حرم [[حضرت زینب (س)]] و قبرستان‌های اطراف آن، چند تن از علما و مشاهیر شیعه مدفونند. از جمله در راهروی ورودی غربی صحن آستانه، قبر مرحوم سید محسن امین عاملی، از علمای بزرگ شام و صاحب کتاب گرانقدر أعیان الشیعة، و نیز قبر سید حسین مکی عاملی، از دیگر علمای شیعه در شام قرار دارد. در قبرستان واقع در شمال آستانه نیز قبر دکتر علی شریعتی، و در قبرستان دیگری در جنوب آستانه، مقبره ی سید مصطفی جمال‌الدین، شاعر معاصر عراقی قرار دارد. 
شهرک «السّیده زینب» تا پیش از چند دهه ی اخیر همچنان روستایی کوچک بود که بیشتر زمین‌های آن را مزارع و باغ‌های فراوانی پوشانده بود، اما در چند دهه ی اخیر، به علت تبدیل شدن آن به یکی از قطب‌های زیارتی شیعیان و سکونت مهاجران بسیاری از اتباع کشورهای دیگر (از جمله فلسطین، عراق، افغانستان، پاکستان، هند، ایران، لبنان و...)، توسعه‌ای چشمگیر یافته است.  
در ایام مناسبت‌های مهم مذهبی، به ویژه شب‌های جمعه، ایام دهه ی اول محرم و اربعین حسینی، آستانه ی [[حضرت زینب (س)]] شاهد حضور زائران بیشتری (از جمله زائران لبنانی) است. در فصل تابستان نیز که زائران بسیاری از ایران و عراق و شیعیان ساکن کشورهای خلیج فارس به سوریه سرازیر می‌شوند، و نیز در ایام تعطیلات نوروز (با توجه به حضور چشمگیر ایرانیان)، آستانه ی زینبیه به ویژه در اوقات نمازهای یومیه شاهد جمعیت فراوان زائران است. 
زیارتگاه مهم دیگر در مناطق اطراف دمشق، آستانه ی سکینه دختر [[امام علی (ع)]] در شهر «دارَیا»، واقع در حدود 5 کیلومتری جنوب غربی دمشق است. برخلاف زیارتگاه[[ حضرت زینب (س)]] که از قدیم برای شیعیان شناخته شده و دارای پیشینه ی تاریخی طولانی بوده است، این زیارتگاه تا پیش از سه دهه ی گذشته برای عموم شیعیان ناشناخته بود و بنای ساده و محقّری داشت. در منابع تاریخی نیز به آن اشاره‌ای نشده و تنها در برخی اسناد ملکی موجود در وزارت اوقاف سوریه از دوره ی اشغال سوریه توسط فرانسه (سال‌های 1919 تا 1945م)، از این مزار و حدود ملکی آن سخن به میان است.
<ref>
ر.ک: محمدی اشتها ردی ، محمد ، سکینه (ع) دختر امام علی (ع) ومرقد او در شام ، ص 6.
</ref>
  
در سال 1367 ش، در پی اجرای طرح احداث خیابانی در منطقه و قرار گرفتن بقعه در مسیر آن، مراتب به مسؤولان منطقه رسید و استاندار حومه ی دمشق از تخریب آن جلوگیری کرد. سپس موضوع به استحضار حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سید احمد واحدی، از روحانیان ایرانی مقیم زینبیه رسید و در پی بررسی‌های انجام شده درباره ی این مزار، کمیته‌ای برای بازسازی آن تأسیس شد. سرانجام پس از خریداری زمین‌های اطراف مزار، کار بازسازی و توسعه آن آغاز شد. 
<ref>
مهدی پور ، علی اکبر ، از تبار محدّ ثان :سکینه دخت امیر مؤ منان (ع).، ص66-67.
</ref>

سکینه دختر [[امام علی (ع)]]، تا پیش از شهرت زیارتگاه منسوب به وی بانوی ناشناخته‌ای بود که در منابع تاریخی و رجالی شیعه نامی از او برده نشده است. تنها در برخی منابع حدیثی، از جمله در متن دو روایت و سند یک حدیث در برخی منابع شیعه، نامی از او به چشم می‌خورد. 
<ref>
یکی از دو روایت حاوی نام سکینه دختر امام علی (ع) در امالی شیخ طوسی (ص366-367) وبه نقل از همین منبع در بحار الأنوار علامه مجلسی (101/45) وروایت دوم تنها در بحار الأنوار (43/179)نقل شده است . حدیثی که نام این بانو در سلسله سند آن دکر شده ، در دلائل الأمامه طبری (ص52) روایت شده است.
</ref>
چند پژوهشگر معاصر نیز درباره ی این بانو کتابچه‌هایی تألیف کرده و با استناد به این سه روایت، وی را شخصیتی تاریخی و از فرزندان [[امام علی (ع)]] دانسته‌اند و حتی فرزند آن حضرت (ع) از [[فاطمه زهرا (س)]] به شمار آورده‌اند،
<ref>
بنگرید :الحسینی ، السید احمد ، السیدة سکینة بنت  امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیهما السلام ومقامها فی داریا ؛ محمدی اشتهاردی ، محمد ،  همان ؛ مهدی پور ، علی اکبر ، همان .  
</ref>
با این حال برخی از علما، روایات فوق را برای اثبات وجود این شخصیت کافی نمی‌دانند. 
در حال حاضر ساختمان بزرگی بر روی قبر احداث شده و دارای ایوان، گنبد و دو گلدسته است. بیشتر زائرانی که به سوریه مسافرت می‌کنند، آستانه ی سکینه دختر [[امام علی (ع)]] را نیز زیارت می‌کنند. 
دومین زیارتگاه مشهور اهل بیت (ع) در دمشق (پس از آستانه زینبیه)، آستانه ی رقیه دختر [[امام حسین (ع)]] است. این زیارتگاه در میان کوچه پس کوچه‌های قدیمی شهر دمشق، در شمال شرقی مسجد جامع اموی این شهر قرار دارد. در منابع تاریخی از آن به عنوان مسجد یا زیارتگاه رأس الحسین (ع) یاد شده
<ref>
الهروی ، علی بن ابی بکر ، همان ، ص14-15؛ ابن فضل الله العمری ، مسالک الأنصار فی ممالک الأمصار ،1/281؛ ابن کثیر ، البدایة  والنهایة ، 8/222؛ ابن طولون الصالحی ، ص85.
</ref>
و این مکان محل دفن سر [[امام حسین (ع)]] در دمشق دانسته شده است
<ref>
ابن نما الحلی ، مثیر الأحزان ، ص107 ؛ ابن فضل الله العمری ، همانجا؛ ابن کثیر ، هانجا .
</ref>
اما در منابع متأخر، به وجود قبر حضرت رقیه در آن، در کنار مقام رأس الحسین (ع) اشاره شده است
<ref>
الفرضی ، یاسین ، نبذة لطیفةفی المزارات الشریفة ، برگ«23پ» و« 24ر» ؛ حسام السلطنه ، سفرنامه ی مکه ، ص197.
</ref>
این مسئله در کتیبه‌های سنگی موجود در بنا که تا چندی پیش در آن وجود داشته، تأکید شده است
<ref>
برای آگاهی از متن کتیبه ها ، بنگرید : طلس ، محمد اسعد ، ذیل ثمار المقاصد ، ص229.
</ref>
درباره ی رقیه دختر [[امام حسین (ع)]] و چگونگی دفن ایشان در این مکان، در منابع تاریخی کهن و معتبر آگاهی‌های چندانی وجود ندارد. تنها عمادالدین طبری (م بعد از 698 هـ) در کتاب خود کامل بهائی، به طور خلاصه داستان وفات دختر چهارساله‌ای از [[امام حسین (ع)]] را در دمشق ـ بدون اشاره به نام وی ـ نقل کرده است. 
<ref>
به نقل از :قمی ، عباس، نفس المهموم ، ص456. 
</ref>
میرزا محمد هاشم خراسانی (م 1352ق) نیز به تفصیل، حادثه ی رؤیت جسد صحیح و سالم حضرت رقیه دختر [[امام حسین (ع)]] را ـ که در جریان اصلاح قبر ایشان در سال 1280 هجری آشکار شده بود ـ از برخی علمای شیعه دمشق روایت کرده است
<ref>
خراسانی ، میرزا محمد هاشم ، منتخب التواریخ ، ص340-341.جالب است مؤمن شبلنجی (م بعد از 1308ق)که در حدود نیم قرن پیش از خراسانی می زیسته به اختصار به این حادثه اشاره کرده است .بنگرید:نور الأبصار فی مناقب آن بیت النبی المختار ،ص271.
</ref>
  
