مروری بر الگوهای عملی وقف در بازار سرمایه

از ویکی خیر
نسخهٔ تاریخ ‏۳۱ اوت ۲۰۱۹، ساعت ۱۰:۴۵ توسط Wikikhair (بحث | مشارکت‌ها) مروری بر الگوهای عملی وقف در بازار سرمایه» را محافظت کرد ([ویرایش=تنها مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=تنها مدیران] (بی‌پایان)))
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
پرش به: ناوبری، جستجو

نادر ریاحی [۱]

محتویات

چکيده

در فقه شیعه و قانون مدنی ایران تعريف وقف، حبس العين و تسبيل المنفعه بیان شده است. در گذشته با توجه به انواع دارایی ها که عمومأ زمین، باغ یا خانه بود، وقف املاک و اموالی جایز بشمار می رفت که با بقای آن از منفعتش جامعه با اولاد بهره مند شوند؛ منتهی به مرور زمان که انواع دارایی ها از زمین، باغ و ملک، به کارخانه ها و شرکت های بزرگ تعمیم یافت این پرسش مطرح گردید که آیا سهام شرکت ها نیز قابل وقف است و اگر چنانچه سهام شرکت وقف شود نحوه خرید و فروش آنها در بورس چگونه خواهد بود.

در این مقاله در تلاش هستیم تا به نمونه هایی از الگوهای عملی وقف در بازار پول و سرمایه بپردازیم. ابتدا به مروری بر وقف در سایر ادیان پرداخته ایم، زیرا با بررسی های انجام شده مشخص گردیده که همه ادیان به نوعی به اهمیت وقف و نوع دوستی توجه کرده اند.

سپس به آثار فرهنگی اجتماعی وقف و برخی مفاهیم و تعاریف وقف از لحاظ مع و ساير اصطلاحات مورد نیاز و بعضی کلید واژه های دیگر پرداخته ایم؛ آنگاه نمونه - ای از مؤسسات و شرکت هایی را که صددرصد یا بخشی از سهام آنها وقف می باشد با ملی در مسیر و هدف وقف حرکت می کنند را بیان نموده ایم و در انتها شرایط وویژگی های وقف در برخی دوره های تاریخی را بیان نموده، آنگاه نتیجه گیری کرده ایم.

واژگان کلیدی: وقف، بازار سرمایه، بازار پول، مؤسسات خیریه صندوق های قرض الحسنه.


مقدمه

از گذشته های دور همواره یکی از مصادیق بارز ابزارهای کار آمد در کمک به تأمین نیازهای فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی و درمانی همنوعان، استفاده از ابزار وقف بوده است.

این اندیشه در میان همه ملل و اقوام با عناوین مختلف وجود داشته است؛ با توجه به و وجود تنوع در نیازها و همچنین روش هایی که در حوزه اقتصادی کشورها به وجودآمده است، و ابزارهای اصلی تولید از کشاورزی و دامداری به صنعت و کارخانه با نرم افزار و کامپیوتری تغییر یافته است، ناگزیر باید به سمتی حرکت کنیم تا با طراحی ساز و کاری خاص ضمن رعایت چارچوب و اصول و مبانی وقف، امکان حضور بیشتر در بازارهای بیل سرمایه نیز فراهم گردد؛ البته پاسخ به پرسش حقوقی قابلیت ورود به بازار پول و سرمایه و همچنین نحوه ابدال و استبدال سهام، موضوعی است که در جای خود باید داده شود؛ اما چون یکی از محورهای فراخوان، ارائه الگوهای عملی وقف در بازار سرمایه ایران» می باشد، بر آن شدیم تا با فرض مثبت بودن پاسخ پرسش مذکور، ابتدا کلیاتی از اصطلاحات و مفاهیم وقف را که با محورهای بحث مرتبط است، بیان نمائیم، سپس قابلیت و توانایی ورود موقوفات به این بازار را ارزیابی کنیم؛ آنگاه مروری داشته باشیم به اقدامات انجام شده به وسیله اوقاف با متولیان بازار سرمایه در ایران و برخی پیشنهادات عملی را ارائه نمائیم.

وقف در سایر ادیان

با بررسی و تحقیق در منابع و مآخذ، به وضوح مشخص می شود، در میان ملل و اقوام گذشته نیز عناوین و مصادیق کارهای خیر و عام المنفعه وجود داشته است. در میان اعراب حجازی افرادی بودند که تحت شرایط خاصی تعدادی از چارپایان خود را و حتی گاهی فرزند خود را در مقام وفا به نذر پای بت ها قربانی می کردند و گوشت گوسفند و یا شتر قربانی شده را میان مردم به ویژه نیازمندان تقسیم می کردند (احمد بن سلمان، ۱۱: ۱۳۵۸ )

نخستین مکان مقدس که در میان عرب های پیش از اسلام شناخته شده بود، کعبه مشرقه است که در روزگاران قدیم به دست ابراهیم (ع) بنا شده تا پناهگاه مردم باشد؛ سپس معبد عموم گردیده که با اختلاف قبایلشان هر سال به سوی آن رهسپاری شدند و بعدها مرکز بت های آنان شده است (عبدالكبيسی، ۱۳۶۶: ۳۸

به نظر می رسد، گذشتگان در فرهنگ خود به نوع خود به نوعی از تصرفات مالی شبیه وقف آشنایی داشته اند و بخشی از اموال خود را برای خدایان و معابد انفاق می کردند (ریاحی سامان ۱۱: ۱۳ ) یکی از سنت ها و خصلت های پسندیده مردم ایران نیکی و نیکوکاری و کمک به همنوع بوده است ایرانیان همواره دستگیری از محرومان و مستمندان جامعه را جزو وظایف ملی و مردم دانسته اند. ایرانیان باستان پیرو آیین یکتاپرستی زرتشت بوده اند و در کتاب و آنان، یعنی اوستا در بخش گات ها چنین آمده است: «اوستا اهمایی و اوشنامای چیت و نس خشیانس مزدا و دایات اهوروه. اهورامزدا پروردگار یکتا و دانایی که فرمانروای مطلق است، چنین مقرر فرموده: خوشبختی از آن کسی است که دیگران را خوشبخت سازد. در جای دیگری از اوستا آمده است «خشتر مچا اهورایی آئیم در بیوددت و استارم»؛ یعنی: «اهورا مزدا از کسی خشنود است که بینوایان را دستگیری کند». در مذهب زرتشتی هر کس موظف است یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش و خیرات و کمک به مستمندان کند (امیدیانی، ۱۳۷۸: ۱۰۰ - ۹۹).

موضوع وقف که در زبان عبری از آن با واژه مقدس « برای خداوند» یاد می شود، یکی از راه - های مهم برای آمرزش روز آخرت و از موارد حائز اهمیت در بین پیروان این مکتب شناخته شده است. یهودیان عقیده دارند که با وقف کردن دارایی خود در راه خدا، دارایی مادی خویش را به دارایی معنوی تبدیل می کنند (چمران، ۱۳۸۰ : ۳۵).

عراقی های قدیم در تمدن بابل با انواعی از تصرفات مالی که شبیه وقف بود، آشنا بودند؛ پادشاه، زمینی از املاک خود را در اختيار بعضی از کارکنان خود می گذاشت تا از درآمد آن بهره گیرد، بدون آن که مالک زمین شود و یا بتواند آن را به دیگری منتقل نماید. همین حق به حکم قانون و به ترتیبی که در قانون تعیین می شد، به ورثه منتقل می گردید.

مردم مصر در قدیم با فکر وقف اجمالا آشنا بودند. املاک به خدایان معابد و مقابر اختصاص می یافت تا در آمد آنها به مصرف تعمیرات نوسازی، اقامه مراسم و خرج کاهنان و خادمان برسد.

این کار به قصد تقرب به خدایان انجام می شد. رومیان با نظام مؤسسات كنيسه و مؤسسات خیریه آشنا بودند. این مؤسسات به اداره و ناتوانان می پرداخت. اموالی به این مؤسسات اختصاص می بافت تا به مصرف فقراو ناتوانان برسد.

آلمانی ها در بیان ترتیب طبقات مستحقین روش های مختلفی دارند. به وقف در این است که فروخته نمی شود و مورد بخشش واقع نمی گرد؛ به ورثه منتقل نے و حکم انتقال این حق انتفاع به ورثه، احکام ویژه ای جدای از مقررات ارث دارد. وارث با حقی را از مورث خود دریافت می کند، ولی مستحق از واقف دریافت می کند (۳۷-۳۸ -۴۰ : ۱۳۶۶)

هر چند در قرآن آیه ای که به صورت مستقیم با امر وقف مرتبط باشد، وجود ندارد، اما مواردی از اعمال صالح، مانند صدقه، قرض الحسنه، تعاون، انفاق، محبت و کمک به همنوعان ذکر شده و به نوعی با روح وقف سازگاری دارد که به برخی از آنها اشاره می شود: آیاتی که انسان را به عمل صالح ترغیب و توصیه نموده و می دانیم وقف کردن نیز نوعی کار خیر و عملی خداپسندانه است. آ یه هایی که به تألیف قلوب و جلب محبت دیگران دلالت دارد، چون یکی از مصارف درآمدهای وقف در جهت تحکیم و تثبیت روح همبستگی و محبت بوده و در عین حال احسانی است عاری از منت و اقدامی است که در بسیاری از موارد استفاده کننده از منافع وقف، واقف را ملاقات نکرده و چه بسا او را نمی شناسد، ولی از نتیجه لطف او بهره مند می شود؛ هر چند گروهی نیز در این رابطه به ثروت اندوزی روی می آورند که قرآن آنها را هم مورد نکوهش قرار می دهد. "

آیاتی که مردم را به روح تعاون، احسان و برادری دعوت نموده است، مانند آیه شریفه (تعاونوا على البر والتقوى ولا تعاونوا على الاثم و العدوان). آیاتی که انسان را به شناخت خویشتن خود دعوت می نماید تا بدین وسیله، همواره در اعمال پایدار خود اندیشه کند و به سوی انفاقبشتابد. محمود شهابی در ادوار فقه در این باره چنین می نویسد: در قرآن مجید آیه ای که بر وقف و احکام فقهی آن، صراحت داشته باشد، وجو ولی می توان از باب اولویت، به آیه های احسان و انفاق، قرض الحسنه، تعاون و جواز، بلکه رجحان و استحباب وقف استدلال کرد، علاوه بر اینها آیه شریفه دیگری در قرآن می فرماید: «المال و البنون زينة الحيوة الدنيا و الباقيات الصالحات خير عند ربك ثوابا و خیرآملا ، (کهف، ۴۶).

