نمایش مبدأ برای گستره بخل

بسیاری از لغت شناسان و مفسران برای بخل ، اصطلاحی شرعی قائل شده‌اند که محدوده آن تنگ‌تر از معنای لغوی است.
==معنای اصطلاحی==
آنچه در بیان این اصطلاح و تعیین محدوده مزبور، مشهور شده آن است که بخل پرداخت نکردن واجبات مالی مانند زکات است
<ref>
[http://lib.eshia.ir/12011/5/264/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D9%8A%D9%84      التبیان، ج۵‌، ص۲۶۴.] 
</ref>
<ref>
[http://lib.eshia.ir/12011/9/566/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D9%84      التبیان، ج۹، ص‌۵۶۶‌.] 
</ref>
<ref>
مجمع‌البیان، ج‌۵‌، ص‌۹۲. 
</ref>
<ref>
[http://lib.eshia.ir/40675/1/37/%D9%88%D9%8E%D8%A7%D9%84%D9%92%D8%A8%D9%8F%D8%AE%D9%92%D9%84%D9%8F        المصباح، ج‌۱، ص‌۳۷.] 
</ref>
بر اساس این تعریف، اگر کسی آنچه را بر وی واجب است ادا کند بخیل نامیده نمی‌شود. 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/20009/1/295/%D8%A8%D8%AE%D9%8A%D9%84      الفروق اللغویه، ص‌۲۹۵.] 
</ref>
<ref>
احیاء علوم‌الدین، ج‌۳، ص‌۲۵۹.
</ref>
=== تعمیم معنا===
برخی با تعمیم معنای بخل آن را منع آنچه منع آن فایده‌ای و بذل آن زیانی ندارد دانسته 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/40645/1/42/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D9%84      التعریفات، ص‌۴۲‌.] 
</ref>
و برخی دیگر با قائل شدن گستره‌ای اخلاقی و روحی برای بخل آن را دشواری در بخشش دانسته‌اند. 
<ref>
احیاء علوم الدین، ج‌۳، ص‌۲۵۹.
</ref>
<ref>
المحجة البیضاء، ج‌۶‌، ص‌۸۳‌.
</ref>
==انتقاد از تعاریف بخل==
اخلاق پژوهان مشهور اسلامی با انتقاد از تعریفهای بخل نزد دیگران و جامع و مانع ندانستن آنها، خود در تعریف بخل و توضیح رابطه آن با مفاهیم پیرامونش گفته‌اند: بخل عبارت است از امساک کردن در جایی که بذل واجب است، چنان‌که بذل کردن در جایی که امساک واجب است، تبذیر و اسراف به شمار می‌آید و بین این دو، صفت پسندیده جود و سخا قرار دارد، 
<ref>
احیاء علوم الدین، ج‌۳، ص‌۲۵۹.
</ref>
<ref>
المحجة البیضاء، ج‌۶‌، ص۸۲ - ۸۳‌. 
</ref>
<ref>
جامع‌السعادات، ج۲، ص‌۱۱۰.
</ref>
===نتیجه===
بنابراین بخل ضد جود و کرم نیست، بلکه ضد اسراف است که هر دو (بخل و اسراف) از اخلاق رذیله و رعایت حد اعتدال یعنی جود پسندیده است، 
<ref>
احیاء علوم‌الدین، ج‌۳، ص‌۲۵۹.
</ref>
<ref>
جامع‌السعادات، ج‌۲، ص‌۱۱۰.
</ref>
==صفات بندگان خاص الهی==
چنان‌که خداوند به رسول‌ اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمان می‌دهد که نه دست خود را به گردن خویش بیاویزد که آن را هیچ‌گاه برای کمک به دیگران نگشاید و نه آن را کاملا بگشاید که هرچه دارد انفاق کند: «ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَةً اِلی عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ» 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/285/29        اسراء/سوره۱۷، آیه۲۹.] 
</ref>
و در آیه‌ای دیگر یکی از صفات بندگان خاص الهی را رعایت حد اعتدال در بخشش می‌داند: «و‌عِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ... والَّذینَ اِذا اَنفَقوا لَم یُسرِفوا ولَم یَقتُروا وکانَ بَینَ ذلِکَ قَواما»، 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/365/63       فرقان/سوره۲۵، آیه۶۳‌.] 
</ref>
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/365/67        فرقان/سوره۲۵، آیه۶۷.]
</ref>
==مراتب==
به هر روی به نظر می‌رسد بخل مراتب متعددی دارد که برخی از آن حرام و برخی دیگر گرچه حرام نیست ولی ناپسند است، چنان که برخی ترک ایثار در هنگام نیاز را بخل دانسته‌اند.