زیارتگاه [[حضرت رقیه]] همچون آستانه ی [[حضرت زینب (س)]] دارای قدمت بالایی است و بارها بازسازی شده است. بنای آن تا کمتر از نیم قرن اخیر نسبتاً کوچک و مساحت آن در حدود 60 متر مربع بود. در اوایل دهه ی 70 قرن بیستم میلادی، تعدادی از مؤمنان و شخصیت‌های شیعه گرد هم آمدند و کمیته‌ای برای بازسازی و توسعه بنای زیارتگاه تأسیس کردند. پس از خریداری تعدادی از املاک مجاور، کار توسعه در سال 1404ق / 1984م آغاز شد و بخش عمده آن تا سال 1410ق / 1990م به پایان رسید.  
امروزه آستانه ی [[حضرت رقیه]] شامل بنای نسبتاً وسیعی است که از حرم اصلی، دو صحن و چند شبستان تشکیل شده است. در بیشتر بخش‌های بنا معماری اسلامی ـ ایرانی غالب و کاملاً مشهود است. پوشش خارجی دیوارهای بنا و رواق‌های صحن‌ها از سنگ‌های سفید رنگ است و سقف حرم و شبستان‌ها از داخل، با آینه‌کاری، الواح و کتیبه‌های کاشی و نقوش اسلیمی بسیار زیبا تزئین یافته است. این ویژگی‌های معماری جلوه ی خاصی به آستانه ی [[حضرت رقیه]] بخشیده و بنای آن را از سایر بناهای تاریخی شهر دمشق متمایز ساخته است. در حال حاضر مدیریت آستانه با شیعیان سوری است و در آن نمازهای جماعت یومیه و [[نماز جمعه]] برپا می‌گردد. مناسبت‌های دینی و مذهبی نیز با هماهنگی دفاتر نهادهای ایرانی در دمشق به ویژه دفتر نمایندگی بعثه ی [[مقام معظم رهبری]] برگزار می‌شود. 
زیارتگاه مهم دیگر شیعیان در دمشق مقام رأس الحسین (ع) و مقام [[امام زین‌العابدین (ع)]] است. این دو مقام در زاویه ی شمال شرقی مسجد اموی واقع است و ورودی آن در ضلع شرقی صحن [[مسجد]] قرار دارد. این زیارتگاه شامل دو اتاق متصل به یکدیگر / تو در تو است که در منابع تاریخی گاهی با نام زیارتگاه رأس الحسین (ع) و گاهی با نام زیارتگاه [[امام زین‌العابدین (ع)]] از آن یاد شده است. به نوشته ی ابن عساکر، این زیارتگاه محل قرار دادن سر [[امام حسین (ع)]] در زمان آوردن آن به دمشق دانسته شده است. 
<ref>
تاریخ مدینة دمشق ، 2/304. 
</ref>
بر اساس گفته ی ابن فضل‌الله عمری، مقام [[امام زین‌العابدین (ع)]]، محل زندانی شدن امام (ع) در زمان حضورشان در دمشق بوده است
<ref>
مسالک الأبصارفی ممالک الأ مضار ،1/254.
</ref>
  
برای رسیدن به مقام [[امام زین‌العابدین (ع)]] ابتدا باید از تالار بزرگ سرپوشیده‌ای در شرق صحن [[مسجد]] اموی عبور کرد. در دیوار ضلع شرقی اتاق زیارتگاه، محرابی وجود دارد که درون ضریحی از چوب و شیشه قرار گرفته است. این محراب در کتیبه ی بالای آن، محل نشستن [[امام زین‌العابدین (ع)]] معرفی شده است. در کنار محراب، طاقچه یا فرورفتگی کوچکی در داخل دیوار وجود دارد که دارای پوشش نقره‌ای است. زائران با وارد کردن سر خود به این طاقچه آن را می‌بوسند. در کنار آن، ورودی مقام رأس الحسین (ع) قرار دارد. 
این زیارتگاه شامل اتاق مربع و دارای گنبد کوچکی است. در زاویه ی شمال غربی آن، یعنی در نقطه‌ای که دقیقاً پشت آن طاقچه مقام امام سجاد (ع) قرار دارد، ضریحی نقره‌ای به چشم می‌خورد که محل قرار دادن سر مبارک امام (ع) دانسته شده است. این ضریح از سوی محمد برهان‌الدین، داعی اسماعیلیان بهره ی هند، در سال 1414ق / 1993م نصب شده است. بیشتر زائران حضرت رقیه، در مسیر خود زیارتگاه رأس‌الحسین (ع) و امام زین‌العابدین در مسجد اموی و همچنین زیارتگاه سر حضرت یحیی (ع) در داخل شبستان این مسجد را زیارت می‌کنند. 
قبرستان باب‌الصغیر دمشق از دیگر نقاط مورد توجه زائران شیعه است. قدمت آن به نخستین سال‌های ورود اسلام به سرزمین شام می‌رسد و به علت اینکه بسیاری از اهل بیت، صحابه، علما و مشاهیر اسلام در آن دفن شده‌اند، از اهمیت تاریخی فراوانی برخوردار است. تا به امروز در این قبرستان چندین زیارتگاه منتسب به همسران پیامبر (ص)، صحابه و تابعین آن حضرت (ع) و نیز تعدادی از فرزندان و نوادگان ائمه (ع) وجود دارد. زیارتگاه‌های مورد توجه شیعیان بدین شرح است: 

1ـ رؤوس الشهداء (سرهای شهدای کربلا)؛ 

2ـ محراب امام زین‌العابدین (ع)؛ 

3ـ زینب یا ام کلثوم صغری دختر امام علی (ع) و سکینه دختر امام حسین (ع)؛ 

4ـ فاطمه دختر امام حسین (ع)؛ 

5ـ ام الحسن دختر امام حسن (ع) و حمیده دختر مسلم بن عقیل و اسماء بنت عُمَیس (همسر جعفر بن ابی‌طالب)؛ 

6ـ عبدالله بن امام زین‌العابدین (ع)؛ 

7ـ عبدالله بن امام جعفر صادق (ع)؛ 

8ـ بلال حبشی ـ مؤذن پیامبر (ص) ـ و عبدالله بن جعفر طیار (همسر حضرت زینب)؛ 

9ـ فضه کنیز حضرت فاطمه زهرا (س)؛ 

10ـ ام سلمه همسر پیامبر (ص)؛ 

11ـ ام حبیبه همسر پیامبر (ص). 

نکته ی قابل توجه درباره مزارات باب ‌الصغیر آن است که در منابع تاریخی به وجود قبور و مزارات شخصیت‌هایی در این قبرستان اشاره شده است که امروزه نشانی از آنها به چشم نمی‌خورد
<ref>
از جمله قبوری که مورخان به وجود آن در باب الصغیه اشاره کرده اند اما در حال حاضر اثری از آن به چشم نمی خورد ،می توان به قبور محمد بن عمر بن امام علی (ع) ،همسر وی خدیجه دختر امام زین العابدین (ع) ،وام الحسن بن امام حسن مجتبی (ع) اشاره کرد.بنگرید :الهروی ، علی بن ابی بکر ، همان ، ص13؛ الحموی ، یاقوت ، همان ، 2/498. 
</ref>
اما از سوی دیگر، در منابع تاریخی، از برخی زیارتگاه‌های موجود در این مکان نام برده نشده است
<ref>
از جمله زیارتگاه هایی که در منابع تاریخی موجود نامی از آن برده شده است ، می توان به مزارات عبدالله بن امام زین العابدین (ع)، عبدالله بن امام جعفر صادق (ع) وزیارتگاه سرهای شهدا ی کربلا اشاره کرد. 
</ref>
و مورخان محل وفات و دفن تعدادی از شخصیت‌های صاحب مزار در آن را نیز در جای دیگری تعیین کرده‌اند. از آن جمله، قبور هر یک از سکینه و فاطمه دختر [[امام حسین (ع)]]، همسران [[پیامبر (ص)]] و عبدالله بن جعفر طیار در مدینه تعیین شده است.  
البته مزارات این شخصیت‌ها می‌تواند جنبه ی نمادین داشته، یادآور حضور تاریخی آنها در منطقه ی شام باشد، اما بدون شک برخی از این مزارات در واقع قبور شخصیت‌های تاریخی دیگری ـ چه از اهل بیت (ع) و چه از غیر اهل بیت (ع) ـ است که در منابع تاریخی به حضور یا وفات آنها در دمشق یا باب ‌الصغیر اشاره شده است و در گذر زمان، نام آنها تحریف شده و به شخصیت‌های دیگر نسبت داده شده است
<ref>
به عنوان مثال ،شمس الدین ذهبی، قبر منسوب به ام سلمه همسر [[پیامبر (ص)]] را قبر ام سلمه اسماء بنت یزید بن سکن انصاری ، از صحابه فی زن [[رسول خدا (ص)]] می داند که در شام می زیسته است(بنگرید : الذهبی ، سِیَر أعلام اانبلاء،2/297).همچنین برروی قبر منسوب به فاطمه دختر [[امام حسین  (ع)]] سنگ نوشته ای از قرن پنجم هجری وجود دارد که با استناد به آن ، این قبر مدفن زنی به نام «فاطمه بنت احمد بن حسین بن سبطی » (م439 ه  )  است که ارتباطی با اهل بیت ندارد .نام مدفون در قبر منسوب به عبدالله بن حعفر طبّار نیز براساس سنگ قبر آن ، « علی بن عقیل بن علی شافعی » (م 601ه) از علمای دمشق ذکر شده است.
</ref>
 
بنای کنونی بیشتر این زیارتگاه‌ها از اواخر دوره ی عثمانی است و معماری آن تقریباً شبیه یکدیگر است. ساختمان آنها معمولاً از سنگ‌هایی به طور متناوب در دو رنگ (سیاه و سفید) ساخته شده و دارای گنبدهای سبز رنگ است. بیشتر مزارات در وسط قبرستان قرار دارند، اما برخی نیز در حاشیه ی قبرستان واقع‌اند و صحنی مستقل از فضای قبرستان دارند. 
برخی از زیارتگاه‌های باب ‌الصغیر دارای زیرزمین است که با پله‌هایی به همکف متصل می‌گردد و قبور اصلی در آنجا قرار دارد، اما در عین حال نیز در طبقه ی همکف، قبوری نمادین ایجاد شده است 
<ref>
زیارتگاه هایی که دارای زیرزمین است وقبور اصلی در آن قرار دارد عبارت است از :مزار زینب یا ام کلثوم دختر امام علی (ع)و سکینه دختر امام حسین (ع) مزار فاطمه دختر امام حسین(ع) ، مزار ام الحسن دختر امام حسن (ع) وحمیده بنت مسلم بن عقیل واسماء بنت عمیس  
</ref>
  