مال و فرزندان آرایش زندگانی این جهان اند، اما اعمال صالح که تا قیامت باقی است - مانند نماز و تهجد و ذکر خدا و صدقات جاری همچون بنای مسجد و مدرسه و موقوفات و خیرات در راهخدا - نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت آن نیکوتر است. بدین ترتیب باید گفت: وقف مصداق بارز باقیات الصالحات است. پیامبر اسلام(ص) می فرمایند: عمل انسان جز از سه راه با مرگش قطع می شود: صدقه جاریه، دانشی که مورد استفاده قرار گیرد، فرزند شایسته ای که برای او دعا کند. در کتاب مغازی واقدی آمده است: نخستین صدقه در اسلام، زمین های مخیرین است که مخیریق آنها را با وصیت در اختیار پیامبر گذاشت و پیامبر آنها را وقف کرد. اغلب صاحب نظران وقف را نوعی صدقه جاریه تلقی می کنند (ریاحی سامانی، ۱۳۷۸ : ۲۶).

آثار فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی وقف

با مرور اجمالی به پیشینه وقف در می یابیم که این سنت حسنه همواره در مقاطع مختلف دارای آثار فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بوده است؛ به عنوان مثال، ایجاد و گسترش برخی مراکز بزرگ علمی و دانشگاهی به وسیله موقوفات انجام گرفته است؛ از این رو، اگر این فرهنگی توسعه یابد، می تواند نقش بهتری در توسعه مراکز علمی و دانشگاهی داشته باشد، چنانکه امروز مشارکت خیرین مدرسه ساز را در احداث مدارس می بینیم.

یا در حوزه اقتصادی وجود وقف باعث جلوگیری از انباشته شدن ثروت گردیده و با پشتوانه موقوفات چرخ بسیاری از مراکز اقتصادی به حرکت در می آید، همان گونه که امروزه سهام برخی از کارخانجات بزرگ دنیا وقف بر مصالح عام المنفعه می باشد. اگر از نقطه نظر اجتماعی به مسائل بپردازیم، باز به این نتیجه می رسیم که دولت ها به تنهایی قادر به حل مشکلات اجتماعی و رفع محرومیت ها و تأمین نیازها نمی باشند و به حضور و مشارکت جدی مردم نیازمند هستند و وقف مصداق واقعی مشارکت مردمی برای کمک به همنوعان و همکاری با دولت هاست.

مروری اجمالی به برخی اصطلاحات وقفی

تعريف وقف

وقف در لغت به معنای ایستادن (منتهی الارب) به حالت ایستاده ماندن، آرام گرفتن است. بعضی از فقها مانند مرحوم شیخ صدوق، علی ابن حمزه، ابوالصلاح حلبی، محقق حلی وقف را تحسيس اصل و اطلاق منفعت یا تحیس اصل و نسبيل ثمره تعریف کرده اند (شیری شیروانی، ۱۳۷۱: ۱۴).

انواع وقف

وقف به اعتبار موقوف عليهم، به وقف عام و خاص تقسیم می شود:

الف - وقف عام: وقف عام وقفی را گویند که راجع به جهات عامه باشد، مثل مدارس و هر چه از این قبیل باشد.

ب . وقف خاص: وقف خاص، وقفی است که اختصاص به افراد معینی به طور تعق داشته باشد، مثل وقف بر اولاد و احفاد (ریاحی سامانی ، ۱۳۷۶: ۱۳۳). وقف به اعتبار نوع موقوفه به دو دسته تقسیم میشود:

الف - وقف اموال غیر منقول مانند خانه، زمین و باغ.

ب . وقف اموال منقول قابل دوام مانند ظروف طلایی که امکان استفاده از آن به صورت زینت وجود دارد.

وقف به معنای مصدری آن به اعتبار قصد واقف به دو بخش تقسیم می شود: وقف انتفاع و وقف منفعت.

الف - اگر قصد واقف از وقف، تحصیل در آمد مادی نباشد آن را وقف انتفاعگویند. مانند احداث مسجد در زمین ملکی خود و یا زمین موات و امثال اینها.

ب - اگر قصد او از وقف، تحصیل در آمد باشد تا در مصرف معلومی هزینه شود آن را وقف منفعت نامند، مانند وقف چند مغازه برای حفظ و اداره مسجد یا مدرسه ای (الكبيسی، ۱۳۶۶ : ۳۵).

وقف از نظر مدیریت نیز برابر مقررات سازمان اوقاف به دو دسته تقسیم میشود: الف - موقوفاتی که دارای متولی هستند، غیر متصرفی نامیده میشوند.

ب - موقوفاتی که سازمان اوقاف تولیت آنها را عهده دار است، متصرفی نامیده می شوند.

صيغة وقف

القفلی است که اراده انشایی واقف دایر بر وقف مال خود در قالب آن ابراز و اعلام می شود، اعم از بیان صریح لفل مانند این که بگوید: « وقف کردم این مال را برای فلان أمر». با مفهوم وقف به طور ضمنی بیان گردد، مثل این که بگوید: حبس دائم کردم مال خود را برای فلان جهت (الكبيسی، ۱۳۶۶: ۱۳۳).

بدون تردید مصرف درآمد موقوفه باید در نظر واقف معلوم و مشخص باشد، م ذکر صيغة وقف لازم است یا خیر؟ نظرات مختلفی درباره این پرسش مطرح حوصله این بحث خارج است.

آیا وقف عقد است یا ایقاع؟ در این رابطه نظرات مختلفی وجود دارد: گروهی معتقدند وقفعقد است و قبول . به طور مطلق چه در وقف خاص و چه در وقف عام - شرط است. گروهی دیگر می گویند وقف ایقاع است و قبول در وقف عام و خاص شرط نیست. و جمعی معتقدند وقف خاص، عقد و وقف عام، ایقاع است. پرداختن به بحث های تفصیلی این موضوع خارج از حوصله این مقال است (ریاحی سامانی ، ۱۳۷۸: ۵۶).

قبض و اقباض در وقف

در وقف، قبض، یعنی این که طبقه اول از موقوف علیهم در وقف خاص و حاکم یا نماینده او در وقف عام، بر عین موقوفه استیلای عرفی پیدا کند و آن را در اختیار بگیرد. برخی قبض را از شرایط اساسی تمامیت وقف دانسته اند: سید محمد کاظم یزدی در عروه الوثقی در مورد اشتراط قبض در وقف می گوید: «هیچ اختلافی در اشتراط قبض در وقفنیست. صاحب جواهر نیز می گوید: «و این که اقباض از شرایط لزوم است، منافاتی با این مطلب ندارد که از شرایط صحت هم باشد» (شیری شیروانی، ۱۳۷۱: ۳۹). ماده ۵۹ قانون مدنی مقرر می دارد. «اگر واقف عین موقوفه را به تصرف وقف ندهد، وقف محقق نمی شود و هر وقت به قبض وقف داد وقف تحقق پیدا می کند».

شرایط مال موقوف

فقهای عظام عموما معتقدند مال موقوف باید عین باشد، یعنی دین نباشد، مملوک باشد، یعنی قابل تملک باشد، و با باقی ماندن عین آن، قابل انتفاع باشد و به تصرف دادن آن صحيح باشد (ریاحی سامانی، ۱۳۷۸ : ۶۹).

ماده ۵۸ قانون مدنی مقرر می دارد: «فقط وقف مالی جایز است که با بقاء عين بتوان از آن منتفع شد، اعم از این که منقول باشد یا غیر منقول مشاع باشد یا مفروز».

تولیت موقوفه

معنای لغوی متولی: «سرپرست املاک موقوفه، ولایت دارنده، کارپذیرنده، سرکار و مباشر. متولی کسی است که اداره امور موقوفه را به عهده بگیرد (ریاحی سامانی ، ۱۳۷۸: ۹۱). متولی منصوص، شخصی است که در وقف نامه به سمت تولیت منصوب شده است جعفری لنگرودی، ۱۳۷۸ : ۶۱۴).

ماده ۷۵ قانون مدنی مقرر می دارد: «واقف می تواند توليت، یعنی اداره کردن مو فرفر مادام الحبات یا در مدت معینی برای خود قرار دهد و نیز می تواند متولی دیگری به مستقلا يا مجتمعا با خود واقف اداره کنده. همچنین تبصره ۴ ماده ۷ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور دی مقرر می دارد: «کلیه مباشران موقوفات و اماکن مذهبی اعم از متولی و ناظر و مدیران و امنای مؤسسات و بنیادهای خیریه در این قانون در حکم امین می باشند».

بيع وقف

یکی از مباحث مهم در امر وقف، موضوع بیع می باشد که به لحاظ اهمیت و نقش آن در استمرار و گسترش موقوفه ها همواره بین فقها اختلاف نظر بوده است: .

ابدال: فروختن عین موقوفه و خریدن ملکی و جایگزین کردن آن به جای موقوفه اول را ابدال گویند. .

استبدال: معاوضه کردن عین موقوفه با ملک دیگر و جایگزین کردن آن را با موقوفه استبدال می گویند. .

ماده ۸۸ قانون مدنی می گوید: «بيع وقف در صورتی که خراب شود یابیم آن باشد که منجر به خرابی گردد، به طوری که انتفاع از آن ممکن نباشد، در صورتی جایز است که عمران آن متعذر باشد یا کسی برای عمران آن حاضر نشود،.

ماده ۸۹ قانون مذکور یادآور می شود: هر گاه بعض موقوفه خراب یا مشرف به خرابی گردد، به طوری که انتفاع از آن ممکن نباشد، همان بعض فروخته می شود؛ مگر این که خرابی بعض، سبب سلب انتفاع قسمتی که باقی مانده است بشود؛ در این صورت تمام فروخته می شود.

ماده ۳۴۹ قانون مدنی مقرر می دارد: «بيع مال وقف صحیح نیست، مگر در موردی که بین موقوف علیهم تولید اختلاف شود به نحوی که بیم سفك دماء روده.

ماده ۹۰ قانون مدنی مقرر می دارد: اعین موقوفه در مورد جواز بيع، به اقرب به عرض واقف تبدیل می شود،. نگاهی اجمالی به نقش موقوفات و برخی مؤسسات وقفی در سایر کشورها روزگاری که قسطنطنيه فتح شد و مرکزیت اسلامی را عثمانیان به این سامان منتقل کردند، در طول چند قرن ادامه حکومت عثمانیان اهتمام پادشاهان عثمانی مصروف وقفگردیده است.

در دوران عثمانی کلیه خدمات فرهنگی اجتماعی در حوزه مدیریت اوقاف بوده و ۵۰ درصد آثار خطی موجود در کتابخانه های ترکیه را اوقاف تهیه و گردآوری کرده است.

بانک اوقاف متعلق به مدیریت اوقاف ترکیه است و سابقه ای دیرینه دارد. این بانک فعالیت۔ های فرهنگی جالبی دارد. (رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مجله شماره ۲۷ ص ۱۰۳).

در کشور آلمان بنیادهای وقفی بزرگی وجود دارد. از سال ۱۹۵۱ تا سال ۱۹۹۱ جمعة ۲۴۹۵ موقوفه یا بنیاد در آلمان ایجاد شده است؛ به ترتیبی که درآمد آنها باید در زمینه های آموزش، تعلیم، تربیت، پژوهش، فرهنگ و هنر و سایر امور هزینه شود. با مطالعه خبرنامه فروم نشریه اتحادیه بنیادهای وقفی جهت دانش کشور آلمان مشخص می شود که همواره یک کارخانه دار یا بیوه او یا فرزندانش به تأسیس بنیاد وقفی مبادرت می ورزند. به نحوی که در سال ۱۹۷۲ تا ۱۹۸۷ بنیادهایی با پانصد میلیون مارک تأسیس شدند. به عنوان نمونه ۹۰٪ شرکت فنی بوش برای مسائل فرهنگی اجتماعی وقف شده است یا مالک بنیاد وقفی مجتمع صنفی هاونی، یک مدرسه مهندسی وقفی ایجاد کرد یا خانواده فرویدنبرگ یک بنیاد اجرائی ایجاد نمود که سالیانه دو میلیون مارک در آمد دارد و از محل درآمدهای این بنیاد دانش آموزان بی بضاعت تربیت می شوند.

بنیاد مجتمع فولکس واگن نیز در سال ۱۹۶۱ تأسیس گردید به ترتیبی که در سال ۱۹۹۲ سرمایه آن برای ترویج و ارتقای دانش و گسترش پژوهش حدود سه میلیارد مارک بوده است (مؤمنی، ۱۳۷۴: ۹۴).

آمار سال ۱۹۸۹ نشان میدهد که تقریبا ۳۲۰۰۰ مؤسسه خیریه کمک دهنده در امریکا وجود دارد که از آن میان ۲۸۶۶۹ مؤسسه مستقل و ۱۵۸۷ مؤسسه توسط شرکت های تجاری ایجاد شده است.

۲۸۲ مؤسسه نیز انجمنی میباشد. در این کشور صندوق های وقفی متنوعی وجود دارد و بنیادهای خیریه صندوق های متنوعی را اداره می کنند.

به صندوق های وقفی، پول نقد، اوراق بهادار پذیرفته در بورس اوراق بهادار شرکت های غیر سهامی عام، املاک و مستغلات، بیمه نامه و انبوهی از دارائی های فیزیکی و واقعی دیگر هدیه و هبه می شود.

برخی بنیادها مدیریت صندوق ها را برای فعالیت اقتصادی بهتر برعهده دارند و حق العمل دریافت می نمایند. مثلا انواع صندوق های وقف و اعانه بنیاد نور فولک به شرح زیر است:

صندوق های اختیارمندانه؛

۲- صندوقهای حوزه علاقه؛

۳- صندوق های با مصارف معین شده؛

۴- صندوق های بورس تحصیلی،

۵- صندوقهای وقف سازمانی

۶- صندوق های با نظر واقف.

بنیاد فورد از محل منابع مالی هنری فورد، مالک شرکت اتومبیل فورد تأمین مالی شده است اما در حال حاضر بنیاد در سبد سرمایه گذاری خود سهام متنوعی دارد، به عنوان نمونه می توان به عناصر سبد سرمایه گذاری آن به شرح زیر اشاره کرد: سهام شرکت های آمریکایی، سهام سایر شرکتهای سهام شرکت های خارج از بورس جمع سهام، اوراق قرضه امریکایی، اوراق قرضه بین المللی، سرمایه گذاری های کوتاه مدت، جمع اوراق قرضه و ابزار با درآمد ثابت.

بنیاد مذکور نقش برجسته ای در بازار سرمایه دارد.در امریکا چهل درصد هزینه دانشگاههای دولتی را دولت می پردازد و باقیمانده آن از در آمد صندوق های وقفی تأمین می گردد.

به عنوان نمونه هدف صندوق های وقفی دانشگاه ایلینویز شمالی به شرح زیر تبیین شده است:

«هدف آن است که راهبردهای مخارج و تخصیص دارائیها برای صندوق های وقفی به گونه ای انجام شود که قدرت مصرف از صندوق ها بعد از تعدیل برای تورم (به ارزش ثابت) و در طولانی مدت حفظ شود.

بنیاد دانشگاه در قبال واقفان متعهد است که وجوه آنها را به گونه ای مصرف کند که حمایت از برنامه های مورد نظر آنها جنبه دائمی پیدا کند. در حال حاضر سبد داراییهای وقفی دانشگاه شامل دارایی های زیر است:

اصلی

تصمیمات سرمایه گذاری صندوق های وقفی دانشگاه را مؤسسه ای به نام ماکان فاند می گیرد که خود شرکت غیر انتفاعی مدیریت سرمایه گذاری در مؤسسات آموزشی است. جدول زیر ارزش روز سبد داراییهای وقفی ۱۰ دانشگاه امریکایی را که با وقف اداره می شوند به عنوان نمونه نشان میدهد.

اصلی

وقتی ارزش صندوق وقفی یک دانشگاه در دنیا نزدیک به ۲۰ میلیارد دلار است، خواننده می تواند آثار ارزش چنین سازمانها و خیریه هایی را در ذهن خود به تصویر بکشد» (عبده تبریزی، ۱۳۸۳: ۳۷ و ۳۸).

«بنیادهای وقفی که صندوق های متعدد را اداره می کنند، غالبا با مدیران سرمایه گذاری حرفهای متعددی در تماس اند؛ مدیرانی که بتوانند مسؤولیت تصمیمات خود را بپذیرند. معمولا بنیادها کمیته سرمایه گذاری و تأمین مالی دارند که به صندوق های عضو کمک می کنند (عبده تبریزی، ۱۳۸۳: ۴۳).

برای تحقق اهداف بلند مدت استراتژیک، در دبیرخانه کویت ساختار تشکیلات اوقاف، صندوق ها و طرح های وقف ایجاد شد تا به صورت خودگردان به وسیله مردم اداره شوند.

صندوق های وقفی کویت دارای آئین نامه و ضوابط خاص و نوینی هستند و در بخش های معلولان و گروه های خاصی مانند فرهنگ و اندیشه قرآن کریم، توسعه علمی، خانواده، حفاظت محیط زیست، بهداشت، مساجد، همیاری اسلامی و توسعه اجتماعی فراگیر، احیای مساجد کهن و مرکز فرهنگی کودکان فعال هستند. صندوق های وقفی با هدف تقویت اندیشه وقف، تثبیت ولف، تحقق نیت واقفین، هدایت درآمدها به سوی رشد جامعه، جذب مستمر موقوفات جدید و دسترسی به مدیریت تخصصی فعالیت خود را ادامه می دهند.

مدیریت این صندوق ها مرکب ازهیأت مدیره، هیأت امنا و مدیر عامل می باشد که از بین افراد خوشنام انتخاب می شوند. هیأت مدیرة به صندوق های وقفی رعایت ضوابط تخصصی در سرمایه گذاری ها، مدیریت سرمایه گذاری، ضوابط حسابداری در صندوق ها را از اصول حاکم بر کار خویش می دانند. برابر آمارهای دبیر خانه مرکزی اوقاف کویت، ارزش موقوفات جديد التأسيس در سال ۱۹۹۶ بالغ بر ۱۳٫۸ میلیون دلار بوده است. رشد درآمد خالص سرمایه گذاری های وقفی به بیش از ۳۳٫۳۳ دلار رسیده است (الفضلی، ۱۳۷۸: ۳۶).

بانک توسعه اسلامی، سازمانی مالی - اعتباری و بین المللی جهت سرمایه گذاری است که مقر آن در جده در کشور عربستان سعودی است. این بانک در سال ۱۹۷۵ بنا بر بیانیه اجلاسیه وزرای خارجه کشورهای اسلامی که در شهر جده در سال ۱۹۷۳ برگزار شد، تأسیس شد.

مسؤولیت و وظایف این بانک علاوه بر کمک و پشتیبانی مالی به شیوه های گوناگون جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای عضو، دربرگیرنده، مشارکت در سرمایه گذاری طرح ها و پروژه ها و اختصاص دادن وام به مؤسسات و طرح های تولیدی در این کشورهاست.

این بانک در دو بخش علمی - تحقیقاتی و عملی کار خود را آغاز و در سال ۱۹۸۱ مؤسسه اسلامی پژوهش و آموزش را تأسیس نمود. سمینارهای متعددی را در کشورهای - اسلامی برگزار نمود و با جهت گیری تعریف مدیریت کارآمد، اصلاح مقررات، سرمایه گذاری و توسعه مالی وقف، مباحث خود را ادامه داد.

در طول سال های گذشته بانک با روش مشارکت، طرح های خدماتی، تجاری و مسکونی متعددی را در کشورهای اسلامی اجرا کرد. به عنوان نمونه بانک توسعه در سال ۱۹۸۲، در زمینی به مساحت ۳۱ هکتار در یکی از کشورهای اسلامی مشارکت جست و از سقف سرمایه گذاری ۶/۶میلیون دلار، مبلغ ۲/۷ میلیون دلار سرمایه گذاری نمود.

برابر آمارهای ارائه شده ارقامی را در قالب تأسیس موقوفات، کمک های ویژه و اعطای وام به دانشگاه های اسلامی بین المللی، مدارس و آموزشگاه های غیر دانشگاهی، مراکز اسلامی و تبلیغات اسلامی کارسازی نمود و رقمی معادل ۵۴ / ۹۸۰۰۰ ، پرداخت نمود.

بانک همچنین در رابطه با کتاب شناسی و منبع شناسی همکاری خود را با دبیرخانه اوقاف کویت آغاز نمود و در رابطه با نسخه - های خطی و کتاب های قدیمی، کتاب های منتشر شده جدید، اسناد و مدارک تاریخی قراردادی را منعقد و بررسی ها و اقداماتی را انجام داد تا بتواند دائرۃ المعارف مربوط به وقف را تهیه نماید.

بانک توسعه اسلامی در حال حاضر طی قراردادهای جداگانه با سازمان اوقاف و امور خیریه ایران، وام هایی را جهت پروژه های مسکونی ۷۵۰ واحد مسکونی در بندرعباس، واحد در مشهد و ۵۰۰ واحد در سمنان پرداخت نموده است (احمد مهدی، ۱۳۷۸: ۱۳۲).