<ref>
[http://lib.eshia.ir/40645/1/42/%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AE%D9%84       التعریفات، ص‌۴۲‌.]
</ref> 
در آیاتی از قرآن که بخیلان‌ به شدت نکوهش شده و به آتش دوزخ وعده داده شده‌اند، مقصودْ بخلِ حرام است: «و‌لا‌یَحسَبَنَّ الَّذینَ یَبخَلونَ بِما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ هُوَ خَیرًا لَهُم بَل هُوَ شَرٌّ لَهُم سَیُطَوَّقونَ ما بَخِلوا بِهِ یَومَ‌القِیمَةِ...». 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/73/180      آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۸۰.] 
</ref>
<ref>
[http://wikifeqh.ir/%DA%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D8%AE%D9%84       نساء/سوره۴، آیه۳۷.] 
</ref>
مرتبه بخل در برخی به حدی شدید است که اگر بهره‌ای از مُلک می‌داشتند به اندازه ذره‌ای از آن به مردم نمی‌دادند: «اَم لَهُم نَصیبٌ مِنَ المُلکِ فَاِذًا لاَ یُؤتونَ النّاسَ نَقیرا». 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/87/53        نساء/سوره۴، آیه۵۳.]
</ref>
==متعلقات بخل==
در نگاهی دیگر به گستره بخل در قرآن به متعلقهای گوناگونی به جز مال و ثروت برمی‌خوریم، گرچه بسیاری از کسانی که در موضوع بخل سخن رانده‌اند متعلق آن را مال دانسته‌اند. در همین راستا برخی از مفسران مقصود از آیات «الَّذینَ یَبخَلونَ بِما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ...» 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/73/180       آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۸۰.] 
</ref>
و «و یَکتُمونَ ما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ...» 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/84/37       نساء/سوره۴، آیه۳۷.] 
</ref>
را پنهان داشتن علم خویش به نبوّت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و صفات ایشان که در تورات موجود بود از سوی یهود دانسته‌اند 
<ref>
جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۳، ص‌۲۵۳. 
</ref>
<ref>
جامع‌البیان، مج‌۴، ج‌۵‌، ص‌۱۲۰. 
</ref>
<ref>
مجمع البیان، ج‌۳، ص‌۷۳‌-۸۴‌. 
</ref>
<ref>
تفسیرالمنار، ج‌۴، ص‌۲۵۸. 
</ref>
یا در تفسیر آیه «وما هُوَ عَلَی الغَیبِ بِضَنین» 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/586/24        تکویر/سوره۸۱، آیه۲۴.]
</ref>
=== معنای ضنین===
«ضنین» را به معنای «بخیل» دانسته و گفته‌اند: پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت به آنچه از غیب می‌دانست، بخیل نبود که بخشی از آن را ابلاغ نکند یا آن را تغییر داده و به صورت دیگری بیان کند. 
<ref>
جامع‌البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۱۰۲.
</ref>
<ref>
جامع‌البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص۱۰۴. 
</ref>
<ref>
مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۶۷۸‌.
</ref>
<ref>
[http://lib.eshia.ir/12016/20/219/%D8%A8%D8%B6%D9%86%D9%8A%D9%86       المیزان، ج‌۲۰، ص‌۲۱۹.] 
</ref>
می‌توان گفت‌ به‌طور کلی آنچه از مصادیق فضل الهی 
<ref>
[http://lib.eshia.ir/17001/1/73/180      آل عمران/سوره۳، آیه۱۸۰.] 
</ref>
باشد مانند مال، علم و جاه بخل به آن تعلق می‌گیرد. 
<ref>
تفسیر المنار، ج‌۴، ص‌۲۵۸.
</ref>
==فهرست منابع==
احیاء علوم الدین؛ اخلاق در قرآن (پیام قرآن)؛ الاساس فی التفسیر؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیرالقرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ التعریفات؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ جامع السعادات؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات‌القرآن؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ صحیح مسلم با شرح سنوسی؛ علل الشرایع؛ القاموس المحیط؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه؛ کیمیای سعادت؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء؛ مستدرک الوسائل؛ المصباح المنیر؛ معجم الفروق اللغویه؛ مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن؛ مفردات‌الفاظ‌القرآن؛ من هدی القرآن؛ موسوعة مصطلحات مفتاح‌السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
==منبع==
[http://maarefquran.com/maarefLibrary/templates/farsi/dmaarefbooks/Books/5/26.htm#f1      دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله بخل.]     
==پانویس== 
[[رده:مقالات]]