از میان مزارات باب ‌الصغیر، زیارتگاه رؤوس الشهدا، در میان زائران شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد. این زیارتگاه مدفن سرهای 16 تن از شهدای کربلا دانسته شده که اسامی آنها بدین شرح است: [[عباس]]، [[عبدالله]]، محمد، جعفر، عثمان و عمر فرزندان [[امام علی (ع)]]، علی‌اکبر و عبدالله فرزندان [[امام حسین (ع)]]، قاسم فرزند امام حسن (ع)، جعفر بن عقیل بن ابی‌طالب، محمد بن مسلم بن عقیل، عون بن عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب، حبیب بن مظاهر و حرّ ریاحی، اما مرحوم سید محسن امین، صاحب أعیان الشیعة، با استناد به کتیبه‌ای که در این زیارتگاه رؤیت کرده بود و در آن تنها نام سه تن از شهدای [[کربلا]] برده شده بود، اینجا را مدفن سرهای سه تن از شهدای کربلا یعنی [[حضرت عباس]]، [[علی‌اکبر]] و حبیب بن مظاهر دانسته است
<ref>
أعیان الشیعة، 1/.
</ref>
به هر حال، مسئله ی هویت و سندیت این مزار نیازمند بررسی تاریخی دقیق‌تری است. 
زیارتگاه سرهای شهدا دارای صحن مستقل و از محوطه ی قبرستان کاملاً جداست. بنا در میان صحن قرار دارد و برروی قبر، ضریحی نقره‌ای از سوی داعی مطلق شیعیان اسماعیلی بهره ی هند نصب شده است. در داخل ضریح، شانزده عمامه ی پارچه‌ای به نشانه شانزده سر شهدای کربلا وجود دارد.  
ضلع شرقی صحن، متصل به صحن [[مسجدِ]] نسبتاً جدیدی است که در شبستان آن محرابی منتسب به [[امام زین‌العابدین (ع)]] وجود دارد. در داخل صحن نیز چاه آبی وجود دارد که به باور زائران، با آب آن سرهای شهدای [[کربلا]] شستشو داده شده است. 
قبر بلال حبشی، مؤذن [[رسول خدا (ص)]]، از دیگر زیارتگاه‌های مورد توجه زائران باب ‌الصغیر است. البته در منابع تاریخی، اقوال دیگری در محل مدفن بلال ذکر شده است؛ از جمله در شهر دارَیا، که هنوز هم قبر منسوب به وی در قبرستان ابومسلم خولانی این شهر باقی مانده است، اما قول مشهور آن است که بلال در باب‌ الصغیر دفن شده است.  
علاوه بر مزارات مورد اشاره فوق، مقابر و مزارات دیگری نیز در این قبرستان وجود دارد که درب آن در بیشتر اوقات بسته است و چندان مورد توجه زائران قرار ندارد. از آن جمله می‌توان به مزارات منسوب به اویس قرنی، حفصه دختر عمر بن خطاب (از همسران پیامبر) 
<ref>
این دو مزار در بخش شمالی قبرستان قرار دارد که با خیابان کوچکی از بخش اصلی (جنوبی) قبرستان جدا شده است.
</ref>
عبدالله بن ام‌مکتوم (از صحابه ی پیامبر)، ابان بن عثمان بن عفّان و نیز مقبره ی معاویه ی بن ابی‌سفیان و مقبره ی ولید بن عبدالملک از خلفای اموی اشاره کرد. 
زیارتگاه حجر بن عدی کِندی، زیارتگاه مهم دیگر شیعیان در حومه دمشق است. این زیارتگاه در روستای عَدرا در حدود 20 کیلومتری شرق دمشق واقع است که مدفن حجر بن عدی کندی ـ از صحابه [[پیامبر (ص)]] و یار باوفای [[امام علی (ع)]] ـ و پنج تن از یاران وی است. او و یارانش، در راه ولایت امام علی (ع)، به دستور معاویه در منطقه «مَرج عَذراء» به شهادت رسیدند. این منطقه امروزه به عَدرا تغییر نام داده است. بنای قدیمی مزار در نیم قرن اخیر تخریب و بنای جدیدی به جای آن ساخته شده است. قبر حجر و یارانش در میان بنا قرار دارد و ضریح جدیدی بر روی آن نصب شده است. بنا دارای گنبد و مناره است و مسجدی نیز در مجاورت آن وجود دارد. 
شایان ذکر است که در داخل یکی از مساجد قدیمی دمشق به نام «مسجد الاقصاب»، واقع در خیابان ملک فیصل، زیارتگاهی دیگری از آنِ حجر و یارانش وجود دارد که مدفن سرهای بریده آنان دانسته شده است. این زیارتگاه نزد شیعیان از شهرت بالایی برخوردار نیست. 
علاوه بر زیارتگاه‌های فوق، مزارات دیگری از فرزندان ائمه (ع) وجود دارد که نزد شیعیان چندان شناخته شده نیست. از آن جمله می‌توان به مزار نفیسه دختر [[امام علی (ع)]] در روستای «حَتیتة الجرش» نزدیک روستای «زبدین» در حدود 10 کیلومتری جنوب شرقی دمشق اشاره کرد. در محله قدیمی «مزّه» در غرب دمشق نیز سه مزار دیگر وجود دارد که عبارت است از: قبر [[محمد بن امام حسن (ع)]] و فرزند وی [[قاسم بن محمد بن امام حسن (ع)]] در یک مکان در کنار یکدیگر، مزار منسوب به محمد حنفیه فرزند [[امام علی (ع)]]، و مزار فرزند دیگری از [[امیرالمؤمنین (ع)]] به نام محمد.  
بنای بیشتر این مزارات بسیار کوچک و محقّر است و گاه از یک چهاردیواری بدون سقف فراتر نمی‌رود. 
همچنین در محدوده ی شهر دمشق و اطراف آن، مزارات دیگری منسوب به شخصیت‌های مقدس و مورد احترام شیعه وجود دارد که نزد شیعیان کمتر شناخته شده و یا مورد توجه آنان نیست. از آن جمله می‌توان به مزارات زیر اشاره کرد: مزار قُثَم بن عباس بن عبدالمطلب در جنوب شهر «اَلتّلّ» در شمال دمشق، مزار مقداد بن اسود کِندی (از ارکان اربعه) در مسجدی در محله «سیدی مقداد» در کنار جاده ی دمشق به زینبیه، مزار ابوذر غِفاری (از ارکان اربعه) در مسجدی در محله ی شارع الامین دمشق، مزار اویس قرنی در شرق قبرستان «میدان» در جنوب دمشق.  
از نظر تاریخی، در انتساب بیشتر مزارات مورد اشاره فوق به صاحبان آن (از جمله محمد حنفیه، قثم بن عبّاس، ابوذر، مقداد و اویس قرنی) تردید جدّی وجود دارد
<ref>
قثم بن عباس در زمان خلافت معاویه در سمرقند به شهادت رسید (ابن عبدالبر،الاستیغاب فی معرفةالأصحاب ،ص623)؛ وقبروی هنوز در این شهر (امروزه واقع در جمهوری ازبکستان ) زیارتگاه است . ابوذر در دوره ی خلافت عثمان در ربذه – از توابع مدینه – از دنیا رفت ( ابن عبدالبر ،همان ، ص802) . مقداددر سال 33هق در «جُرف»-نزدیک مدینه –از دنیا رفت ودر مدینه به خاک سپرده شد (ابن عبدالبر ،همان، ص700).اویس قرنی در سال 37هق در رکاب امام علی (ع) در جنگ صفّین به شهادت رسید ومزار وی امروزه در شهر رقّه سوریه قرار دارد (ر.ک: ادامه مقاله) .درباره ی محل وفات ودفن محمد حنفیه نیز اختلاف نظر وجود دارد اما بنا بر قول مشهور ، در مدینه وفات یافته است.
</ref>
 
==استان‌های حمص و حماه== 
دو استان حمص و حماه در مرکز سوریه قرار دارند. شهر حمص از شهرهای مهم سوریه و در 160 کیلومتری شمال دمشق واقع است. در این شهر زیارتگاهی منتسب به دو تن از فرزندان جعفر طیار وجود دارد که نام آنها عبدالله و عبیدالله معرفی شده است.
<ref>
عبدالغنی نابلسی(م1143ه) –از علمای دمشق –نام آنها را عبدالله وعبدالرحمان ذکر کرده است  .بنگرید : الحقیقة والمجاز فی رحله ی بلا د الشام ومصر والحجاز ، ص117.
</ref>
این زیارتگاه شامل مقبره‌ای تاریخی از دوره ی ایوبی یا مملوکی است که امروزه در داخل مسجد جدیدی در محله ی «باب الدریب» در جنوب شرقی بافت قدیمی شهر قرار دارد. 
همچنین در میان محلات بافت تاریخی شهر، مزاراتی منسوب به برخی از صحابه [[پیامبر (ص)]]، از جمله ابوذر، ابن مسعود، دِحیة کلبی، عکاشة بن محصن، عمرو بن امیه ضمری و نیز وحشی (قاتل حمزه) و ثوبان (غلام پیامبر) وجود دارد که از نظر تاریخی، بیشتر آنها از اعتبار چندانی برخوردار نیستند. قبر خالد بن ولید نیز ـ که مورد قبول شیعه نیست ـ در مرکز شهر، در داخل مسجدی بزرگ از دوره ی عثمانی قرار دارد. 
در شهر حمص، زیارتگاهی از آنِ رأس الحسین (ع) نیز وجود داشته که یکی از نقاط محل قرار دادن سر مبارک سیدالشهداء (ع) در مسیر انتقال آن از کوفه به شام به شمار می‌آمده، اما امروزه از بین رفته است 
<ref>
بنگرید:الزهرواری ، نعیم سلیم ، حمص:دراسةوثائقیة، 5/69-70.
</ref>
  
حماه شهری تاریخی است که در 50 کیلومتری شمال حمص واقع است. رودخانه «العاصی» که از میان حماه می‌گذرد، عاملی برای زیبایی این شهر به شمار می‌آید. در طرفین این رودخانه در نقاط مختلف شهر چرخاب‌های چوبی قدیمی و بزرگی وجود دارد که باعث جلب توجه جهانگردان خارجی و علاقه‌مندان به تمدن اسلامی به این شهر شده است. 
در یکی از محلات قدیمی شهر حماه، در پایین تپه قلعه ی این شهر، مسجد و زیارتگاه رأس‌الحسین (ع) وجود دارد که امروزه به نام «مسجد الحسنین» شناخته می‌شود. بر اساس کتیبه‌ای بر سردر آن، بنای مسجد بر اثر زلزله‌ای ویران شده و در سال 552 هجری به دست سلطان نورالدین محمود بن زنگی بازسازی شده است. این موضوع نشان‌دهنده ی آن است که قدمت بنا، لا اقل به اوایل قرن ششم هجری می‌رسد. بخش‌های اصلی مسجد عبارت‌اند از: شبستان، صحن و رواق شمالی آن.  
شبستان مسجد دارای دو گنبد تاریخی است و در غرب آن مناره‌ای مربع وجود دارد. این زیارتگاه را نیز باید یکی از نقاط محل قرار دادن سر امام حسین (ع) به شمار آورد، در حالی‌که امروزه در داخل آن، مکانی به عنوان مقام رأس الحسین (ع) وجود ندارد.  
اما در ضلع شرقی صحن، مزاری منسوب به حضرت یونس پیامبر (ع) وجود دارد که شاید همان مقام رأس الحسین (ع) بوده است. به هر روی، شاید بتوان این زیارتگاه را از معتبرترین و مهم‌ترین زیارتگاه‌های شیعه در سوریه به شمار آورد. 
در حدود 5 کیلومتری شمال حماه، کوهی به نام «جبل زین‌العابدین» وجود دارد که در بالای آن مزاری به همین نام قرار دارد. این مزار که به امام زین‌العابدین (ع) انتساب یافته است، از مهم‌ترین زیارتگاه‌های فرقه ی علویان در سوریه به شمار می‌آید. بر اساس کتیبه‌های موجود در زیارتگاه، بنای آن به دستور سلطان قایتبای مملوکی، در سال 883 هجری ساخته شده است. ساختمان مزار شامل دو اتاق متصل به یکدیگر است که هر یک گنبدی سفیدرنگ دارد.  
در میان اتاق شرقی، صورت قبری برجسته از زمین وجود دارد. در شمال بنا صحن قرار دارد و در اطراف آن اتاق‌هایی برای آشپزی و اقامت زائران به چشم می‌خورد. به عقیده نگارنده، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این مزار، در واقع قبر یکی از سادات منطقه حماه به نام زین‌العابدین است؛ که وجود تشابه اسمی، باعث شده در دوره‌های اخیر به امام زین‌العابدین انتساب یابد. 
همچنین در روستای «طیبة الامام»، در حدود 13 کیلومتری شمال حماه و در فاصله کمی از کوه زین‌العابدین، مزار دیگری به نام «امام علی بن الحسین» وجود دارد که اهالی منطقه آن را شخصیت دیگری غیر از «زین‌العابدین» می‌دانند. این مزار داخل مسجدی قدیمی در میان روستا قرار دارد و قبر یکی از سادات از نسل امام زین‌العابدین (ع) دانسته شده است، اما به نظر می‌رسد در گذشته، به امام علی (ع) منتسب بوده است. به هر روی، نمی‌توان به آسانی درباره این زیارتگاه و هویت آن، اظهار نظر قطعی نمود. اهمیت این مزار نزد اهالی منطقه تا جایی است که این روستا، از «طیبة العلا» به «طیبة الامام» (= طیبة الامام علی) تغییر نام داده است.
<ref>
کامل ، شحادة،«الترب ومقامات الزیاراة فی حماة» ص176.
</ref>
 
==استان‌های شمالی سوریه (حلب و ادلب)== 
دو استان حلب و ادلب، ناحیه ی شمال غربی و بخشی از ناحیه ی شمالی خاک سوریه را شامل می‌شوند. منطقه ی شمال سوریه در دو قرن چهارم و پنجم شیعه شد و شاهد تأسیس دو سلسله ی شیعه یعنی حمدانیان و بنی‌مرداس بود که نقش قابل توجهی در گسترش تشیع در این منطقه داشتند، اما در دوره‌های تاریخی بعدی، به علت روی کار آمدن دولت‌ها و حاکمان سنّی‌مذهب و سختگیری‌های آنان نسبت به تشیع، به تدریج از حضور و نقش شیعیان در شمال سوریه کاسته شد؛ به طوری‌که تا پایان دوره عثمانی، شیعه به یک اقلیت کوچک و کم‌جمعیت در منطقه تبدیل شد.  
تا به امروز در شمال حلب، دو منطقه شیعه‌نشین یعنی شهر «نُبُّل» و شهرک «الزهراء»، و در شمال شهر اِدلِب
<ref>
مرکز استان ادلب، واقع در 55کیلومتری جنوب غربی حلب و330 کیلومتری شمالی دمشق.
</ref>
دو منطقه شیعه‌نشین یعنی شهر «فوعه» و روستای «کَفَریا» وجود دارد و اقلیت چند هزار نفری شیعه‌ای نیز در شهر «مَعَرَّة مصرین» در شمال ادلب وجود دارد.  
فوعه و معرّة مصرین از مراکز قدیمی تشیع در شام به شمار می‌آیند. در محله ی شیعه‌نشین شهر معرّه ی مصرین، زیارتگاهی به نام «مشهد [[امام علی (ع)]]» وجود دارد که نوع ارتباط آن با [[امیرالمؤمنین (ع)]] نامشخص است. بر اساس کتیبه ی سردر بنا، قدمت آن به سال 426 هـ ق (یعنی دوره ی حاکمیت بنی‌مرداس) می‌رسد. نکته ی مهم درباره ی این کتیبه آن است که در آن، عبارت «علی ولی الله» آمده است و بنابراین، از قدیمی‌ترین کتیبه‌های حاوی مضامین شیعی که تا به امروز سالم باقی مانده است، به شمار می‌آید
<ref>
برای آگاهی بیشتر ، بنگرید :خامه یار ، احمد،«کتیبه های شیعی از قرن پنجم هجری در شمال سوریه»،ص782-783.
</ref>
  
در شرق فوعه نیز قدمگاهی منسوب به [[امام علی (ع)]] وجود دارد که شامل اتاق گنبددار بسیار کوچکی است و در آن یک جای پای منسوب به [[امام علی (ع)]] وجود دارد. 
مَعَرَّة النعمان از دیگر شهرهای استان ادلب است که در میان راه دو شهر حماه و حلب واقع است. این شهر زادگاه ابوالعلای مَعَرّی، شاعر معروف عرب است که قبر وی تا به امروز در آن باقی مانده است. در مرکز شهر، مسجد جامع تاریخی و وسیعی وجود دارد که پیشینه ی آن به قرون نخستین هجری می‌رسد. در ضلع جنوبی صحن مسجد طاقچه ی کوچکی وجود دارد که نزد اهالی شهر به عنوان مقام رأس الحسین (ع) دانسته شده و در برخی سفرنامه‌های حج فارسی دوره قاجار نیز بدان اشاره شده است
<ref>
محمد ولی میرزا قاجار ،«سفرنامه حج»به سوی ام القری ، ص265.
</ref>
، اما امروزه جامعه ی شیعه از وجود این مزار ناآگاه است. 
از دیگر مزارات منتسب به شخصیت‌های مقدس شیعه در استان ادلب می‌توان به مزار منسوب به محمد حنفیه در روستای باریشا (در حدود 55 کیلومتری غرب حلب)، و مزار منسوب به اویس قرنی در مسجدی در معرّة النعمان اشاره کرد؛ که البته از اعتبار تاریخی برخوردار نیست. 
شهر حلب، دومین شهر بزرگ و مهم سوریه پس از دمشق و از قدمت تاریخی فراوانی برخوردار است. این شهر، در سایه ی دو سلسله شیعه مذهبِ «حمدانیان» و «بنی‌مرداس»، که حلب را به عنوان مرکز حاکمیت خود قرار دادند، در فاصله ی سده‌های چهارم تا ششم هجری به یکی از حوزه‌های مهم علمی و فرهنگی تشیع تبدیل شد
<ref>
برای آگاهی تفصیلی درباره تاریخ تشیع در حلب بنگرید ، نصرالله ، ابراهیم، حلب والتشیع.
</ref>
اما امروزه شیعیان در این شهر انگشت‌شمارند.  
شهر حلب از نظر تاریخی بسیار قابل توجه و دارای آثار معماری مهم و متعددی از دوره اسلامی است؛ از این‌رو در سال 2006 میلادی در کنار اصفهان به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام انتخاب شد. از جمله مهم‌ترین آثار تاریخی حلب، می‌توان به قلعه ی آن اشاره کرد که بر روی تپه ی مرتفعی در میان شهر قرار دارد و از وسیع‌ترین قلعه‌های جهان به شمار می‌آید. 
در فاصله ی کمی از قلعه، مسجد جامع شهر موسوم به «جامع کبیر» یا «جامع اموی» واقع است که قدمت اولیه ی آن به دوره اموی می‌رسد و در شبستان آن مزاری منسوب به حضرت زکریای پیامبر(ص) وجود دارد
<ref>
این مزار در واقع روایت دیگری از مدفن سر حضرت یحیی (ع) است (بنگرید : این شداد ، الأعلاق الخطیرة فی ذکر أمراءالشام والجزیرة1/1/40)،اما در دوره های اخیر ، نزد اهالی حلب به مزار حضرت زکریا (ع) شهرت یافته است.
</ref>
 
در زاویه ی شمال غربی صحن این مسجد، مناره ی چهارضلعی منحصر به‌فرد و زیبایی وجود دارد که در نیمه ی دوم قرن پنجم هجری، به دست «ابن خشّاب حلبی» ـ قاضی شیعه‌مذهب حلب در اوایل دوره ی سلجوقی ـ ساخته شده است. بر روی یکی از کتیبه‌های این مناره، صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث نوشته شده است که یادگاری از دوران غلبه تشیع در حلب به شمار می‌آید
<ref>
برای آگاهی بیشتر درباره ی این کتیبه بنگرید :خامه یار ، احمد ، همان، ص784-786.
</ref>
   
همچنین در شهر حلب، دو زیارتگاه مهم یعنی مشهد الحسین (یا رأس الحسین) و مشهد محسن وجود دارد. این دو زیارتگاه در دامنه ی کوهی کم‌ارتفاع در میان بافت جدید شهر قرار دارند که در گذشته به کوه جوشن شهرت داشته است. در وجه تسمیه ی این کوه گفته‌اند: از زمانی‌که شمر بن ذی‌الجوشن به همراه اسرای اهل بیت و سرهای شهدای [[کربلا]] در آن توقف کرد، به کوه جوشن معروف شد
<ref>
الغزی ، کامل ، نهرالذهب فی تاریخ حلب،2/210.
</ref>
این دو زیارتگاه نیز با این حادثه ارتباط یافته‌اند. 
درباره ی علت ساخته شدن مشهد رأس الحسین (ع) گفته شده است: سر [[امام حسین (ع)]] را در این محل بر زمین گذاشته‌اند و قطره‌ای از خون ایشان بر سنگی چکیده است؛ سپس این [[مشهد]] را برروی آن بنا کردند. 
<ref>
پیشین ، 2/211-212. 
</ref>


برخی نیز آن را محل دیر راهب قِنَّسرین دانسته‌اند
<ref>
بنگرید :نصرالله ، ابراهیم، آثار آل محمد (ص) فی حلب ، ص40-50.
</ref>
که به نقل ابن شهرآشوب، سر مبارک را از لشکر یزید امانت گرفت و در دیر خود گذاشت و سرانجام اسلام آورد
<ref>
در این نوشتار فرصت بررسی تفصیلی این مسئله وجود ندارد ، اما به اختصار شدید، برخی از مهم ترین دلایل ارائه شده آن است که بنای مورد نظر ، متصل به دیوار شهر رافقه نیست واندکی از آن فاصله دارد .معماری وتزئینات بنا نشان می دهد که نمی تواند دروازه شهر –به عنوان بنایی با معماری نظامی –باشد .نامگذاری بنا به « دروازه بغداد»نیز مربوط به دو قرن گذشته وناشی از جهل ساکنان رقّه در دوره های اخیر نسبت به ماهیت اصلی آن است .ضمناً، تاریخ بنای زیارتگاه از دوره سعد الدوله حمدانی(333-354ه) ، از امرای شیعه ی سلسله بنی حمدان ، دانسته شده است .بنگرید : الحمد ، محمد عبدالحمید ، عشائر الرقة والجزیرة : التاریخ ، الموروث ، ص20.
</ref>
  
با استناد به بررسی‌های باستان‌شناسی چنین نتیجه‌گیری شده که این بنا در آغاز تنها شامل یک گنبد بوده است و قدمت آن را از دوره ی عمر بن عبدالعزیز (99-101 هـ) حدس زده‌اند. سپس در دوره ی سیف‌الدوله حمدانی (333-356 هـ)، نخستین حاکم سلسله ی حمدانیان، توسعه یافته و در دوره‌های بعدی نیز بارها بازسازی شده و توسعه ی بیشتری یافته است
<ref>
به عنوان مثال، بنگرید :__________________________________
</ref>
  
این زیارتگاه در جریان جنگ جهانی اول به عنوان انبار مهمّات جنگی ارتش ترک مورد استفاده قرار گرفت. در پایان جنگ، به علت یورش مردم به آن، مهمات داخل آن منفجر شد و بنا به کلی ویران گردید
<ref>
الغزی ، کامل ، همان ، 2/213.
</ref>
پس از این حادثه، زیارتگاه به مدت چند دهه به صورت ویرانه رها شد تا اینکه با تلاش و پیگیری «جمعیة الإعمار والإحسان» ـ که به همّت شیعیان حلب تأسیس شد ـ و با پشتیبانی مراجع تقلید و با نظارت ادارة آثار تاریخی حلب، در فاصله ی سال‌های 1961-1967م به شکل پیشین خود بازسازی شد
<ref>
نصرالله ابراهیم ، آثار آل محمد (ص) فی حلب ، ص93-94.
</ref>

مشهد الحسین بنای تاریخی عظیمی است که به‌تمامی از سنگ ساخته شده است و از آثار معماری اسلامی بسیار مهم حلب به شمار می‌آید. بنا دارای دو صحن کوچک و بزرگ است. صحن کوچک قدیمی‌تر از صحن بزرگ است و بر روی آن سقف مجازی جدیدی نصب شده است. در اطراف صحن کوچک بخش‌های مختلفی از جمله شبستان، ایوان، رواق‌ها و سایر ساختمان‌ها قرار دارد. در داخل ضریحی کوچک در ایوان بنا، سنگی وجود دارد که گفته می‌شود سر امام حسین (ع) را بر روی آن گذاشته‌اند. از برخی زائران شنیده شده است که در اوقات ویژه‌ای (غالباً روز عاشورای هر سال)، خون امام حسین (ع) تازه شده و از سنگ می‌جوشد. در حال حاضر ساختمان جدید و وسیعی به عنوان درمانگاه و مدرسه ی علوم دینی در جنوب ساختمان زیارتگاه ایجاد شده است.  
زیارتگاه رأس الحسین (ع) در حال حاضر دارای متولی روحانی شیعه است که در آن نمازهای جماعت یومیه و نماز جمعه اقامه می‌کند. 
مشهد محسن، دیگر زیارتگاه شیعی حلب، در حدود 300 متری جنوب مشهد الحسین قرار دارد. محسن، فرزند امام حسین (ع) دانسته شده که در زمان توقف کاروان اسرای اهل بیت در کوه جوشن، از یکی از همسران امام (ع) سقط و در اینجا دفن شده است. این زیارتگاه به دستور سیف‌الدوله ی حمدانی ساخته و در دوره‌های بعد، بارها بازسازی شده است
<ref>
ابن شداد ، الأ علاق الخطیرة فی ذکر أمراء الشام و الجزیرة، 1/147-152.
</ref>
بنا دارای یک صحن مرکزی است که در اطراف آن، بخش‌های مختلف بنا از جمله شبستان، رواق‌ها و مرقد محسن قرار دارد. در ضلع شمالی صحن کتیبه‌ای حاوی صلوات بر چهارده معصوم از دوره پادشاهان ایوبی به چشم می‌خورد. 
در جنوب مشهد الحسین، در حد فاصل میان آن و زیارتگاه محسن قبرستانی وجود داشته است که تعدادی از علما و شخصیت‌های شیعه، از قبیل ابوالصلاح حلبی، ابن زهره حلبی، ابن شهرآشوب مازندرانی، ابن منیر طرابلسی و ابن ابی‌طی حلبی در آن به خاک سپرده شده‌اند، اما متأسفانه قبور بیشتر آنان از بین رفته است و قبور باقی‌مانده نیز در وضعیت نامناسبی به سر می‌برد و سنگ قبرهای آن شکسته و پراکنده شده است. زائران شیعه‌ای که به صورت زمینی یعنی از راه ترکیه به سوریه سفر می‌کنند، در مسیر خود، چند ساعتی در مشهد الحسین توقف نموده و آن را زیارت می‌کنند. 
در محله ی انصاری، در جنوب حلب، زیارتگاه بزرگ دیگری وجود دارد که به یکی از صحابه ی پیامبر (ص) منسوب است. امروزه نام او را سعد بن ایوب انصاری بیان می‌کنند، اما در منابع تاریخی نام وی عبدالله انصاری ذکر شده است
<ref>
ابن العدیم ، بغیه ی الطلب فی تاریخ حلب ، 1/465؛ الهروی، همان ، ص4.  
</ref>
مبنای پیدایش این زیارتگاه، خواب و رؤیا بوده است
<ref>
ابن العدیم ،همانجا .
</ref> 

این قبر در داخل مسجد بزرگی قرار دارد که بارها بازسازی شده است و آرامگاه‌های چند تن از امرای دوره ی مملوکی نیز در بیرون آن به چشم می‌خورد. همچنین مزار دیگری به نام «شیخ سعید» در روستایی به همین نام در جنوب حلب وجود دارد که قبر سعید بن ایوب انصاری، برادر صاحب مزار فوق‌الذکر دانسته شده است. این مزار به صورت اتاقی کوچک با گنبد سبز رنگ است که در داخل صحن مسجدی قدیمی قرار دارد. این دو زیارتگاه مورد توجه جامعه ی شیعه نیست. 
علاوه بر مزارات فوق‌الذکر، در حلب دو زیارتگاه دیگر منتسب به اهل بیت (ع) نیز وجود دارد که فاقد اهمیت و اعتبار تاریخی بوده، نزد شیعیان نیز ناشناخته است. زیارتگاه نخست، قبر منسوب به «علی الجواد» فرزند [[امام محمد باقر (ع)]] در «مدرسه ی اتابکیه»، از مدارس قدیمی حلب است که برخی صاحب‌نظران در اصالت آن تردید کرده و آن را قبر واقف مدرسه دانسته‌اند
<ref>
بنگرید: الطباخ الحلبی ، محمد راغب ، إ علام النباء بتاریخ حلب الشهباء، 2/205.
</ref>
 
زیارتگاه دوم، قبری منسوب به [[امام علی (ع)]] در مدرسه ی فردوس ـ از مهم‌ترین مدارس تاریخی حلب ـ است، که در مقبره‌ای واقع در ضلع شرقی شبستان مدرسه قرار دارد. برروی قبر، صندوق چوبی بزرگی وجود دارد که آن را با پارچه‌های سبزرنگ پوشانیده‌اند و در کنار آن دو قبر مشابه دیگر وجود دارد. با وجود اهمیت تاریخی این مدرسه، اما در هیچ یک از منابع تاریخی به وجود چنین قبری در آن اشاره نشده است و بدون شک انتساب آن به امیرالمؤمنین (ع)، در دوره‌های متأخر شکل گرفته است. به عقیده نگارنده، این قبر و سایر قبور موجود در مدرسه، احتمالاً قبور برخی مشایخ تصوف است که به خاندان‌های سادات شمال سوریه منتسب می‌باشند
<ref>
شایان ذکر است که نگارنده در زمان بازدید خود از این مکان ، با تابلو هایی نا محتوی شیعی مواجه شد که بر دیوار مقبره نصب شده بود.
</ref>
 
در شهر باب، در حدود 38 کیلومتری شمال شرقی حلب، زیارتگاهی بر روی تپه ی مشرف به شهر وجود دارد که به عقیل بن ابی‌طالب ـ برادر [[امام علی (ع)]] ـ منسوب است. این مزار در داخل مسجدی به نام «شیخ عقیل» قرار دارد که در داخل آن، مزار دیگری نیز منسوب به حزقیل [[پیامبر (ع)]] وجود دارد. 
در میان شهرهای حلب و رقّه و در ضلع شمالی جاده این دو شهر، شهرک نسبتاً جدیدی به نام «مسکنه» وجود دارد که در حدود 5 کیلومتری شمال آن، ساحل دریاچه ی «اسد»
<ref>
دریاچه ی اسد ، دریاچه ی مصنوعی وسیعی است که در سال 1975م با تأسیس سد عظیم فرات بر رود فرات در مجاورت شهر « الثوره » در حدود 40 کیلومتری غرب شهر رقّه به  وجود آمد . با تأسیس این سد وایجاد دریاچه ی اسد ، مساحت وسیعی از اراضی مجاور رود فرات ، به زیر آب دریاچه فرو رفت.  
</ref>
و نیز بقایای شهر باستانی «بالِس»
<ref>
شهر بالِس از مهم ترین نهرهای شمال سوریه در دوره ی بیزانسی وقرون اولیه ی اسلامی به شمار می آمد که پس از حمله ی مغولان ، به تدریج متروک وبه شهری ویرانه تبدیل شد . با تأسیس سد فرات نیز بیشتر بخش های آن به زیر آب دریاچه فرو رفت . 
</ref>
وجود دارد. در قبرستان تاریخی بالس، در نقطه‌ای مشرف به دریاچه ی اسد، سنگ قبری وجود دارد که اهالی منطقه آن را به عنوان مقام [[امام حسین (ع)]] می‌شناسند؛ که ظاهراً از نقاط محل قرار دادن سر [[امام حسین (ع)]] در طول مسیر آن از کوفه تا شام است. علی بن ابی‌بکر هروی در کتاب خود از وجود زیارتگاهی به نام «مشهد الحَجَر» در بالس، به عنوان محل قرار دادن سر [[امام حسین (ع)]] بر روی سنگ، خبر داده است
<ref>
الهروی ، عل بن ابی بکر ، همان ، ص61.  
</ref>
که قابل انطباق بر مزار مورد نظر است. این مزار نیز مانند بسیاری از دیگر زیارتگاه‌های مشابه، نزد شیعیان ناشناخته است.
==استان‌های رقه، دیر الزور و حسکه== 
رود فرات از مهم‌ترین رودهای خاورمیانه است که مسافت قابل توجهی از مسیر خود را در خاک سوریه می‌پیماید. در گذشته، مناطق واقع در میان دو رود فرات و دجله در مناطق شمال عراق سرزمین جزیره نامیده می‌شده است. این سرزمین امروزه در خاک سه کشور عراق، ترکیه و سوریه تقسیم شده است. بخشی از این سرزمین که در سوریه واقع است، مناطق شمال شرقی این کشور یعنی سه استان حَسَکه، دیر الزّور و رقّه را شامل می‌شود و رود فرات در خاک دو استان رقّه و دیرالزور جریان دارد. این مناطق از نظر جغرافیای طبیعی و بشری با سایر مناطق سوریه تفاوت‌های چشمگیر و قابل ملاحظه‌ای دارد. بیشتر ساکنان این مناطق، عشایر و دارای لهجه ی خاصی از زبان عربی ـ تقریباً مشابه لهجه عراقی ـ هستند که این ویژگی‌ها، آنها را به مردم عراق نزدیک‌تر می‌سازد. البته بخشی از ساکنان استان حسکه نیز ـ که در مجاورت خاک ترکیه واقع است ـ کرد زبانند. 
شهر رقّه، مرکز استان رقّه، واقع در 180 کیلومتری شرق حلب و 550 کیلومتری دمشق، از شهرهای باستانی سوریه با پیشینه‌ای طولانی است. [[حضرت امام علی (ع)]] در مسیر خود برای مقابله با معاویه در جنگ صِفّین، وارد شهر رقه شدند و در این شهر با نصب پلی از قایق‌ها از رود فرات گذشتند
<ref>
المنقری ، نصربن مزاحم ، وقعه ی صفین، ص151-152. 
</ref>
 
در دوره هارون‌الرشید، شهری به نام «رافقه» در مجاورت شهر کهن رقّه ساخته شد که برخی از آثار آن، از قبیل مسجد جامع و برج‌ها و باروهای تاریخی شهر، تا کنون باقی مانده است. بیشتر این بناها از آجر ساخته شده و از نظر معماری با بناهای حوزه عراق و بین‌النهرین قابل مقایسه‌اند. 
امروزه اهالی رقّه تقریباً به طور کامل از اهل سنّت هستند. اما زیارتگاه عظیم و باشکوهی در این شهر وجود دارد که در چند سال اخیر، توجه شیعیان و کاروان‌های زیارتی را به خود جلب کرده است. این زیارتگاه، قبور چند تن از شهدای صِفّین، شامل عمار یاسر، اویس قرنی
<ref>
شایان ذکر است که مزارات دیگری نیز در سوریه وسایر کشور های اسلامی (از جمله ایران ) به اویس نسبت داده می شود ، اما تقریباًمسلم است که اویس در رکاب امیرالمؤ منین (ع) در جنگ صفین به شهادت رسیده است .
</ref>
و اُبَی بن قیس است. 
بنای زیارتگاه تا پیش از سه دهه ی اخیر تنها شامل دو اتاق محقّر و کوچک بر روی قبر هر یک از عمار یاسر و اویس قَرَنی بود
<ref>
تصویری از بنای قدیمی این دو مزار در منبع ذیل منتشر شده است :حرزالدین ، محمد ، مراقد المعارف ، 1/164و2/100.
</ref>
اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به توصیه ی امام خمینی (ره) و با موافقت آقای حافظ اسد، رئیس جمهور پیشین سوریه، زمین زیارتگاه خریداری و در آن اسکلت و چارچوب بنای فعلی زیارتگاه ساخته شد، اما بنا چندین سال به همین صورت رها گردید، تا اینکه با پشتیبانی ایران و اجرای وزارت مسکن و شهرسازی دولت وقت جمهوری اسلامی، ساختمان بنا و کاشی‌کاری‌ها و سایر تزئینات آن تکمیل، و در سال 1382 / 2004 مرسماً افتتاح شد. 
بنای زیارتگاه دارای صحن مستطیل وسیعی است که در گرداگرد آن، رواق‌ها، اتاق‌ها و سالن‌هایی با کاربری اداری و مذهبی در دو طبقه قرار دارد. تمام نماهای خارجی بنا و صحن، با سنگ‌های سفید رنگ و نیز تزئینات کاشی‌کاری پوشیده شده و زیبایی خیره‌کننده‌ای به آن بخشیده است. زیارتگاه عمار یاسر در غرب صحن و زیارتگاه اویس قرنی در شرق صحن واقع است و بنای هر دو به یک شکل و دارای گنبد با کاشی‌های آبی رنگ و مناره مرتفع است. در بیرون از ضلع شرقی صحن، زیارتگاه ابی بن قیس قرار دارد که دارای گنبدی کوچک‌تر از زیارتگاه‌های عمار و اویس است. 
در منابع تاریخی به وجود قبور شهدای صفّین در این مکان اشاره شده است
<ref>
الهروی ، علی بن ابی بکر ، همان، ص63؛ الحموی ، یاقوت ، همان ، 2/216؛ ابن شدّاد، همان ، 3/1/72.
</ref>
اما درباره ی اینکه چگونه اجساد شهدا از محل جنگ صفّین به اینجا منتقل شده، در منابع تاریخی به وضوح سخن به میان نیامده است و تنها در برخی منابع، اشاراتی مبهم مبنی بر اینکه اجساد شهدا را با قایق از طریق رود فرات به رقّه منتقل کرده‌اند، ملاحظه شده است 
<ref>
بنگرید : ابن شهر آشوب ، مناقب آل أبی طالب ، 2/334؛ ونیز :الهروی ، همان جا .
</ref>
  
درباره ی محل جنگ صفّین باید گفت که اهالی منطقه، امروزه نقطه‌ای در شرق رقّه را به عنوان صفین می‌شناسند، اما در تمام منابع جغرافیایی اسلامی معتبر، منطقه صفّین در نقطه‌ای در حد فاصل میان دو شهر رقّه و بالس و روبه‌روی قلعه جعبر مشخص شده است؛ که بر اساس تحقیقات برخی پژوهشگران، تقریباً بر روستای موسوم به «ابو هُرَیره» یا «جبل بنات ابو هُرَیره» (= کوه دختران ابوهریره) در غرب شهر الثوره ـ واقع در حدود 40 کیلومتری غرب رقه ـ منطبق است.
<ref>
بنگرید : موسیل ، الوا، الفرات الأوسط :رحله ی و صغیه ی و در اسات تاریخچه ی، ص513؛ الریحاوی ، عبدالقادر ، الریحاوی ، عبدالقادر ، « لمحة عن حضارةالجزیرةوالفرات فی العهد العربی الإسلامی » ، صص66-67.
</ref>
امروزه بیشتر زمین‌های محل جنگ صفّین به زیر آب دریاچه ی سد فرات فرو رفته است، اما در منتهی‌الیه شمال غربی کوه بنات ابوهریره، که به صورت جزیره‌ای در میان دریاچه قرار گرفته است
<ref>
در حال حاضر این جزیره به نام جزیره ی الثوره نامیده شده وبه یک منطقه ی حفاظت شده ی طبیعی تبدیل شده است .
</ref>
بقایای سه بنای آرامگاهی بسیار کهن اسلامی وجود دارد که به احتمال نزدیک به یقین، زیارتگاه‌های صفین، شامل مشهد یا خیمه‌گاه [[امام علی (ع)]] و آرامگاه‌های چند تن از شهدای صفین است که در برخی منابع جغرافیایی اسلامی، به وجود آن در منطقه صفّین اشاره شده است
<ref>
بنگرید : ابن حوقل ، صورة الأرض ، ص203 ؛ ابن العدیم ، بغیة الطلب فی تاریخ حلب ، 1/280؛ مستوفی ، حمدالله ، نزهةالقلوب ،ص158.
</ref>
این بناها از آجر ساخته شده و گنبد آن فرو ریخته است و قدمت آنها، با توجه به سبک معماری و تزئینات به کاررفته، از قرون چهارم تا ششم هجری برآورد می‌شود. 
در منابع تاریخی به وجود زیارتگاه‌هایی منتسب به [[امام علی (ع)]] در رقّه اشاره شده است
<ref>
این شهر آشوب ، همان ، 2/227؛ الهروی ، همان جا ؛ ابن شداد ، همان جا . 
</ref>
که قاعدتاً مرتبط با حضور ایشان در منطقه بوده است. امروزه در فاصله ی حدود چند صد متر از زیارتگاه شهدای صفّین، در خارج از باروی شهر اسلامی رافقه ـ که به دست هارون‌الرشید در کنار رقّه ی باستان ساخته شد ـ بقایای یک بنای تاریخی آجری وجود دارد که امروزه به «باب بغداد» (= دروازه بغداد) شهرت دارد و اهالی رقّه آن را یکی از دروازه‌های تاریخی شهر رافقه می‌دانند، اما در سال‌های اخیر، تعداد از پژوهشگران تاریخ رقّه، کاربری آن را به عنوان دروازه ی شهر رد کرده و دلایل منطقی و قابل قبولی مبنی بر اینکه این بنا، مشهد یا زیارتگاهی منتسب به [[امام علی (ع)]] بوده است، ارائه کرده‌اند 
<ref>
در این نوشتار فرصت بررسی تفصیلی این مسئله وجود ندارد –اما به اختصار شدید ، برخی از مهم ترین دلایل ارائه شده آن است که بنایی مورد نظر ، متصل به دیوار شهر رافقه نیست واندکی از آن فاصله دارد .معماری و تزئینات بنا نشان می دهدکه نمی تواند دروازه شهر –به عنوان بنایی با معماری نظامی –باشد . نامگذاری بنا به « دروازه بغداد» نیز مربوط به دو قرن گذشته  وناشی از جهل ساکنان رقّه در دوره های اخیر نسبت به ماهیت اصلی آن است . ضمناً ، تاریخ بنای زیارتگاه از دوره سعد الدوله حمدانی (333-356ه) ، از امرای شیعه ی سلسله بنی حمدان ، دانسته شده است ، بنگرید : الحمد ، محمد عبد الحمید ، عشائر الرقة والجزیرة : التاریخ والموروث، ص20.
</ref>
 
این بنا از مهم‌ترین آثار معماری قرون اولیه اسلامی در سوریه به شمار می‌آید و باستان‌شناسان به توصیف بنا و بررسی تفصیلی معماری آن پرداخته‌اند.
<ref>
به عنوان مثال ، بنگرید :_______________________.
</ref>
بخش باقی‌مانده از نمای بنا دارای هشت پنجره ی آجری تزئینی است که به عقیده ی برخی پژوهشگران، تعداد آنها در اصل 12 پنجره ـ به عنوان نمادی برای تعداد ائمه ی شیعه (ع) ـ بوده است. 
از دیگر مزارات منتسب به شخصیت‌های اهل بیت (ع) در استان رقّه می‌توان به مزار منسوب به جعفر طیار، بر قله ی کوه آتشفشانی کم‌ارتفاعی به نام «جبل المنخر الغربی» در حدود 20 کیلومتری شمال شرقی رقّه اشاره کرد که درباره آن باورهای افسانه‌ای فراوانی در میان اهالی منطقه رواج دارد. همچنین در این زمینه می‌توان از قبر یحیی بن عبدالله محض
<ref>
یحیی بن عبدالله بن حسن بن امام حسن مجتبی (ع) ، از ساداتی است که در واقعه نخ حضور داشت وپس از آن به دیلم (گیلان امروزی ) فرار کرد .هارون الرشید لشکری را به فرماندهی فضل بن یحیی برمکی به سوی او فرستاد ویحیی ناچار به تسلیم شد . او سرانجام در زندان ها رون به شهادت رسید . بنگرید : ابوالفرج اصفهانی ، مقاتل الطالبیین ، صص388-403.
</ref>
در شهر رقّه یاد کرد که آخرین ویرانه‌های باقی‌مانده از قبر وی، چندی پیش توسط اداره ی اوقاف رقّه به طور کامل از بین رفت. 
در مرکز شهر دیر الزّور نیز مزار امامزاده‌ای به نام «سید محمد ابوعابد» وجود دارد که در نسب وی اختلاف نظر وجود دارد. صاحب مزار در برخی کتاب‌های انساب، محمد بن ابراهیم مجاب بن محمد عابد بن امام موسی کاظم (ع) 
<ref>
الحوت ، کمال ، جامع الدر رالبهیة الأنساب القرشیین فی البلاد الشامیة ، ص 243؛ الکلبدارآل طعمه ی، عبدالجواد ، معالم أنساب الطالبیین فی شرح کتاب سر الأنساب العلویة الأبی نصر البخاری ، ص159 (به نقل از صباح الأخبار فی نسبت السادةالفاطمیةالأخیار ، تألیف محمد سراج الدین رفاعی ).
</ref>
و در منابع دیگری، محمد بن عبدالله بن محمد بن احمد بن محمد بن محمد بن امام علی نقی (ع) 
<ref>
الحوت، کمال ، همان ، صص144-145.
</ref>  

دانسته شده است.  
بر روی قبر گنبدی وجود دارد و در جوار آن دو قبر دیگر از آنِ فرزندان یا نوادگان وی به چشم می‌خورد. 
در برخی روستاها و مناطق واقع در طرفین رود فرات در دو استان رقّه و دیر الزور زیارتگاه‌هایی منتسب به [[امام علی (ع)]] وجود دارد که با بررسی جغرافیای تاریخی مسیر [[امام علی (ع)]] به صفّین، می‌توان این مزارات را منزل‌گاه‌ها و نقاط توقف امیرالمؤمنین (ع) در مسیر ایشان به صفّین و یا در مسیر بازگشت ایشان از صفّین دانست
<ref>
بررسی دقیق منابع تاریخی نشان می دهد که مسیر نفت امام علی (ع) به صفّین ، پس از عبور از شهرهای بابل ،مدائن وانبار در خاک عراق، در سرزمین جزیره وبه موازات ساحل سمت چپ (شرقی)رود فرات تا شهر رقّه بوده است .مسیر بازگشت آن حضرت نیز (ع) از طریق شهرها ومناطق واقع در ساحل سمت راست (غربی) رود فرات (از جمله هیت وکربلا )بوده است . 
</ref>
مشهورترین این مزارات، چشمه ی معروف به «عین علی» (= چشمه علی) است که در حدود 15 کیلومتری جنوب شهر میادین
<ref>
«میادین » شهر جدیدی است که در نزدیکی ویرانه های شهر رحبه ، از شهر های اسلامی مهم در حوزه رود فرات ، شکل گرفته است . بنگرید :المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری ، 5/376. 
</ref>
ـ واقع در 45 کیلومتری جنوب شرقی شهر دیر الزّور ـ قرار دارد. اهالی منطقه بر این باورند که این چشمه با ضربه ی سم اسب امام علی (ع) بر زمین، و یا در محل نشستن شتر ایشان به وجود آمده است؛ و آن را بسیار مقدس می‌دانند. بر روی تپه‌ای نزدیک چشمه، بقایای مسجد و مناره‌ای تاریخی به چشم می‌خورد که بنا بر شواهد تاریخی، ظاهراً زیارتگاهی منتسب به امیرالمؤمنین (ع) بوده است
<ref>
علی بن ابی بکر هروی از زیارتگاهی به نام «مشهر البوق» در نزدیکی رحبه ( میادین کنونی ) سخن گفته است که منزلگاه امام علی (ع) در مسیر ایشان به صفین بوده است . بنگرید : الهروی ، همان، ص67.  
</ref>
و در برخی منابع شیعه، از وقوع یکی از معجزات امام (ع) در این مکان سخن به میان آمده است
<ref>
بنگرید :این شهر آشوب ، همان ، 2/334 ؛ قطب الدین راوندی ، الخرائج والجرائح ، 2/916.
</ref>
  
از دیگر مزارات [[امام علی (ع)]] در این منطقه، دو مزار معروف به «قبة علی» (= گنبد علی) است که یکی از آنها در ساحل راست فرات، در روستای «سُوَیعیه» در جنوب شهر «بوکمال»
<ref>
بو کمال شهر نسبتاًجدیدی است  که در 130 کیلومتری دیر الزور ودر هفت کیلومتری مرز سوریه وعراق قرار دارد.
</ref>
در استان دیرالزور؛ و مزار دیگر در ساحل چپ فرات، در میان مزارع پنبه در جنوب روستای «خس دعکور»، در حدود 50 کیلومتری شرق رقّه قرار دارد. هر یک از این دو مزار شامل اتاق کوچکی دارای گنبد است که در میان آن، قبری نمادین به نشانه محل حضور [[امام علی (ع)]] ایجاد شده است. همچنین در جنوب روستای «مَرّاط»، واقع در ساحل چپ فرات و در فاصله ی حدود 10 کیلومتری جنوب شرقی دیر الزّور، تپه‌ای تاریخی وجود دارد که اهالی روستا آن را مزاری از آنِ امام علی (ع) می‌دانند. 
علاوه بر مزارات فوق، نقاط دیگری منتسب به امیرالمؤمنین (ع) در استان حَسَکه وجود دارد که وقوع آن در مسیر امام علی (ع) به صفّین قابل اثبات نیست و حضور امام (ع) در این مناطق و انتساب این نقاط به ایشان محل تردید است. از جمله این نقاط می‌توان به مزار معروف به «علی شیر» در 15 کیلومتری شهر کُردنشین «مالکیه» در منتهی‌الیه شمال شرقی سوریه (در فاصله ی حدود 800 کیلومتری دمشق)، و نیز مزار معروف به «مَرقَب علی» در قله ی «جبل عبدالعزیز» در غرب شهر حَسَکه (مرکز استان) اشاره کرد.
==استان‌های ساحلی سوریه== 
دو استان لاذقیه و طرطوس در غرب سوریه واقع است که از نظر جغرافیایی مناطق کرانه ی دریای مدیترانه و رشته‌کوه‌های غربی این کشور یعنی کوه‌های لاذقیه را شامل می‌شود. در این دو استان مزارات بسیاری منسوب به شخصیت‌هایی از بنی‌هاشم، صحابه ی [[پیامبر (ص)]] و حتی ائمه ی شیعه (ع) وجود دارد که ممکن است حضورشان در این مناطق از نظر تاریخی قابل اثبات نباشد، اما آنچه وجود این مزارات را تفسیر می‌کند آن است که بیشتر ساکنان این مناطق از پیروان فرقه ی علویان هستند که نسبت به این شخصیت‌ها باورهای اعتقادی عمیق و ویژه‌ای دارند. البته علویان غالباً از این‌گونه مزارات به عنوان «تشریفة» یاد می‌کنند. «تشریفة»، نزد اهالی منطقه، زیارتگاه نمادینی است که تنها به قصد یادبود و زیارت از راه دور و توسل به صاحب مزار ایجاد شده است. 
از این میان شخصیت‌های مقدس و مورد احترام علویان که در این مناطق دارای مزاراتی هستند، جعفر طیار از تقدس و محبوبیت خاصی برخوردار است و این مسئله در وجود مزارات نمادین متعددی برای وی تجلی یافته است، در حالی که او در سال هفتم هـ در جنگ مؤته به شهادت رسیده و مزار وی در محل شهادتش در اردن واقع است.  
اهل ساحل، غالباً برای جعفر طیار تعبیر «المَلَک» (= فرشته) را به کار می‌برند و بنابراین، از وی با نام «المَلَک جعفر الطیار» یاد می‌کنند. 
مشهورترینِ این‌گونه مزارات زیارتگاه معروف به «مقامات بنی‌هاشم» است که در رأس یکی از بلندترین کوه‌های سلسله جبال لاذقیه به نام کوه جعفر طیار، در 20 کیلومتری شرق «قَرداحه»
<ref>
قرادحه شهر کوچکی است واقع در 25 کیلومتری جنوب شرقی لاذقیه . این شهر زادگاه حافظ اسد ، رئیس جمهور پیشین سوریه است ومقبره وی نیز در همین شهر قرار دارد . 
</ref>

قرار دارد. این زیارتگاه ظاهراً در مرتفع‌ترین نقطه نسبت به سایر مزارات واقع در کوه‌های لاذقیه قرار دارد. بنای آن شامل چندین اتاق و گنبد در امتداد یکدیگر است که در داخل آن قبور نمادین چند تن از بنی‌هاشم از جمله عموی [[پیامبر (ص)]] و جعفر و طالب و عقیل ـ فرزندان ابوطالب و برادران [[حضرت علی (ع)]] ـ وجود دارد. بانی زیارتگاه، شیخ خلیل بن معروف نُمَیله (م 1231ق)، از مهم‌ترین مشایخ علویان در زمان خود است. او در خواب جعفر طیار را دید که به وی دستور ساخت این زیارتگاه را داد.
<ref>
خونده ، محمد ، تاریخ العلوبین وأنسابهم، ص148.
</ref>
  
برای جعفر طیار مزارات متعدد دیگری از جمله در شهر صافیتا، در منطقه ی «خربة المعزة» (در جاده ی صافیتا ـ طرطوس)، در قله ی کوه جعفر طیار در منطقه ی «قسطل معاف» (در شمال لاذقیه)، و... وجود دارد. همچنین بر قله ی کوه دیگری در نزدیکی مزار اخیر، مزاری منسوب به حضرت حمزه می‌باشد. 
بنای بیشتر این مزارات جدید است و قدمت آن از پنجاه، صد و یا دویست سال فراتر نمی‌رود. ساختمان آنها عمدتاً از اتاقی ساده و گنبددار تشکیل شده است و قبور موجود در آنها معمولاً به ارتفاع یک متر یا بیشتر از کف مزار بالا آمده و با پارچه‌هایی به رنگ سبز یا دیگر رنگ‌ها پوشیده شده است. 
از دیگر مزارات منسوب به شخصیت‌های صدر اسلام می‌توان به مزار غیداق بن عبدالمطلب ـ عموی پیامبر (ص) ـ در روستای «جوبة برغال» در شرق قرداحه (که در واقع یک درخت بلوط کهنسال و تنومند است)، مزار نمادین عبدالله بن رواحه ـ از صحابه ی پیامبر (ص) و شهدای غزوه مؤته ـ در روستای حواز (در منطقه جبله)، و چند مزار نمادین امام زین‌العابدین (ع) که غالباً در روستاهای منطقه ی بانیاس قرار دارند، اشاره کرد. ظاهراً مزارات نمادین آن حضرت (ع) در منطقه ی ساحل سوریه، با هدف زیارت از راه دور مزار منتسب به ایشان در کوه زین‌العابدین در شمال حماه به وجود آمده است.
استان‌های جنوبی سوریه 
استان‌های جنوبی سوریه (به ترتیب از غرب به شرق) عبارت است از: قُنَیطره، دَرعا و سُوَیدا. در این استان‌ها مزارات حائز اهمیتی وجود ندارد. تنها زیارتگاه مهم این منطقه، قبر محمد بن ابی‌حذیفه ی بن یمان ـ از اصحاب امیرالمؤمنین (ع) ـ است که در روستای «عالقین» در حدود 40 کیلومتری جنوب دمشق قرار دارد. این روستا گرچه از دمشق فاصله ی فراوانی ندارد، اما از نظر اداری تابع استان درعا است. مزار محمد بن ابی‌حذیفه بیش از آنکه نزد شیعیان شهرت داشته باشد نزد علویان سوریه شناخته شده است و از مزارات مهم آنان به شمار می‌آید. زیارتگاه مورد نظر در دامنه ی کوهی کم‌ارتفاع در شمال روستا قرار دارد و بر روی آن اتاق و گنبد کوچکی ساخته شده است. 
همچنین در مناطق مجاور جبل العرب، که از مراکز عمده فرقه دُروز به شمار می‌آید، مزاراتی برای هر یک از ارکان اربعه، یعنی سلمان، ابوذر، مقداد و عمار یاسر وجود دارد. از نظر تاریخی هیچ یک از آنان در این منطقه مدفون نیستند، و علت پیدایش این مزارات تقدس بالای آنان نزد دروز است؛ بنابراین باید این مزارات را نمادین دانست.  
مزار سلمان فارسی در روستای سهوه
<ref>
محمد کرد علی به وجود مزار سلمان فارسی در روستای سهوه اشاره کرده است .بنگرید : خططالشام ، 6/154- امروزه در جنوب سوریه سه روستا به نام های سهوة بلاطه ، سهوه الخضه  وسهوه القمح وجود دارد .امام نگارنده از اینکه مزار سلمان در کدام یک از این روستاها قرار دارد و آیا تاکنون باقی ست یا نه ، اطلاعی نیافته است.
</ref>
مزار ابوذر در روستای «جَدیه»، مزار مقداد در «تل مقداد»
<ref>
این مزار بر روی تپه ای قرار دارد که در حال حاضر منطقه نظامی شده است.
</ref>
نزدیک شهرک «مَحَجّه» و مزار عمار یاسر در روستای «عریقه» قرار دارد.
==پانویس==

[[رده:میراث جاودان شماره 76]]

[[رده:مقالات]]