نگاهی اجمالی به برخی مؤسسات خیریة نیمه دولتی در ایران

اگر با مفهوم عام به حوزه وقف و مؤسسات خیریه نگاه کرده وسرمایه گذاری دولت در این بخش را هم لحاظ کنیم، باید گفت کمیته امداد امام خمینی و بنیاد مستضعفان و جانبازان، د ر سازمان بهزیستی نیز از یک منظر در این تقسیم بندی قرار می گیرند و در حالی که همگی مشغول خدمات رسانی ، فعالیت های اقتصادی مختلفی نیز دارند.

1. کمیته امداد امام خمینی، در سال ۱۳۵۷ به طور رسمی تأسیس شد و امروز همزمان با جذب ان دولتی سالیانه حدود پنجاه میلیارد تومان از طریق صندوق های قرض الحسنه دریافت و بین نیازمندان و خانواده های تحت پوشش توزیع می کند. مجتمع اقتصادی کمیته امداد نیز به عنوان یک شخصیت حقوقی مستقل فعالیت خود را در د مای کشاورزی، صنعت و معدن آغاز نموده و سالیانه درآمدهای حاصله را در راستای اهداف کمیته امداد به کار می برد.

۲- بنیاد مستضعفان و جانبازان نیز که از اولین روزهای پس از پیروزی انقلاب تأسیس شد و اساسنامه آن در سال ۱۳۶۰ تصویب شد، یک نهاد قدرتمند عمومی غیر دولتی است که با استفاده از امکانات موجود خود به یکی از بزرگ ترین تشکل های اقتصادی تبدیل و در بخش۔ های کشاورزی، ساختمانی، صنعت، خدمات، بازرگانی، صادرات و واردات مؤسسات اعتباری فعالیت می کند و درآمدهای حاصله را باید در جهت تأمین نیاز جانبازان و کمک به محرومان مشرف نماید.

٣- سازمان بهزیستی و بنیاد پانزده خرداد، همچنین مؤسسه اقتصادی سازمان تبلیغات اسلامی و بنیاد شهید نیز با یک سلسله تفاوتهای شکلی فعالیت اقتصادی متنوعی دارند.

موقعیت کنونی برخی مؤسسات عام المنفعه و نهادهای دینی و موقوفات در بازار سرمایه

قبل از ورود به بحث، مرور اجمالی به مقررات حاکم بر موقوفات در ایران و بیان آماری مختصر از این بخش خالی از فایده نیست. ماده یک قانون تشکیلات اوقاف مصوب ۱۳۶۳/ ۱۰ /۲ ، موارد زیر را بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه گذارده است: 1- اداره امور موقوفات عام که فاقد متولی بوده یا تولید آنها مجهر زنی که مصلحت وقف و بطون لاحقه یا رفع اختلاف موقوف عليهم متوقف بردخالت ولی فقیه باشد؛

۲- اداره امور اماکن مذهبی که ترتیب خاصی برای اداره آنها داده ن است؛

۳- اداره امور مؤسسات و انجمن های خیریه ای که از طرف دولت و یا سایر مراى ذیصلاح به سازمان محول شده یا بشود؛

۴ - اداره امور مؤسسات و انجمن های خیریه ای که به تشخیص دادستان محل، فاقد مدیر باشند، تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه؛ و همچنین در صورت نبودن ناظر یا عدم صلاحیت وی در مواردی که ناظر پیش بینی شده باشد؛

۵ - انجام امور مربوط به گورستان های مترو که موقوفه ای که متولی معین ندارد و اتخاذ تصمیم لازم در مورد آنها؛

6- تبلیغ و نشر معارف اسلامی؛

7- اداره و نظارت بر اثلاث باقیه، محبوسات، نذور، صدقات و هر مال دیگری که غیر از عنوان وقف برای امور عام المنفعه و خیریه اختصاص یافته باشد.

ماده ۴۴ آئین نامه اجرائی قانون فوق نیز مقرر می دارد: «سهام اوراق بهاداری که از محل ثمن موقوفات خریداری شده در حکم عین موقوفه است و قابل انتقال نیست، مگر در موارد تبدیل».

ماده ۵۰ آئین نامه مزبور نیز مقرر می دارد: متولیان و ادارات حج و اوقاف و امور خیریه به منظور بقای عین رقبات و فراهم آوردن موجبات آبادانی آنها می توانند با استفاده از وجوه بلامانعی که بدین امر اختصاص داده می شود صندوق یا شرکتی تأسیس نمایند».

تبصره: صاحبان سهام این صندوق یا شرکت، اشخاص حقیقی و یا حقوقی خواهند بود که سرمایه آن را تأمین کرده اند. در آئین نامه نحوه و ترتیب وصول پذیره و اهدائی نیز تکالیف مختلفی به عهده متولیان امر وقف محول گردیده است تا ضمن رعایت حقوق موقوفات، مستأجران نیز آشنا به وظایفشان باشند و از طرفی تصریح شده است که اوقاف یا متولیان امر وقف مکلفند راسا در اراضی وقفی سرمایه گذاری کنند.

همچنین در مواد ۱۰ و ۱۱ آئین نامه به شیوه های سرمایه - گذاری و نحوه تأمین منابع مالی برای عمران و آبادانی موقوفات اشاره می شود و اساسا جهت۔ گیری اصلی، سرمایه گذاری در بخش ساختمان و زمین است.

تبصره ماده ۵۲ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه مقرر میدارد نذورات امامزاده ها به شرح ذیل به مصرف برسد

الف: عمران و آبادی اماکن مذکور؛

ب: تدارک وسایل رفاه و بهداشت زوار این اماکن و ساکنان ناحیه؛

ج : نشر معارف اسلامی و تبلیغات مذهبی و تعظیم شعایر دینی در آن محل دن کمک به مدارس علوم دینی در آن محل؛

ه: خیرات و مبرات مطلقه؛ همچنین به موجب


تبصره ۲ ماده یک قانون فوق، بقاع متبرکه حضرت رضا(ع) و حضرت احمد بن موسی (شیراز) بہت معصومه و حضرت عبدالعلیم و موقوفات مربوط به آنها که متولی خاصی نداشته باشد و موقوفاتی که برای اداره هر کدام از آنها از طرف ولی فقیه نایب التولیه تعیین شده یا شود، از شمول این قانون مستثنی است.

با ذکر عناوین و مقررات مرتبط با موقوفات، اینک می پردازیم به برخی نهادهای دینی و مؤسسات عام المنفعه و وقفی که فعالیت اقتصادی نیز دارند.

در ارائه این مصادیق باید به این نکته توجه داشته باشیم که در ایران برخی خیرین و واقفین در ابتدا مؤسسات خیریه ایجاد و سپس اموال و دارائی آن را وقف نمودند و بعضی دیگر نیز سهام شرکت ها را خریداری و وقف کردند که براساس اطلاعات موجود به ذکر عناوین آنها می پردازیم:

آستان قدس رضوی

این آستان مقدس به عنوان یک مرکز بزرگ اقتصادی و فرهنگی قدم های بلندی را برداشته و منشأ اثرات فراوانی می باشد. براساس آمار و گزارشات ارائه شده، آستان قدس رضوی به عنوان یک نهاد وقفی غیر دولتی موفق شده است تا در بخش های مختلف صنعتی، کشاورزی، معادن، خدمات و بازرگانی و مؤسسات پولی و مالی فعالیت خود را ادامه دهد، بترتیبی که تعدادی از شرکت های وابسته وارد بورس شدند.

براساس آخرین آمار منتشر شده، شرکتها و مؤسسات مربوط به آستان قدس به بیش از پنجاه مورد می رسد. اگر بخواهیم یکی از الگوهای عملی و مصادیق بارز نذورات و موقوفات را که در بازار پول و سرمایه حضور یافته است نام بریم، باید آستان قدس را ذکر نماییم.

زیرا علاوه بر خرید سهام با ورود شرکت های وابسته در بازار بورس، در ایجاد مؤسسه مالی و تاسیس شرکت کارگزاری نیز قدم هایی برداشته است که بواسطه حجم عملیات و گستردگی کار به ذکر همین مختصر بسنده خواهیم کرد. ناگفته نماند، آستان قدس در بخش املاک و مستغلات خود نیز فعالیت گسترده همراه با برنامه بلند مدت دارد. علاوه بر آستان قدس رضوی، آستان حضرت عبدالعظیم حسنی، حضرت معصومه و حضرت احمد بن موسی نیز فعالیت های اقتصادی مشابهی در محدوده خود دارند که آمار رسمی از آنها مشاهده نکردیم.

صندوق های قرض الحسنه

سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۶ ، برای اولین بار مجموع ارزش اف. فعالیت های اقتصادی جهان را برآورد کرده و از آن طریق تولید ناخالص جهانی را تخی.. است. بخش مؤسسات پولی، مالی، بانکی و بیمه شامل بانک ها، بیمه ها، صرافی ها، قرض الحسنی شرکتهای تعاونی اعتبار و ... با ۲۱ درصد از مجموع ارزش افزوده فعالیت های اقتصادی دنیا در رتبه اول قرار گرفته است. پس از آن فعالیت های صنعت و کشاورزی در رتبه های دوم و سوم واقر شده اند.

این ارقام و تخمین ها نشان میدهد در شرایط حاضر فعالیتهای اقتصادی، مالی و بانکی، بیمه و قرض الحسنه حرف اول را زده و اقتصاد دنیا به میزان زیادی وابسته به فعالیت های مالی و پولی این مؤسسات است.

با توجه به گسترش مبادلات بین المللی و تبعات جهانی شدن اقتصاد و افزایش نقش پول و ارزهای مختلف در تولید، صادرات و واردات و مبادلات بین المللی، پیش بینی می شود نقش مؤسسات پولی و مالی روز به روز در جهان افزایش یابد.

تاریخچه تأسیس صندوق های قرض الحسنه در ایران

اولین صندوق های قرض الحسنه در ایران در سال ۱۳۴۸ در یکی از مساجد تهران و با سرمایه اولیه ۱۴ هزار تومان به وجود آمد. این سرمایه با راهنمایی روحانی محل توسط مردم خیر در صندوقی در مسجد به عنوان صدقات جمع آوری شده بود. ابتدا هدف، پرداخت کمک بلاعوض بود، اما به دلایلی تصمیم گرفته شد کمک ها و صدقات جمع آوری شده به عنوان سرمایه ای جهت پرداخت وام های بدون بهره و قرض الحسنه به کار گرفته شود. بنابراین صندوق قرض الحسنه با انگیزه اساسی کمک به محرومان و نیازمندان واقعی در درون مسجد برای انجام امر خیری که ریشه در مذهب دارد، تشکیل و با توجه به اهداف اسلامی و معنوی آن اصندوق ذخیره جاوید» نام گرفت.

در اواخر سال ۱۳۵۲ سومین صندوق قرض الحسنه تهران به نام «صندوق امور خیریه با سرمایه اولیه یک میلیون و دویست هزار ریال و به منظور پرداخت وام قرض الحسنه حداکثر به مبلغ پنجاه هزار ریال به واجدین شرایط، تأسیس شد.

این صندوق همانند یک مؤسسه به صورت کاملا تجاری و شبیه یک بانک بر اساس قوانین تجارت به ثبت رسید و از دفاتر تجاری در انتهای سال و ترازنامه بدون سود برخوردار بود. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تعداد صندوق های قرض الحسنه در ایران به عدد ۲۰۰ و پس از آن تا سال ۱۳۶۵ به بیش از ۲۵۰۰صندوق رسید. در حال حاضر تعداد صندوق های قرض الحسنه رسمی و غیر رسمی در ایران حدود ۵۵۰۰ صندوق برآورده می شود .

نتایج مطالعات به عمل آمده از عملکرد اقتصادی صندوق های قرض الحسنه نشان می دهد یان ۱۹۲۶ صندوق قرض الحسنه مورد بررسی در سال ۱۳۷۳ در مجموع ۲۵۴۰۰ میلیون ریال مانده داشته اند که ۱۷۵۰۰ میلیون ریال آن (۶۹ /۶ درصد) از محل کارمزدهای دریافتی در قال وام های پرداختی به اعضا و مشتریان و ۱۶۰۵ میلیون ریال (۶/ ۴ درصد) از محل سایر درآمدهای صندوق های قرض الحسنه و سرانجام ۶۰۳۴ میلیون ریال (۲۴/۰ درصد) از محل کمک های مردم و سازمانها صورت گرفته است.

از طرف دیگر، مجموع کل مصارف واسطه صندوق های قرض الحسنه مورد بررسی برابر ۳۵۸۶ میلیون ریال بوده است. منظور از مصارف واسطه، کالاها و خدماتی است که در جریان تولید خدمات مالی به مشتریان و اعضا هزینه شده است.

بیشترین رقم مصارف واسطه با ۱۱۵۸ میلیون ریال مربوط به لوازم التحریر و ملزومات اداری (۳۲درصد) بوده و پس از آن به ترتیب مصارف مربوط به سوخت، آب و برق (۱۲ درصد)؛ تعمیرات جزیی ساختمان (۱۱درصد) اجاره محل (۱۰ درصد)، ارتباطات (۵ درصد) و حق بیمه های تجاری (۳ درصد) قرار گرفته است (نمازی، ۱۳۸۱: ۸۷).

مجتمع سوران

شرکت کشاورزی و دامپروری سوران در استان خراسان نمونه ای موفق از امکان انجام فعالیت های اقتصادی از محل درآمد موقوفات و نشان دهنده ظرفیت هایی است که این نهادهای مذهبی و فرهنگی در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی دارند.

مؤسسه کشاورزی و دامپروری سوران به منظور تولید مواد پروتئینی و فرآورده های لبنی در سال ۱۳۶۶ در دو فاز ۲۵۰ رأسی و با سرمایه اولیه یکصد میلیون ریال در شهر مشهد مقدس تأسیس گردید. این مجتمع به منظور به کارگیری نیروهای متخصص و به گردش در آوردن سرمایه های بالقوه موقوفات در امر تولید و تشویق سایرین نسبت به سرمایه گذاری و همچنین ایجاد اشتغال تأسیس شد.

این شرکت دارای ۹ سالن به مساحت ۱۵۰۰۰۰ متر مربع، بیمارستان، زایشگاه، شیردوشی، سردخانه و کادر فنی متخصص می باشد. تولید روزانه شیر این واحد در حال حاضر ۱۵ تن است.

کاشی گوهرشاد

از بارزترین ویژگی های معماری مساجد ایران، بهره گیری از هنر زیبای کاشی کاری در نمای آنهاست که این هنر در برخی مساجد به مانند شاهکاری از میراث فرهنگی و بیانگر ذوق و تبحر صنعتگران هنرمند ایرانی جلوه گر شده است.

به عنوان نمونه ای از این پیوند میان هنر، صنعت و مذهب می توان به مسجد گوهرشاد واقع در جوار بارگاه حضرت ثامن الائمه (ع) در شهر مشهد مقدس اشاره کرد که در نمای آن از کاشی های معرق، معقلی و هفت رنگی بهره گرفته شده است و با وجود گذشت بیش از شش قرن از احداث آن، کاشیها همچنان از جلوهای خاص و کیفیت مطلوب برخور دارند.

چنین جایگاهی موجب فراهم آمدن زمینه های کاملا مناسب برای آغاز فعالیت شرکت کاشی سنتی گوهرشاد را به عنوان نمونه ای از فعالیت اقتصادی موقوفات پدید آورده است.

این شرکت وابسته به اداره کل اوقاف و امور خیریه استان خراسان بوده و انواع کاشی معرق و هفت رنگی، معقلی، مقرنس، رسمی بندی، گروه مشبک و غیره برای گنبدها و گل دسته های مساجد، تکایا و امامزاده ها و اماکن مقدسه، محراب و سردرب و کتیبه های مساجد با انواع مختلف خط ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی، بنائی یا معقلی) و باهنر بهترین خطاطان، تهیه و تولید و به بازار عرضه می نماید.

در گذشته فرایند کاشی کاری در کارگاههای مخصوص مسجد به صورت سنتی و دستی انجام می گرفت. اما از سال ۱۳۶۵ و پس از تأسیس شرکت کاشی سنتی گوهرشاد، با بهره گیری از امکانات ماشینی و زیر نظر افراد متخصص، بخش عظیمی از تولید با کیفیت بالا ساماندهی شده و اینک علاوه بر انجام کارهای مربوط به اماکن متبرکه تحت پوشش اداره اوقاف، پذیرای سفارش های متعدد از درخواست کنندگان مختلف برای تولید کاشی میباشد.

اسوه

شرکت چاپ و انتشارات اسوه، در سال ۱۳۶۹، سازمان اوقاف و امور خیریه به منظور اشاعه فرهنگ و معارف اصیل اسلام به ویژه چاپ و نشر قرآن کریم، تأسیس گردید و تاکنون بیش از ۱۵۰ عنوان از کتاب های دینی به ویژه علوم قرآن و حدیث را منتشر نموده است و ده ها عنوان کتاب دیگر در زمینه معارف اسلامی را در دست تحقیق و تألیف و چاپ دارد که در آینده به علاقه مندان عرضه خواهد نمود. شرکت چاپ و انتشارات اسوه در جهت چاپ و نشر قرآن کریم نیز گام های بلندی برداشته، از آن جمله، تأسیس چاپخانه بزرگ قرآن کریم در شهر مقدس قم است که در سال1370 عملیات احداث آن در وسعتی به مساحت ۵۰ هزار متر مربع و با زیر بنای ۱۲ هزار متردر سال ۱۳۷۳ افتتاح گردید.

این چاپخانه که بزرگترین مرکز چاپ و نشر قرآن در ایران به شمار می رود، در راستای رفع نیاز جامعه اسلامی ایران و نیز مسلمانان خارج در تلاش می کند و با به کار گیری پیشرفته ترین دستگاه ها و تجهیزات چاپ و صحافی، تا کنون موفق به چاپ میلیونها جلد قرآن کریم - در قطعها و انواع مختلف با کیفیتی مطلوب گردیده است.

با عنایت به این که رسم الخط عربی برای قرائت فارسی زبانان، به ویژه مردم قرآن دوست کشورمان تا حدی مشکل است، انتشارات اسوه اقدام به بهره گیری از هنر خطاطان عزیز کشورمان برای کتابت قرآن نموده است تا قرائت آن برای همگان سهل و آسان باشد.

این شرکت با جذب کمک و مساعدت تمام اندیشمندان اسلامی، مؤلفان، مترجمان و طراحان، به تالیف، تدوین و چاپ متون اسلامی و کتب دینی و به ویژه نشر قرآن کریم با ترجمه به زبان های زنده دنیا همت گمارده و تمام توان خود را به کار گرفته است.

همگام خودرو

شرکت همگام خودرو آسیا در سال ۱۳۸۲، در زمینی به مساحت ۱۲۰ هزار متر مربع در شهرک صنعتی علویجه تأسیس گردید. در سال ۱۳۸۳ موقوفه مرحوم عبدالوهاب تهرانی بک سوم سهام این شرکت را خریداری نمود.

موضوع فعالیت این شرکت عبارت است از طراحی، ساخت قالب تولید قطعه و مونتاژ مجموعه های پرسی بدنه انواع خودروها. این شرکت مسؤولیت تولید ۷ / ۵ میلیون قطعه از قطعات بدنه پژو ۲۰۶ در ۶۰ نوع و ۲۳ میلیون قطعه از قطعات بدنه رنو (L۹۰لو كان) در ۶۵ نوع در سال را عهده دار است.

شرکت همگام خودرو آسیا برای پاسخگویی به تعهدات خود به تعداد ۶۰۰ نفر نیروی انسانی در سه شیفت کاری نیاز دارد. این شرکت در سال ۱۳۸۴ پروانه بهره برداری خود را از سازمان صنایع و معادن اصفهان دریافت نمود.

این شرکت مجهز به واحد قالب سازی وسیع و کم نظیر در بخش خصوصی کشور میباشد .کلیه ماشین آلات CNC همگام خودرو آسیا از نوع اروپایی می باشد.

شرکت مزبور با در اختیار داشتن بالغ بر ۶۰ دستگاه انواع پرس در تناژهای ۱۰۰ تن، ۸۰۰ تن از نوع مکانیکی قطعات بدنه خودرو تولید می کند. این شرکت طرح های توسعه بهره وری با استفاده از پرس های سرعت بالا و همجن. کار گیری اتوماسیون برای نیل به این اهداف را در دست دارد. شرکت همگام خودرو آسیا در حال استقرار سیستم ERP می باشد .

مؤسسه صندوق عمران موقوفات کشور

به منظور کمک به عمران، احیاء، مرمت، بازسازی و توسعه موقوفات کشور و تأمین نیازهای اماکن مذهبی و مؤسسات خیریه، حجج اسلام جمارانی و نظام زاده نمایندگان ولی فقیه و سرپرستان اسبق و کنونی سازمان اوقاف و امور خیریه، در سال ۱۳۶۴ اقدام به تأسیس مؤسسه ای با عنوان «صندوق عمران موقوفات کشور» نمودند.

مقرر گردید این مؤسسه عمرانی و اقتصادی با فعالیت در زمینه های زیر و کسب درآمد از این طریق اهداف یاد شده را تأمین نماید

1- مشاوره فنی، مالی، اداری و کارشناسی و ارائه خدمات مدیریت و پیمان کاری در امور کشاورزی، صنعتی، معدنی، معماری، شهرسازی، ساختمانی، راه سازی و تأسیساتی؛

۲-عملیات بازرگانی اعم از داخلی و خارجی؛

۳- عمليات اعتباری از طریق بانک ها، مؤسسات مالی اعتباری، صندوق های قرض الحسنه و سایر منابع ممكن؛

۴- مشارکت و سرمایه گذاری در زمینه های تولید مسکن، واحدهای تجاری و خدماتی، اداری، رفاهی، فرهنگی و غیره و ایجاد و تأسیس واحدها و مؤسسات و شرکت های مورد نیاز

5 -تأسیس بانک و مؤسسه مالی اعتباری و مشارکت در این موارد با رعایت قوانین و مقررات نظام بانکی کشور.

ساختار مؤسسه

ساختار مؤسسه مبنی بر پنج رکن زیر است

١- مجمع عمومی

۲- هیأت امنا

۳- مدیر عامل

۴- بازرسان

۵ - دفاتر مؤسسه و هیأت های اجرایی و مؤسسات و شرکت های وابسته.

مجمع عمومی

مرکب از پنج عضو است که یک نفر نماینده ولی فقیه بوده و چهار نفر دیگر از صاحب نظران متدین توسط ایشان برای مدت پنج سال انتخاب می شوند. مجمع عمومی عالی ترین ارکان تصمیم گیری در امور مؤسسه است که به صورت عادی یک بار در سال جهت رسیدگی به حساب های مالی و تصویب ترازنامه، بودجه و خط مشی سالیانه تشکیل می گردد

جلسات مجمع عمومی با حد نصاب سه نفر از اعضا تشکیل می گردد و انتخاب هیأت امنا و بازرسان مؤسسه نیز از وظایف آن است. جلسات فوق العاده مجمع عمومی با حضور حداقل چهار عضو رسمیت می یابد و برای اصلاح و تفسیر مواد اساسنامه و انحلال مؤسسه و افزایش یا کاهش سرمایه آن تشکیل می گردد.

جلسات مجمع عمومی اعم از عادی یا فوق العاده با حضور و ریاست نماینده ولی فقیه رسمیت یافته و مصوبات آن نیز با تأیید ایشان معتبر می باشد.

هیأت امنا

هیأت امنای مؤسسه مرکب از هفت نفر از افراد متدین و آگاه به امور شرعی و فنی می۔ باشند که توسط مجمع عمومی برای دو سال انتخاب می شوند و حداقل یک نفر از آنان از روحانیون معتمد (ترجیحا نماینده ولی فقیه) میباشد. مجمع عمومی علاوه بر اعضای اصلی، یک عضو علی البدل نیز انتخاب می نماید.

هیأت امنا در اولین جلسه پس از تشکیل، از بین اعضاء، رئیس و منشی و همچنین از بین اعضا با خارج، یک نفر را به عنوان مدیر عامل انتخاب می نماید.

تنظیم سیاست مالی و اداری و اجرایی و اتخاذ تصمیم در مورد مشارکت و سرمایه گذاری های مؤسسه و دریافت وام، اعتبار و نظارت و کمک به تهیه طرح های اجرایی برای عمران و احیاء و بازسازی و مرمت موقوفات و اماکن مذهبی از جمله اختیارات هیأت امنا میباشد.

دفتر مؤسسه و هیأت های اجرایی

دفاتر مؤسسه در مرکز استانها با سایر مناطق با پیشنهاد مدیر عامل و تصویب هیأت امنا تشکیل می گردد. دفاتر مؤسسه به صورت زیر اداره می شوند:

انجام امور هر دفتر با هیأت اجرایی سه نفره می باشد که ریاست این هیأت اجرایی مدیر کل اوقاف و امور خیریه استان یا نماینده منتخب هیأت امنابوده و دو عضو دیگر که یکی مسؤول اجرایی و دیگری از معتمدین محل است با پیشنهاد مدیر عامل و تصویب هیأت امنا به مدت دو سال انتخاب می شوند.

هیأت اجرایی دارای مسؤولیت مشترک بوده و تصمیمات آنها با اکثریت آرا معتبر می۔ باشد، هیات های اجرایی موظف به اجرای مصوبات مجامع عمومی، هیأت امنا و دستورات مدیر عامل و رعایت ضوابط و آیین نامه های مؤسسه می باشند.

در حال حاضر علاوه بر دفتر مرکزی، هیأت های اجرایی و دفاتر نمایندگی مؤسسه مذکور در ۱۸ استان کشور در حال فعالیت می باشند.

بنیاد فرهنگی البرز

بنیاد فرهنگی البرز در سال ۱۳۴۲ با سرمایه و همت مردی خیراندیش و مسلمان به نام آقای حسینعلی البرز، با هدف شکوفا نمودن استعدادهای نهفته نسل جوان و دانش پژوه کشور از راه های زیر، تأسیس شد:

اعطای جوایز حسن تحصیل به دانش آموزان و دانشجویان؛ اعطای جوایز به دانشمندان و پژوهندگان و مخترعین؛ اعطای کمک هزینه تحصیلی به دانشجویان به صورت وام بدون بهره کمک به چاپ و نشر کتب علمی و مذهبی؛

احداث بنای مدارس. آقای حسینعلی البرز طی نامه مورخ ۵۸/ ۱ / ۲۴ به محضر امام خمینی (ره)نوشته اند: به علت عمل جراحی و گذراندن دوره نقاهت حقیر نمی تواند از نزدیک شاهد تحولات و انقلاب مردم شریف ایران باشد، با قلبی شکسته و دلی امیدوار، از دور موفقیت آن حضرت را در رهبری ملت ایران از درگاه احدیت صمیمانه خواستار است.

اینجانب در راه ادای فریضه ملی و مذهبی، با به کار گیری قسمت اعظم سرمایه خود . که ما حصل سالها زحمت شبانه روزی از طریق تجارت و مشاغل آزاد و مشروع است - و با هدف خدمت به فرهنگ کشور در صدد تأسیس بنیاد فرهنگی البرز بر آمدم.

علاوه بر ثبت تمام دارایی که برابر پرونده موجود در سازمان اوقاف به صورت حبس مؤبد در راه اشاعه فرهنگ وقف شده، به واگذاری سرمایه نیز اکتفا ننمودم، بلکه به موجب ماده ۱۷ اساسنامه، خود را از برداشت هر گونه وجهی به عنوان حقوق و پاداش و به هر عنوان که جنبه شخصی داشته باشد محروم ساختم.

از آن جا که در این دوران سالخوردگی، دیگر توانایی اداره امور بنیاد از این جانب برنمی آید، بدین وسیله تولیت موقوفات را از منقول و غیر منقول و وجوه نقد به عهده مقام منیع آن حضرت واگذار می نماید که هر طور صلاح بدانند با در نظر گرفتن مواد اساسنامه و وقفنامه، اقدام لازم معمول فرمایند.

حضرت امام نیز پس از تحقیق و تفحص درباره عملکرد بنیاد، سازمان اوقاف و امور خیریه را موظف نمودند تا برای اداره امور بنیاد و عمل به مندرجات اساسنامه و وقفنامه، هیأتی مرکب از امنا و معتمدین و یک نفر روحانی مورد اعتماد تعیین و معرفی نمایند.

از سال ۱۳۵۹ بنیاد فرهنگی البرز به وسیله هیأت امنای منتخب سازمان اوقاف و امور خیریهگردد و با رهنمودهای ارزنده نماینده محترم ولی فقیه و سرپرست سازمان اوقاف و در خیریه پیشرفتهای چشمگیری نصیب این مؤسسه خیریه و فرهنگی شده است. سید حسینعلی البرز در روز ۲۶ مهر ماه سال ۱۳۷۷ به علت کهولت سن و بیماری، دار فانی را وداع کرد و نام نیک و آثار جاویدان از خود به یادگار گذاشت.

برخی دیگر از موقوفات

بنگاه آب لوله بیرجند در سال ۱۳۰۲ ه. ش به همت جمعی از خیرین تشکیل و رسالت تأمین آب این شهر را به عهده می گیرد، به ترتیبی که با حداقل قیمت و نگاه خیرخواهانه آب شرب در دسترس مردم قرار گیرد؛ آنگاه اموال و دارائی و اراضی این مجموعه وقف می شود.

بعد از گذشت هشتاد و اندی سال مؤسسه مذکور با ساختار اقتصادی و جهت گیری جدید اداره شده و املاک و اراضی وسیعی در این شهر مربوط به این مؤسسه است. موسسه خیریه همدان یان در سال ۱۳۳۴ به وسیله دو برادر در اصفهان تشکیل و با هدف توسعه علم و دانش و کمک به همنوعان به فعالیت خود ادامه می دهد که امروزه دارای چند شرکت سود ده می باشد و یا در برخی شرکت ها سهامدار است و هیأت مدیره این مؤسسه در جهت بهره وری مطلوب و توزیع درآمدها برای اجرای نیت واقف تلاش می کنند.

موقوفات معدل الملک و سلطان الحاجیه شیراز در اجرای قانون اصلاحات ارضی در سال ۱۳۵۰ از محل فروش موقوفات تعدادی سهام از کارخانه سیمان فارس و خوزستان خریداری می کنند و در طول ۳۵ سال گذشته علاوه بر وصول درآمد ناشی از سود سهام، افزایش ارزش سهام نیز شامل موقوفه گردیده است.

مؤسسه خیریه علی بن ابیطالب در استان کرمان در سال ۱۳۶۶ به منظور کمک به شهروندان و گسترش فعالیت های اقتصادی - اجتماعی استان با حضور مسؤولان سیاسی - اجتماعی کرمان تأسیس و فعالیت خود را آغاز و حسب مفاد اساسنامه مؤسسه مذکور باید ۳۵٪ از امکانات خود را صرف کمک به مستمندان و فراهم آوردن فرصت شغلی یا همکاری مراکز ذیربط، ۳۰٪ را صرف کمک به مراکز علمی و پژوهشی و فناوری در منطقه، ۱۰٪ کمک به مدارس دینی و فعالیت های مذهبی، ۱۰٪ کمک به مراکز علمی و پژوهشی و فن آوری در منطقه ۱۰ مک به مدارس دینی و فعالیت های مذهبی، ۱۰٪ کمک به مراکز فرهنگی وکتابخانه ها و ۱۵٪ را صرف اهداف دیگر نماید.

این مؤسسه در حال حاضر در بخش های مختلف صنعتی، کشاورزی، پولی و خدماتی فعالیت دارد. دستگاه آب موقوفه نمازی در شیراز، یکی از آثار گرانبهای خیراندیشان و نیکوکاران ایران است که با نگاه گسترش بهداشت تأسیس می شود؛ البته سنگ بنای اولیه این اندیشه به سالهای ۱۳۲۴ ه. ش می رسد و ابعاد مفصلی دارد؛ منتهی واقف با نگاه اقتصادی مقرر می۔ دارد هزینه های جاری و فنی و نگاهداری تأمین گردد؛

ثانيا ۲/ ۵ درصد برای ماشین آلات پیش بینی شود؛ ثالثا، ۱۲ درصد برای حفظ اصل سرمایه پیش بینی شود. در بخش وصول آب بها نیز تدابیر ویژهای می اندیشد و پیش بینی می کند تا از محل درآمد این مؤسسه به تامین هزینه های بیمارستان نمازی هم مساعدت شود؛ از این رو در حال حاضر بخش هایی از این مؤسسه پس از حدود شصت سال همچنان پابرجاست و املاک و دارائی قابل توجهی دارد.

با نگاهی عمیق به اهداف ساختار و مدیریت این موقوفه متوجه می شویم که روح حاکم بر اندیشه های بانی و واقف متأثر از روش های بهره برداری نوین بوده و در سالهای دور که این ادبیات در جامعه ناشناخته بوده است، شادروان نمازی چنین مؤسسه ای را بنیانگذاری می کند.

مؤسسه خیریه مهدی نمازی در شیراز در چارچوب قانون تجارت و با اساسنامه مشخص تأسیس می گردد و اهداف ناشی از فعالیت های خود را در راستای کمک به دانش آموزان بی سرپرست متمرکز می کند؛ با بررسی انجام شده حدود پنجاه درصد از سهام کارخانه قند مرودشت و مقدار دیگری از املاک و مستغلات در مالکیت این مؤسسه میباشد و مؤسسه مذکور با رعایت ضوابط مربوط بر منابع موجود مدیریت می کند.

عضویت سازمان اوقاف و امور خیریه در بنیاد جهانی وقف

بانک توسعه اسلامی که به عنوان یک مؤسسه مالی بین المللی تأسیس گردیده است و حدود پنجاه و چهار کشور از اعضای سازمان کنفرانس اسلامی به عضویت آن پیوسته اند، با عنایت به نقش وقف و تأثیر این پدیده اسلامی در برنامه های توسعه آفرین مورد نیاز مردم و جوامع اسلامی، به ویژه اقشار نیازمند، « بنیاد جهانی وقف» را تأسیس کرد، که این بنیاد متولی نظارت بر موقوفات جدید و قدیم شد که وقف کنندگان، مسؤولیت نگهداری، بهره برداری، اداره و مصرف درآمدهای آنها را حسب شرایطی مشخص کرده بودند و یا به آن سپرده بودند و همه این کارها منطبق بر احکام شریعت در صورت می گیرد که اعضای بنیاد در تمامی امور به آن التزام دارند.

این بنیاد، شورایی از اعضا تشکیل داده است که سهم عضویت هر یک از آنها کمتر از میلیون دلار نیست. شوای مذکور در حکم مجمع عمومی بنیاد است که سالی یک بارکار می شود و هیأت نظارتی را برمی گزیند که بالاترین قدرت اجرایی در بنیاد را به عهده دارد.

بنیاد جهانی وقف، در گوشه و کنار جهان تحت نظر « بانک توسعه اسلامی» عمل می کند و همه نیک خواهان در سراسر جهان، اعم از افراد با انجمن های غیر دولتی با نهادهای دولتی در امر اوقاف می توانند به شیوه وقف، در بنیاد سهیم شوند.

سازمان اوقاف و امور خیریه نیز عضو این بنیاد و همچنین عضو هیأت ناظرین این بنیاد می باشد. تا کنون هفت اجلاس این بنیاد تشکیل گردیده است که پنجمین اجلاس آن در تهران برگزار شد.

نگاه کلی به وضعیت موقوفات کشور

براساس گزارش دفتر آمار و انفورماتیک و اداره بودجه سازمان اوقاف و امور خیریه وضعیت فعلی موقوفات و رقبات آنها در کشور به شرح زیر است: مجموع موقوفات حدود یکصد و سه هزار می باشد که به ترتیب ۴۹/۵٪ عرصه مسکونی، ۲۲/ ۵۵٪ کشاورزی، ۲/ ۱۵٪ باغات، ۳ / ۱۵/تجاری، ۱۰٪ مستغلات و باقیمانده نیز متفرقه بوده و در اجاره مستاجرین می باشند و مستاجرین برابر نظر کارشناس سالیانه اجاره بهای مربوط را پرداخت می نمایند.

همچنین بر اساس گزارشات مالی تنظیم شده به وسیله سازمان، مجموع در آمد موقوفات در سال ۱۳۶۳ حدود ۲ میلیارد ریال بوده است و در سال ۱۳۸۳ مبلغ ۳۶۱ میلیارد ریال گزارش شده است. متوسط رشد درآمدها طی دو دهه حدود ۱۸۰۰۰٪بوده است.

بر مبنای گزارش دیگر، نذورات بقاع متبرکه در سال ۱۳۶۰ از امامزاده هایی که با اوقاف مرتبط بودند حدود یک میلیارد ریال بوده است و در سال ۱۳۸۲ مجموع نذورات امامزاده ها حدود ۲۲۲ میلیارد ریال بوده است که بیشترین رقم آن صرف عمران و آبادانی امامزاده ها گردیده است و درصدی نیز صرف امور پرسنلی و فرهنگی شده است.

نکته ای که در این بخش باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد، این که متولیان امر وقف تلاش نمایند و مشخص سازند که نسبت وصول در آمد موقوفات به میزان سرمایه ها چند درصد است و آیا در خوشبینانه ترین و بدبینانه ترین وجه میزان وصولی ها منطبق با واقعیت هاست یا خیر؟ به عنوان مثال، اگر یک رقبة موقوفه را در نظر بگیریم که عرصه و اعیان یک واحد مسکونی بوده است و برای بازسازی آن مبلغ یکصد و چهل میلیون ریال صرف شده باشد و پس از تکمیل و بازسازی، اجاره - بهای ماهیانه این واحد دو میلیون و پانصد هزار ریال در نظر گرفته شود، به طور ثابت پنج سال طول می کشد تا مبلغ سرمایه گذاری شده مستهلک گردد.

و الزاما پس از پنج سال هزینه تعمیر نیز وجود خواهد داشت. ناگفته نماند افزایش قیمت ملک نیز باید در محاسبات مد نظر قرار گیرد. حال اگر رقم يكصد و چهل میلیون ریال صرف خرید سهام در قالب سبد مورد نظر شود.

علاوه بر سود سهام ارزش افزوده ناشی از افزایش قیمت نیز همواره لحاظ می گردد؟ در حال حاضر با رعایت تعریفی که از وقف شده و آن عبارت از حبس العين و تسبیل المنفعه می باشد، اوقاف و متولیان امر وقف همواره شیوه بهره برداری از موقوفات را در قالب اجاره انجام می دهند.

این روش با توجه به ابزارهای تولید امری پسندیده و قابل قبول است؛ منتهی با تحولاتی که در ابزارهای بهره برداری انجام شده، باید با نگاه جدید به بهره برداری پرداخت. زیرا در یک تحلیل اجمالی راجع به وضع موجود موقوفات می توان گفت:

۱- با عنایت به ابزارهای تولید و تکامل آنها در طول تاریخ وقتی نوع موقوفات را مورد توجه قرار میدهیم پی می بریم که بخش عمده ای از ثروت و دارایی مردم که وقف شده شامل اراضی کشاورزی، باغات، واحدهای تجاری و کاروانسراها بوده است؛ به عنوان نمونه حسب بررسی هایی که صورت گرفته، نوع املاک وقف شده از بین یکصد وقف نامه شهر تهران در دوره های قاجار و رضا خان به شرح جدول زیر تهیه شده است:

اصلی

۲. طبق بررسی های انجام شده بهره برداری مستقیم از املاک وقفی به وسیله متولیان محدود بوده و آنان ترجیح می دادند این موقوفات را در قالب عقد اجاره و با رعایت چارچوب و اصولی به اجاره مستاجرین واگذار نمایند.

٣- ورود اراضی به محدوده های خدمات شهری شهرها و تفکیک قانونی اراضی با کاربری های مسکونی، تجاری، خدماتی و واگذاری اولیه این اراضی به متقاضیان از طريق نشر آگهی مزایده از سایر منابع درآمدی اوقاف است.|

۴- انتقال اراضی و مستغلات وقفی به وسیله مستاجرین با موافقت اوقاف و متولیان به یکدیگر، و محاسبه و دریافت حق انتقال از افزایش قیمت ایجاد شده نیز از دیگر محل های درآمد موقوفات به شمار می رود.

5- احداث بناهای جدید یا طبقات اضافی با غرس اشجار و هر نوع اعیانی در اراضی اوقافی نیز از سایر منابع درآمد محسوب می شود.

6-حقوق موقوفات به وسیله کارشناسان رسمی دادگستری با خبرگان محل، تعیین و ایشان واسطه قانونی بین موجر و مستاجرین هستند.

۷- سرقفلی و حقوق کسب و پیشه مورد ادعای مستاجرین یا هزینه های تعمیرات احتمالی و برخی موارد مشابه از نقاط اختلافی بین موجر و مستاجر به حساب می آید.

8-اجرای قانون اصلاحات اراضی در سال ۱۳۵۰ و فروش موقوفات به زارعین و تصویب ماده واحده قانون ابطال آب و اراضی وقفی فروش رفته و اعاده املاک به وقفیت، مشکلات عدیده ای را فرا روی موقوفات و مستاجرین ایجاد نموده و مراحل اجرائی موانع خاص خود را دارد.

9- وصول نشدن درآمد موقوفات و میزان مطالبات از مستاجرین و پراکندگی رقبات وقفی در روستاها و مشکلات مشابه از موانع جدی در راه وصول درآمدهای موقوفات به شمار میرود.

۱۰۔ عام المنفعه بودن نهاد وقف این اندیشه را در بین برخی مستاجرین تقویت نموده است که مستاجرین نیز به سهم خود مجازند از پرداخت حقوق موقوفات خودداری نمایند. وجود این تفکر بر مشکلات متولیان امر وقف در وصول درآمدهای واقعی موقوفات افزوده است.

۱۱. عدم ثبت کامل رقبات وقفی، وجود معارضات محلی و برخی تجاوزات احتمالی به وسیله بعضی عناصر از دیگر مشکلات به حساب می آید؛ زیرا امکان نگهبانی و مراقبت کامل از اراضی و باغات به لحاظ تنوع و گستردگی، کاری مشکل و غیر ممکن است. 1.28

۱۲- نحوه بازسازی رقبات وقفی مورد اجاره اشخاص و کیفیت محاسبه حقوق مستاجر از سایر مشکلات موجود است.

۱۳- خشکسالی ها و عدم تأمین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی و نهایتا عدم تحقق درآمد را نیز باید از مشکلات جانبی دیگر بر سر راه وصول حقوق موقوفات برشمرد.

نتیجه گیری

چون در اثر مرور زمان نوع دارائیهای مالی نیز تغییر یافته و پشتوانه های اقتصادی و ابزارهای تولید از زمین و باغ به صنعت و کارخانجات رسیده آنگاه نرم افزارهای مختلف به سرعت جایگزین می شوند، بنابراین اگر در دورانی وقف باغ - زمین و سایر ابزارهای تولید و دارائی های مالی ماندگار امکان پذیر بود، امروز سهام کارخانجات و شرکت های بزرگ نرم افزاری وقفمی شود و با مروری به الگوهای عملیوقف در بازار پول و سرمایه ایران در می یابیم که میزان حضور سهام کارخانجات و شرکت های بزرگ و به تعبیر دیگر درصد سهامی که در بورس پذیرفته شده وقف می باشند ناچیز می باشد و از طرفی ساز و کارهای قانونی خرید و فروش سهام وقف متناسب با ماهیت و مقتضیات بازار سهام نیست، از این رو، امید می رود با سلسله نشست های تخصصی در مباحث حقوقی و فرهنگی در گام نخست موانع و ابهامات موجود در خرید و فروش سهام وقفی به نحوی که مغایر با ذات وقف نباشد طراحی گردد، آنگاه فرهنگ سازی لازم برای آگاهی مردم جهت وقف سهام انجام شود.

پیشنهادات سیاستی

با مرور اجمالی به رئوس مشکلات یاد شده، منطق حکم می کند، نباید روش بهره - برداری از موقوفات تنها مبتنی بر روابط مالک و مستاجر باشد، بلکه همواره باید متولیان امروقفدر مناطقی که امکان سرمایه گذاری مستقیم وجود دارد با تشکیل شرکت های سرمایه - گذاری محلی مبادرت به بهره برداری مطلوب از موقوفات نمایند.

و چنانچه این امکان وجود نداشته باشد، ساز و کارهای فعال و کارآمد برای وصول درآمد موقوفاتاز مستاجرین فراهم شود، به نحوی که حقوق طرفین نیز رعایت شود و در مناطقی که امکان اجرای این دو روش وجود ندارد، الزاما باید با سرمایه گذاری از محل مازاد درآمد موقوفات، در بازار مالی و پولی سرمایه گذاری نمود و بدین وسیله موقوفات کوچک و کم درآمد را که به مرور زمان محدودتر شده و از درآمد کافی برخوردار نیستند، با رعایت جهات شرعی تبدیل به احسن نموده و وارد بازار سرمایه کرد؛ هر چند بازار سرمایه نیز خطرات خاص خود را دارد ونمی توانیم با اطمینان کامل به این های کشاورزی، ساختمان، صنعت و خدمات باید عرصة ورود به بازار سرمایه را نیز از وضعیت فعلی گسترده تر نمود.و با استفاده از تجارب سایر مناطق دنیا در بخش های مختلف فعال شد ، برای حصول اطمینان بیشتر و نیل به این هدف پیشنهادات زیر ارائه می گردد:

1.ضرورت دارد تا میزان سرمایه گذاری های انجام شده در شرکت هایی که صد در صد را به آنها وقف می باشد مشخص گردد و متقابلا درصد سود حاصله و افزایش ارزش سهام تنها ارزیابی شود و مقایسه ای بین اموال شرکت ها با سایر املاک و مستغلات انجام گیرد تا میزان بهره وری بیشتر مشخص شود.

۲۔ میزان سهام خریداری شده به وسیله موقوفات از شرکتها و مؤسسات مالی ارزیابی و با معادل ارزش املاک و مستغلات وقفی مقایسه و میزان سود سالیانه در هر دو بخش مشخص شود و هزینه های اقتصادی که برای وصول درآمد املاک و مستغلات انجام می گیرد نیز محاسبه گردد و اعلام شود که در شرایط مساوی هزینه مدیریت و سود کدام یک بیشتر است.

۳- اهداف و خدمات مؤسسات خیریه موجود و اموال و فعالیت های اقتصادی آنها مطالعه شود و میزان سهم آنها در بازار سرمایه مشخص گردد.

4- راههای قانونی ورود مؤسسات خیریه دارای فعالیت های اقتصادی به بورس بررسی، و ساز و کار مشخصی ارائه شود.

5.در قوانین جدید بازار پول و سرمایه، به نقش موقوفات و جایگاه ویژه مؤسسات خیریه توجه شود و این قبیل مؤسسات در صورت امکان از یک سلسله تسهیلات قانونی بهره مند شوند، زیرا در نهایت منافع کل جامعه مورد نظر می باشد و منافع شخصی در بین نیست.

6.سازمان بورس اوراق بهادار با همکاری سازمان اوقاف و امور خیریه راه های فرهنگ متری برای علاقمندان به وقف سهام را بررسی و در محدوده مقررات جاری اقدام نمایند.

7. مؤسسه کار گزاری واحدی مسؤولیت ارائه سرویس و خدمات به موقوفات و مؤسسات خیریه را عهده دار شود که علاوه بر این که مورد وثوق نهادهای مذکور می باشد، سود و منافع آن نیز نصیب کارهای خیریه میشود.

8.زمینه های قانونی تسریع در تبدیل دارایی برخی موقوفات فاقد

9- زمینه خرید سهام به وسیله افرادی که قصد پرداخت صدقه دارند فراهم شود، به نحوی که وجوه پرداختی قبل از این که به طور مستقیم به مستحق برسد به سرمایه تبدیل و سود آن به نیازمندان پرداخت شود.

۱۰- مدیران حرفه ای و شرکت های کارگزاری امین برای این بخش فعال شوند.

۱۱- با توجه به نوع خیرات و میزان کمک هایی که به وسیله مردم در مناسبت های خاصی انجام می شود فرهنگ سازی لازم صورت گیرد تا در حد مقدور این تبرعات و خیرات به سهام تبدیل و سود آنها صرف انجام نیت واقفین و خیرین شود.

۱۲- ارزش ریالی سهام و موقوفات و میزان نقش و اثر آنها در اقتصاد کشور و نوع خدماتی که در حوزه های فرهنگی و اجتماعی انجام می شود، بیشتر ارزیابی و مشخص شود.

۱۳- برای مردم روشنگری شود تا در تنظیم وقف نامه ها به شرط « تبدیل به احسن به تشخیص متولی وقف» تصریح شود.

۱۴- دولت برای تولید کالاهای عمومی مانند مراکز درمانی و دانشگاه ها، اوراق سهام تهیه و بین داوطلبین توزیع نماید تا به نسبت خرید و وقف اقدام نمایند.

۱۵- به موضوع حبس موقت سهام و تخصیص منافع آن جهت امور خیریه توجه بیشتری شود.

۱۶- آن مقدار از درآمدهایی که در اثر اعمال مدیریت شامل موقوفات می شود از شمول مقررات وقف مستثنی شود، و زمینه گردش و استفاده اقتصادی بیشتر از آن مد نظر قرار گیرد.

۱۷- به مدیریت مستقل موقوفات در بازار سرمایه و شفافیت عملکرد آنها بیشتر توجه شود.

۱۸۔ موقوفات موجود ارزیابی و میزان درآمد آنها با ارزش دارایی محاسبه و ارزیابی گردد.

منابع

1.احمد بن سلمان،ابو سعید، مقدمه ای بر فرهنگ وقف، سازمان اوقاف و امور خیریه، ۱۳۵۸.

2.عبید الکیسی، محمد احمد، احکام وقف در شریعت اسلام، اداره کل اوقاف و امور خیریه استان مازندران، ۱۳۶۶.

3. ریاحی سامانی، نادر، وقف و سیر تحولات قانونگذاری در موقوفات، نوید، شیراز، ۱۳۷۸.

4.امیدیانی، سید حسین، موقوفات در ایران باستان، مجله وقف میراث جاویدان، شماره ۲۷، سازمان اوقاف و امور خیریه، ۱۳۷۸.

ه. چمران، نصرالله، بررسی عوامل مؤثر بر عمران موقوفات استان تهران، دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۸۰.

6. شیری شیروانی، رضا، بررسی تطبیقی وقف، دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ۱۳۷۱.

۷- جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، کتابخانه گنج دانش، تهران، ۱۳۷۸.

8. رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، مجله وقف میراث جاویدان، شماره ۲۷، سازمان اوقاف و امور خبریه ۱۳۷۸.

9- مؤمنی، مصطفی، بنیادهای خیریه آلمان، مجله وقف میراث جاویدان شماره ۱۰، سازمان اوقاف و امور خیریه ۱۳۷۴.

۱۰- عبده تبریزی، حسین ، سیاست های مالی در سازمانهای وقفی و خیریه جهان، مجله وقف میراث جاویدان، شماره ۴۵، سازمان اوقاف و امور خیریه، بهار ۱۳۸۳.

۱۱- الفضلی، داهی، ساختار تاریخی نظام اجتماعی اقتصادی و تشکیلاتی وقف، مجله وقف میراث جاویدان، شماره ۲۷، سازمان اوقاف و امور خیریه، ۱۳۷۸.

۱۲- احمد مهدی، محمود، نقش بانک توسعه اسلامی در بهره وری موقوفات، بانک توسعه اسلامی، مجله وقف میراث جاویدان، شماره ۲۷، سازمان اوقاف و امور خیریه، ۱۳۷۸.

۱3۔ نمازی، محمدباقر، گامی در جهت شناخت تشکل های داوطلب ایران، مؤسسه همیاران غذا، انتشارات سلمان و سایه هور، ۱۳۸۱.


پانویس

  1. معاون فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه