بررسی مفهوم امور خیر در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو
اصلی

مریم نادری [۱] صدیقه خدابنده [۲] مقاله حاضر با هدف بررسی مؤلفه های امور خیر در کتاب های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی انجام شده است. مؤلفه های امور خیر که در این پژوهش بررسی شده اند شامل همکاری دگر یاری، وقف همدلی، تعاون احسان، نوع دوستی و مشارکت اجتماعی است. جامعه آماری این پژوهش کتاب های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی ۹۵- ۱۳۹۶ است و با روش تحلیل محتوا انجام شده است. یافته های به دست آمده از پژوهش حاضر، دلالت بر آن دارد که در کتاب های اجتماعی ابتدایی به برخی از مؤلفه های امور خیر مانند همکاری، همدلی، مشارکت اجتماعی، نوع دوستی به صورت ناقص و گذرا توجه شده است و به برخی از مؤلفه های تعیین شده به هیچ وجه توجه نشده است. بنابراین طبق نتایج این پژوهش متن، تصاویر و فعالیت های کتاب های مطالعات اجتماعی به طور شایسته به مؤلفه های امور خیر نیرداخته است. این در حالی است که در بسیاری از کشورها رویکرد انسان گرایی و معنویت گرایی جریان فکری است که در امر آموزش رسوخ کرده است. در این کشورها مشارکت در امور خیر و فعالیت های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه در مدارس شکل گرفته است واژگان کلیدی: امور خیر؛ انسان گرایی معنویت گرایی؛ تحلیل محتوای کتاب مطالعات اجتماعی ابتدایی

مقدمه

انسان نسبت به دیگر مخلوقات از صفات ویژه ای برخوردار است که برای رسیدن به کمال انسانی خود به آموزش نیاز دارد.

در نیمه دوم قرن گذشته و قرن حاضر، تلاش های بسیاری برای احیای مراتب انسانی در جهان شده است و به این منظور تغییر اساسی در آموزش کشورها پدید آمده است.

بیان مسئله

به سبب نیاز شدید به معنویت، نظریه های بسیاری در سال های اخیر تولیدشده است که به آموزش معنویت به کودکان تأکید دارد. در بسیاری از کشورها، به رویکرد انسان گرایی و معنویت گرایی به طور خاص توجه شده است. این توجه به طور رسمی در آموزش رسمی این کشورها، به گونه غیررسمی در جای جای جامعه انجام می شود . دوره ابتدایی سنگ بنای نظام آموزشی است؛ بنابراین محتوای ارائه شده در این دوره پایه ذهن دانش آموزان را می سازد.

در میان عوامل گوناگون، از قبیل خانواده، مدرسه ، تدارکات فرهنگ و کتاب، دانش آموز، معلم و نظام ارزشیابی که در امر آموزشی مؤثرند، کتاب درسی جایگاه ویژه ای دارد.محتوای برنامه درسی دربرگیرنده اساسی ترین خط مشی های اجرایی برای نیل به هدف های تعلیم و تربیت هستند و به همین دلیل لازم است در تهیه و تدوین آن ها نهایت دقت اعمال شود.

برنامه درسی و محتوای آن می تواند به بیدار ساختن روحیه مدنی، تعهد اجتماعی، توجه به دیگران و دوری از انزوا کمک کند تا کودکان شهروندانی آگاه و دلسوز تربیت شوند (آقاجانی، ۱۳۸۰، 6۵).

مطالعات اجتماعی یکی از حوزه های یادگیری اصلی در همه کشورهاست که در برنامه درسی ملی به عنوان یکی از یازده حوزه یادگیری به رسمیت شناخته شده است. این درس بخش مهمی از سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی را پوشش می دهد.

برخی از محورهای مدنظر این درس تربیت اجتماعی، تربیت شهروند مطلوب ، پیشگیری از آسیب های اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعاملات صحیح اجتماعی است (فلاحیان، ۱۳۹۱، ۱۵).

به نظر می رسد در کشور ما زیرساخت های لازم برای انجام امور خیر به طور رسمی فراهم آمده است و طبق سند تحول بنیادین مطالعات اجتماعی به طور خاص زمینه های آموزش لازم دانش آموزان را مهیا کرده باشند.

اما سؤال این است که میزان همدلی و مشارکت که از اصول کتاب های اجتماعی است تا چه حد توانسته اثر مثبت بر دانش آموزان داشته باشد؟ و مهم تر این که آیا کتب درسی ما توانسته است هدف سند تحول را محقق کند و تا چه میزان موفق بوده است؟

چارچوب نظری

دهه های اخیر دیدگاه انسان گرایانه و به پیروی از آن نهضت معنویت گرایی بر جریان فکری در آموزش و پرورش کشورها اثر گذاشته است. دیدگاه انسان گرایی به طور خاص تحت تأثیر نظرات آبراهام مزلو قرار گرفت. بر اساس کار مزلو، روان شناسی انسان گرا شکل گرفت و دیدگاه انسان گرایی در سطح وسیع معرفی شده است (میلر، ۱۳۷۹، ۲۰۱)، توجه خاص مزلوبه بعد معنوی شخصی، تغییراتی اساسی در تعلیم و تربیت کشورها ایجاد کرد.

آموزش و پرورش معنوی براساس میزان حضور محبت و غم خواری دیگران و توجه به نیازها و نوع دوستی دیگران تبیین می شود (جونز، ۲۰۰۵، ۱۵). ویژگی اصلی آموزش و پرورش معنوی، وجود محبت و نوع دوستی بین افراد است.

عشق و محبت منبع پیدایش دانشی متفاوت از دانشی است که منشأ آن کنجکاوی و رقابت است (هریس، ۲۰۱۰، ۳۲).

معنویت گرایی در آغاز قرن جدید سبب شد که پژوهش های گوناگون در بخش آموزش معنویت انجام شود. نتایج حاصل از آن نشان می دهد در آموزش و پرورش باید به رشد معنوی توجه شود.

یکی از پیامدهای حاصل از دیدگاه های نوین، رویکرد خدمات رایگان است. خدمات رایگان فعالیت های نظام مند آموزشی است که به خدمت داوطلبانه و عام المنفعه منجر می شود.

این فعالیت بر اساس درک مسئولیت اجتماعی تعریف شده است (پارسا، ۲۹۹، ۱۳۷۸ ).

این رویکرد در مدارس کشورهای توسعه یافته به کار گرفته می شود. فعالیت های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه با برنامه درسی آمیخته می شود و این کار با هدایت معلم و مدرسه با خدمت گرفتن از نهادهای غیررسمی تلفیق می شود.

یادگیری خدمات رایگان همچنین به عنوان روش تدریس منتخب، ترکیب محتوای ماده درسی با تجربیات کاری با به کارگیری مهارت حل مسئله، کار گروهی و درک ارزش های اصیل مدنی است.

اندرسون معتقد است که این رویکرد حرمت ذات شاگردان را افزایش می دهد، رشد شخصی را ارتقاء می بخشد و بخشی از مسئولیت اجتماعی و شایستگی شخصی را در آنها رشد می دهد (پیشین، ۲۷۱) توجه به خدمات رایگان در موقعیت های آموزشی تغییرات شگرفی در آموزش و پرورش کشورها ایجاد کرده است و به تبع آن توجه به مشارکت در امور خیر در مدارس و دانشگاه ها به طور مشهود مشاهده شدنی است.

مؤلفه های بسیاری در زیرمجموعه امور خیر قرار می گیرد که بسیاری از آنها مترادف با یکدیگر هستند. بسیاری از کشورها با استناد به این مؤلفه ها به انجام امور خیر مبادرت می کنند.

مؤلفه هایی از قبیل:

•دگر یاری؛ کمک بلاعوض یا بخشش است. در این نوع کمک، انتظار هیچ پاداش با کمک متقابلی وجود ندارد. غالبأ کسب منزلت اجتماعی و یا اجر اخروی عامل نیکی به نیازمندان است.

• مشارکت اجتماعی: یکی از مؤلفه های مهم در جهت گیری رفتار اجتماعی مثبت در مفهوم مشارکت نهفته است.

•همدلی: داشتن احساس های قلبی مشابه را گویند. همدلی یعنی درک احساسات قلبی هر فرد که به فرد دیگر کمک می کند. به عبارتی همدلی با کفش کس دیگری راه رفتن است. زمانی که بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فردی در فضایی سالم و غیرتهدیدکننده قرار گیرد و بتواند احساساتی که برایش اهمیت دارد را ابراز کند به همدلی با کسی رسیده ایم.

تعاون: از نظر لغوی تعاون یعنی یکدیگر را یاری کردن. همکاری و یاری در کاری که به طور جمعی انجام می شود. به عبارت دیگر کارگروهی، داوطلبانه و نظام مندرا تعاون می گویند.

احسان :احسان برگرفته از حسین است که در معنا، نعمت بخشیدن به دیگران است و از اصول و ارزش های یک جامعه توحیدی است.

• نوع دوستی؛ سخاوت و بلندنظری بدون انتظار مقابله به مثل است که به واسطه آن، شخص رفع نیاز دیگران را به طور داوطلبانه در اولویت قرار می دهد.

•وقف: وقف به معنی ایستادن و ساکن و حبس کردن است در اصطلاح فقه، یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری ، چه از راه فروش و چه از راه بخشش در مقابل منافع، سود حاصل از آن را در راه خداوند صرف می شود .

یافته های پژوهش

در پژوهش حاضر از تعداد هشت مؤلفه ای که انتخاب شده بود دو مؤلفه التعاون» و «وقف» در هیچ یک از کتاب های مطالعات اجتماعی پایه ابتدایی یافت نشد؛ بنابراین در جداول مؤلفه های تعاون و وقف حذف شده اند.

برای بررسی دقیق تر ۳ بخش تشکیل دهنده محتوای کتاب یعنی متن درس ها، تصاویر و پرسش های کتاب مورد بررسی قرار گرفتند که نتایج آن ها به تفکیک در جداول ۱ الی ۳ ارائه شده است.

اصلی
اصلی
اصلی

با توجه به جدول به بیشترین درصد (۲۹) مربوط به پایه پنجم و ششم است بعد از آنها به ترتیب پایه سوم و چهارم قرار دارد. همچنین از بین متن، تصاویر و پرسش بیشترین درصد (۵۱) مربوط به متن و سپس به ترتیب در تصاویر و پرسش ها مؤلفه های امور خیر توجه شده است.

اصلی

بحث و نتیجه گیری

در بررسی متن تمام کتاب های مطالعات اجتماعی ابتدایی با توجه به جدول ۱ مشاهده می شود که بیشترین درصد ( ۳۳ / ۳۳ ) مؤلفه های امور خیر مربوط به متن کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم است. کمترین درصد ( ۱۱/ ۷۹ ) مؤلفه های امور خیر مربوط به متن کتاب پایه چهارم است.

همچنین در متن کتاب های مطالعات اجتماعی بین مؤلفه ها بیشترین درصد ( ۲۳/۵۲ ) مربوط به مؤلفه های همکاری و همدلی و کمترین درصد ( ۷/ ۸۹) مربوط به مؤلفه احسان است و به مؤلفه های وقف و تعاون در هیچ کدام از کتاب های مطالعات اجتماعی ابتدایی اشاره شده است.

در بررسی تصاویر مربوط به مؤلفه های امور خیر مشاهده می شود که با توجه به جدول ۲ بیشترین درصد ( ۳۲ /۳۵ ) مربوط به تصاویر کتاب پایه سوم ابتدایی و کمترین درصد ( ۱۶ / ۷۰ ) مربوط به تصاویر کتاب پایه چهارم است.

همچنین از بین مؤلفه ها بیشترین درصد ( ۲۹ / 47 ) مربوط به مؤلفه همدلی و کمترین درصد ( ۵/ ۸۸) مربوط به احسان است.

در بررسی، مؤلفه های وقف و احسان در هیچ کدام از کتاب های درسی پایه ابتدایی مشاهده نشده است. در بررسی پرسش های کتاب های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی با توجه به جدول 3 مشاهده می شود که بیشترین درصد ( ۳۱/۲۵ ) مربوط به پرسش های کتاب پایه چهارم و کمترین درصد ( ۱۸ / ۷۵) مريوط به پرسش های کتاب سوم است.

همچنین از بین مؤلفه ها بیشترین درصد (۵۰) به همکاری و در رتبه دوم مؤلفه های مشارکت اجتماعی و همدلی و در رتبه سوم دگر یاری و نوع دوستی است. مؤلفه های احسان و وقف و تعاون هیچ کدام در کتاب های مطالعات اجتماعی دیده نشد.

با توجه به جدول 4 در بررسی کلی، مشاهده می شود که از بین تمام کتاب ها، کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم کمترین درصد (16) مؤلفه های امور خیر را در بین سایر کتاب های بررسی شده داراست و کتاب مطالعات اجتماعی پایه های پنجم و ششم به طور مشترک به یک میزان بیشترین درصد (۲۹) مؤلفه های امور خیر را دارد.

در بررسی محتوا، تصاویر و پرسش های کتاب های درسی مشاهده می شود که بیشترین درصد (۵۸) مربوط به متن کتاب ها و کمترین درصد مربوط به پرسش های کتاب های مورد بررسی است.

همچنین با توجه به نتایج حاصل شده از این پژوهش درمی یابیم تنها تعداد کمی از مؤلفه ها در حد نسبتا مناسبی توجه شده است که تناسب آن هم بین کتاب ها رعایت نشده است.

شاید بتوان علت مناسب تر بودن بعضی از مؤلفه ها مثل همکاری در پایه سوم و همدلی در پنجم را وجود یک درس با همین عناوین در این پایه ها دانست آنچه مسلم است جامعه سالم و طیب به گونه ای است که فراتر از همکاری و همراهی گام برمی دارد و در مسیر همدردی و همدلی قرار می گیرد تا در مسیر درست زندگی باشد.

خداوند در آیه 144 سوره آل عمران می فرماید: «جامعه عصر نبوی به سبب برخورداری از اصل همدلی و همدردی، جامعه اسوه و نمونه است .

جوامع کنونی با بررسی و دقت می تواند به جامعه اسوه تبدیل شود. بنابراین امروزه تربیت نیروی انسانی برای دستیابی به مؤلفه های امور خیربه پشتیبانی آموزش و پرورش نیازمند است و کتاب های درسی منعکس کننده هدف های تربیتی مطلوبی هستند که سیاستگذاران نظام آموزشی پی ریزی می کنند.

کتاب ها در سیستم آموزش متمرکز (مانند ایران اهمیت بسیاری دارند و در راستای آموزش امور خیر می توانند نقش مهمی ایفا کنند. میلر معتقد است مدرسه تنها مکانی برای یادگرفتن مهارت هایی مانند حساب کردن نیست، بلکه مکانی برای یادگرفتن اخلاقیات مورد نیاز جامعه است.

پیشنهادهای کاربردی

۱، کتاب های درسی با توجه به نتایج پژوهش انجام شده مورد بازبینی قرار گیرد . پیشنهاد می شود مؤلفین با مطالعه پیرامون امور خیرو اعتقاد به انجام امور خیر کتاب را بازبینی کنند.

٢. به امور خیر در محتوای کتاب های درسی به طور متوازن و یکسان توجه شود.

٣. به انتخاب مناسب تصاویر در زمینه های مختلف امور خیر توجه شود

4. لزوم طراحی پرسش ها و فعالیت هایی که منوط به انجام کار خیر باشد.

5. اجرای طرح هایی که سبب افزایش کمک ها و کارهای داوطلبانه در مدرسه شود.

6. آموزش مداوم و مستمر معلمان بر لزوم امور خیرو آشنایی با روش تدریس هایی که اجرای آنها در کلاس، اخلاقیات را در بین دانش آموزان افزایش می دهد.

۷. توجه به اسناد بالادستی به خصوص در عرصه اخلاق و به کارگیری اهداف تعیین شده در تمام کتاب های علوم انسانی به شیوه های صحیح توصیه می شود.

۸. اضافه نمودن یک واحد درسی به عنوان امور خیر که اهداف امور داوطلبانه و عام المنفعه را دنبال کند.

۹. از تجربیات سایر کشورها در امور خیر استفاده شود

۱۰، به رویکردهای یادگیری انسان گرایانه و معنویت گرایانه برای انجام امور خیرو تألیف کتب درسی توجه شود.

منابع

1، آقاجانی، مریم (۱۳۸۱)، «تأثیر آموزش ها/ مهارت های زندگی بر سلامت، طرح تحقیقاتی آموزش و پرورش استان گلستان

۰۲ پارسا، عبدالله (۱۳۸۷)، «برنامه ریزی برای کارآموزی و اثرات اجتماعی و مدنی آن، اهواز دانشگاه شهید چمران

3. خلیلی شورینی، سیاوش (۱۳۸۷). مکاتب فلسفی و آرا تربیتی، تهران: یادواره

4 . سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (۱۳۹۱). تهران: انتشارات مدرسه د.

5.فلاحیان، ناهید و همکاران (۱۳۹۱)، « روش آموزش مطالعات اجتماعی، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران

6.، گال ، مردیت ، بورگ ، والتر. گال ، مویس (۱۳۸۲). «روش های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان شناسی، ترجمه: احمدرضا تصر، حمیدرضا عریضی، محمود ابالقاسمی، محمدجعفر پاک سرشت، علیرضا کیامنش، خسرو باقری، محمد خير، منیجه شهنی ییلاق و زهرا اخروی . تهران: سمت

7. میلر، جی پی (۱۳۷۹)، نظریه های برنامه درسی»، ترجمه محمود مهر محمدی. تهران: سمت نقیبزاده، میرعبدالحسین (۱۳۸۷). «درآمدی به فلسفه». تهران: طهوری

8. Astin, A; H.Atin: A. Bryant; S.Calderone; J. Lindholm& K. Szelenyi (2005), "the spiritual life of collge students: a national". From: http://www. Spirituality. Ucla. Edv./pdf

9. Harris, Sam (2005). "The Moral Landscape. How science can Determine". Human valves. Free press. U.S.A

10. Jones, Laura (2005). "What Does spirituality in Education Mean? Stumbling Toward wholeness". In journal of college & character- volume VI. NO.7. October 2005

پانویس

  1. استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه فرهنگیان.Mnaderi_67@yahoo.com
  2. مدرس،گروه علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی