سازمان های غیردولتی

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو

وجود برداشت ها و تعاریف گوناگون در خصوص سازمان های غیردولتی، بررسی ابعاد متفاوت آن را با دقت بیشتری طلب می کند. تنوع سازمان های غیر دولتی با هرگونه تعریف ساده انگارانه آن مغایر است. این سازمان ها، گروه ها و نهادهای بسیاری را دربر می گیرند که مستقل از حکومت عمل می کنند و در درجه نخست، همکاری و انسان محوری را بر اهداف تجاری ترجیح می دهند. در کشورهای صنعتی این قبیل سازمان ها به عنوان کارگزاران خصوصی از توسعه بین المللی پشتیبانی کرده، گروه های بومی سازمان یافته در سطوح ملی- منطقه ای و همچنین گروه های عضویتی در روستاها را پوشش می دهند. افزون بر آن و در مقام عمل، سازمان های غیردولتی، به نوعی، انجمن های مذهبی و خیریه ای محسوب می شوند که اهرم و پشتوانه خصوصی به شمار می آیند و آن را به حرکت در می آورند، غذا و خدمات تنظیم خانواده ارائه و سازمان های محلی را تقویت می کنند. چنانچه بخواهیم دایره فعالیت سازمان های غیردولتی را وسیع تر در نظر گیریم، تعاونی های محلی مستقل، انجمن های محلی، تشکل های زنان و انجمن های دامداری و نیز گروه های شهروندی که عملکردشان بر ساخت قدرت سیاسی اثرگذار است، در حوزه شمول سازمان های غیردولتی قرار می گیرند.

با چنین چشم اندازی از حوزه عمل سازمان های غیردولتی، به برخی از تعاریف موجود در خصوص این سازمان ها اشاره می کنیم تا بنیانی برای ارائه تحلیل های جامع تر در زمینه شناسایی ابعاد مختلف عملکرد این قبیل سازمان ها پی افکنده باشیم.

الف) سازمان غیردولتی به هر نوع سازمانی گفته می شود که دولت در تشکیل و کنترل آن دخالتی ندارد. از نظر دولت، هر سازمانی که در دیوان سالاری (بوروکراسی) گسترده دولتی سهمی ندارد، سازمان غیردولتی تلقی می شود.

ب) گروهی از افراد که داوطلبانه[۱]و با هدف غیرانتفاعی[۲]گردهم می آیند و در سطح محلی، ملی یا بین المللی فعالیت می کنند (سازمان ملل متحد، ۱۹۹۲).

ج) در کارگاه آموزشی سازمان های غیر دولتی که به سال ۱۹۸۸ در شهر بانکوک تایلند برگزار شد، این تعاریف ارائه شد:

  • سازمانی غیرانتفاعی، داوطلبانه، خدمتگرا[۳]و توسعه مدارا[۴]که در جهت منافع اعضا - به عنوان یک سازمان خودجوش[۵]- با سایر افراد جامعه - به عنوان یک سازمان کارگزار به عمل می کند.
  • سازمانی که از افراد خصوصی معتقد به اصول اجتماعی معین و با هدف تأمین توسعه اجتماع حوزه فعالیتش تشکیل شده است. .
  • سازمان توسعه اجتماعی که در جهت کمک به توانمندسازی مردم تلاش می کند.
  • سازمان یا گروهی از افراد که مستقل از هر گونه کنترل بیرونی و به منظور نیل به اهداف و مقاصد ویژه تلاش می کنند و ادای این وظایف به تغییر مطلوب در اجتماع، ناحیه یا وضعیت معین منجر می شود.
  • سازمانی مستقل، انتخابی، غیر فرقه[۶]ای و مردمی که برای توانمندسازی گروه هایی که از نظر اقتصادی یا اجتماعی در حاشیه قرار گرفته اند، تلاش می کند.
  • سازمانی که وابستگی به احزاب سیاسی نداشته برای رسیدن به توسعه و رفاه اجتماعی تلاش می کند.
  • سازمانی که متعهد است در جهت رفع مشکلات بنیادی و بهبود کیفیت زندگی، با تأکید بر مسائل فقرا، محرومان و حاشیه نشینان مناطق شهری و روستایی بکوشد.
  • سازمانی که به وسیله اجتماع و برای اجتماع بدون دخالت - یا با دخالت اندک - دولت تأسیس شده و نه تنها در امور خیریه، بلکه در زمینه های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی نیز فعالیت می کند.
  • سازمانی که از نظر تشکیلات اجرایی انعطاف پذیر و دموکراتیک است و سعی می کند به صورت غیر انتفاعی به مردم خدمت کند.

د) در سطح بین المللی، از واژهNGO [۷]برای نخستین بار در قطعنامه شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل(UNESCR) [۸]در فوریه ۱۹۵۰ این گونه استفاده شد: هر نوع سازمان بین المللی که با موافقت دولتی ایجاد نشده باشد سازمان غیردولتی محسوب می شود. از آن پس واژه NGO برای انواع متعدد سازمانهایی که در درون مرزهای هر کشور فعالیت می کنند به کار گرفته شد (سازمان ملل، ۱۹۹۲).

ه) در فیلیپین واژه NGO به سازمان های خصوصی غیرانتفاعی اطلاق می شود که از طریق فعالیت های توسعه ای در جهت رفع نیاز بخش های محروم جامعه تلاش می کنند. در این کشور دو گونه از سازمان های غیردولتی از هم متمایز شده اند: نخست، سازمان های غیردولتی ملی و محلی با کارکنان تمام وقت که در زمینه سازماندهی اجتماعی، آموزش، توسعه منطقه ای، حقوق بشر و اقدامات خیرخواهانه و انسان دوستانه فعالیت می کنند و دوم، سازمانهای مردمی که اقشار مختلف مردم مانند کشاورزان، ماهیگیران، جنگل داران و ... را در بر می گیرند و در زمینه های سازمان اجتماعی، توسعه منطقه ای و آموزش و امور مربوط به تعاونی ها فعالیت می کنند. همان گونه که ملاحظه می شود در فیلیپین سازمانهای غیردولتی به روشنی از سازمانهای مردمی متمایز می شوند. سازمانهای غیردولتی در تلاش اند تا ساختار حمایتی در جهت خدمت و حمایت از سازمانهای مردمی ایجاد کنند. افزون بر آن، یک سازمان مردمی ممکن است به وسیله چند سازمان غیردولتی حمایت شود.

و) در بنگلادش، یک سازمان غیردولتی شامل گروه هایی است که در شکل گیری آن مشارکت دارند. این کشور به نسبت وسعتش بیش از کشورهای دیگر دارای سازمانهای غیردولتی است که عموما حول دو محور فعالیت می کنند:

1. تلاش برای سازماندهی مردم فقير؛

۲. تلاش برای توسعه روستایی و افزایش در آمد روستاییان.

در بنگلادش، سازمان های غیردولتی براساس تأكيدشان بر نوعی خاص از فعالیت متمایز می شوند. برخی از آن ها «تک موضوعی» هستند - برای مثال امور خاص زنان - و برخی دیگر فعالیتهای چند بعدی دارند و با مردان و زنان و در روستا و شهر کار می کنند (سازمان ملل، ۱۹۹۱).

به هر ترتیب، وجود اختلاف نظر در خصوص تعریف و طبقه بندی سازمان های غیر دولتی، درک و زمینه سازی گسترش آنها را با مانع مواجه ساخته است. بنابراین، لازم است تعاریف مختلف بازنگری و تحلیل شود، عواملی که طبقه بندی سازمان های غیردولتی را با مشکل روبه رو می کند، تشریح و سرانجام، تعریف و طبقه بندی پیشنهادی ارائه شود. نبودن چهارچوب نظری مشخصی برای تعریف و طبقه بندی این سازمانها، مشکلات روشی ویژه ای برای پیشبرد دانش مربوط به این حوزه ایجاد کرده است. نخستین دلیل این است که بدون دستیابی به یک تعریف واحد از سازمان های غیردولتی، نمی توان تحلیل و بحث نظری جدی در خصوص نقش ها و کار کردهای آنها به عمل آورد. از یافته های مطالعات تجربی انجام شده زمانی می توان استفاده کرد که تفاهم نسبی در زمینه تعریف سازمان های غیردولتی وجود داشته باشد.

نبود تعریف و طبقه بندی مشخص برای مدیران و شاغلان سازمان های غیردولتی نیز مشکل آفرین شده است. هر یک از سازمان های غیردولتی در عمل تجربیاتی را کسب کرده اند که تبادل این تجربیات و آموخته ها می تواند راهگشای عملیات آنها از نظر صرفه جویی در منابع باشد. این امر استفاده از تجربیات سازمان های مختلف را نیز خدشه دار ساخته است، به گونه ای که امکان استفاده از تجارب متقابل میسر نمی شود؛ برای مثال، آیا سازمان های غیردولتی کشورهای صنعتی غرب می توانند از تجربیات سازمان های غیردولتی کشورهای جهان سوم که اغلب بر پایه روابط خویشاوندی شکل گرفته اند، استفاده کنند یا بر عکس؟ آیا تفاوت های ملی یا مذهبی در بین سازمان های غیردولتی کشورهای مختلف جهان به گونه ای است که بتواند مانع استفاده آنان از تجارب یکدیگر شود؟ آیا تفاوت میان سازمان های غیر دولتی که در عرصه توسعه فعالیت دارند با آنهایی که در زمینه مسائل حمایتی - مانند حمایت از قشرهای محروم - فعالیت می کنند، به حدی است که مانع استفاده آنان از تجارب یکدیگر شود؟ بی تردید، پاسخ ندادن به این پرسشها، مشکلاتی را برای آموزش، برنامه ریزی، مدیریت، ارزشیابی و انتقال تجربیات سازمانهای غیردولتی به وجود خواهد آورد. یکی از عمده ترین مشکلات در تعریف سازمانهای غیردولتی، ثابت نبودن اصطلاح و عنوان این سازمانهاست. در ادبیات سازمانهای غیردولتی سه اصطلاح وجود دارد که معمولا به جای یکدیگر استفاده می شوند:

الف) سازمانهای غیردولتی (NGOs)

ب) سازمانهای داوطلبانه خصوصی (PVOs) [۹]و

ج) سازمانهای غیر انتفاعی (NPOs) [۱۰]در تحقیقات صورت گرفته برای هر یک از این اصطلاحات تعاریفی ارائه شده که دارای قابلیت جانشینی اند. در صورتی که برخلاف معمول، تفاوت هایی بین آنها وجود دارد و این اصطلاحات مترادف یکدیگر نیستند.

گورمن[۱۱]در نخستین تلاش برای تعریف سازمان های داوطلبانه خصوصی گفته است یک سازمان داوطلبانه خصوصی، سازمانی غیردولتی (خصوصی)، معاف از مالیات[۱۲]و غیرانتفاعی است که فراتر از مرزهای متعارف کشور خود برای کمک به توسعه و در جهت امدادرسانی فعالیت می کند.

نکته قابل توجه در این تعریف این است که ذكر فعالیت های فرامرزی[۱۳]، اشاره ضمنی به سازمان هایی دارد که با هدف امدادرسانی و کمک به توسعه[۱۴]در کشورهای توسعه یافته به وجود آمده اند. بنابراین، تعریف فوق شامل آن گروه از سازمان هایی که با این هدف در کشورهای جهان سوم به وجود آمده اند نمی شود. از سوی دیگر، حتی اگر این تعریف در ظاهر پذیرفته شود و بخواهیم «مالیات» را ملاک قرار دهیم، نمی توان تفاوت های جدی بین قوانین مالیاتی کشورهای توسعه یافته را نادیده گرفت. تعاریف بعدی، جامعیت بیشتری داشته، وجوه اشتراک مشخصی بین دو اصطلاح سازمان غیردولتی و سازمان داوطلبانه خصوصی را نشان می دهند.

مؤسسه توسعه برون مرزی (ODI) [۱۵]و سازمان همکاریهای اقتصادی و توسعه (ECDO) [۱۶]تعریفی از سازمان داوطلبانه خصوصی ارائه داده اند که عموما در ایالات متحده رایج است و تقریبا مشابه تعریف گورمن است. علت این امر آن است که در هر دو تعریف، سازمان های داوطلبانه خصوصی، تنها سازمان هایی را در بر می گیرند که با اهداف امدادرسانی و کمک به توسعه در کشورهای توسعه یافته ایجاد شده اند.

با اینکه این قبیل تعاریف نسبتا محدود از سازمان های غیردولتی و سازمان های داوطلبانه خصوصی، در ادبیات اولیه متداول بوده است، اما تعاریف اخیر از سازمان های غیردولتی و سازمان های داوطلبانه خصوصی - سازمان هایی که با هدف ارائه خدمت به جامعه در کشورهای جهان سوم شکل گرفته اند - نیز در این چهار چوب قرار می گیرند؛ برای مثال، کورتن[۱۷]به هنگام توصیف اصطلاح «توسعه مردم گرا»[۱۸]، که در آن سازمان های غیردولتی و داوطلبانه خصوصی را مترادف هم به کار می برد، به طیف وسیعی از سازمان هایی اشاره کرده است که سازمان های تأسیس شده در کشورهای جهان سوم را نیز در بر می گیرد. با وجود این، هنوز به این پرسش که آیا سازمان های داوطلبانه خصوصی، مشابه سازمان هایی غیردولتی هستند یا سازمان های غیر دولتی زیر مجموعه سازمان های داوطلبانه خصوصی هستند پاسخ روشنی داده نشده است.

اصطلاح سازمان غیرانتفاعی (NPO) نیز گاهی مترادف سازمان غیردولتی (NGO) به کار می رود. «سالامون و آنهایر[۱۹]» در مطالعه ای که در زمینه شناخت سازمان های غیر انتفاعی انجام داده اند پنج ویژگی مهم را برای سازمان های غیر انتفاعی برشمرده اند. بر این اساس، یک سازمان غیرانتفاعی عبارت است از سازمانی رسمی، خصوصی، غیرانتفاعی، خودگردان و داوطلبانه. این دو با آگاهی از اینکه بسیاری از پژوهشگران، مفاهیم سازمانهای غیردولتی و غیر انتفاعی را مترادف یکدیگر به کار برده اند، اظهار کرده اند که سازمان های غیردولتی در واقع بخشی از سازمان های غیرانتفاعی اند که به توسعه اقتصادی و اجتماعی متعهد هستند (واکیل، ۱۹۹۷).

گوردن کر و وایس[۲۰]به هنگام تشریح مفهوم دولت جهانی، از سازمانهای غیردولتی به عنوان سازمان های خصوصی، خودگردان، رسمی و غیر انتفاعی یاد کرده اند. ویژگی داوطلبانه به لحاظ حرفه ای شدن[۲۱] سازمان های غیردولتی حذف شده است. در این تعریف، خصوصی و خودگردان دو ویژگی اساسی سازمان غیردولتی است که متعلق به دولت نیستند و به صورت مستقل اداره می شوند. از سوی دیگر، این دو ویژگی نخست به دیدگاه هایی اشاره دارد که معتقد است سازمان های غیردولتی به نمایندگی از جامعه مدنی عمل می کنند و سپس بر ارتباط بین دولت و سازمان های غیردولتی تأکید می ورزد.

مشکل پیچیده تر، ارتباط بین سازمان های غیردولتی و حکومت است؛ زیرا با توجه به دو ویژگی خصوصی و خودگردان، مسائل عمده دیگری را در پی می آورد.

به اعتقاد گوردن کر و وایس در چهارچوب چنین تعریفی می توان سه نوع از سازمان های غیردولتی را مطرح کرد: نخست، سازمان هایی که حکومت آنها را سازماندهی می کند (GONGOs) [۲۲]. این دسته از سازمانها را کشورهای جهان سوم به منظور در اختیار گرفتن سیل کمکهای روز افزونی که به سوی سازمانهای غیردولتی می شود به وجود می آورند. دوم، سازمانهای شبه غیردولتی (QUANGOs) [۲۳] هستند. این دسته از سازمان ها در کشورهای صنعتی به وجود آمده اند و در آمد عمده شان را از محل خزانه عمومی کسب می کنند و سوم، سازمانهای غیردولتی سازماندهی شده از سوی اعطا کنندگان کمکهای مالی بین المللی (DONGOs) [۲۴]هستند. این دسته از سازمانها به عنوان مجاری ارتباطی برای دریافت و توزیع این کمکها ایجاد می شوند.

به باور گوردن کر و وایس هر سه نوع سازمان، هم خصوصی و هم خودگردان هستند. در مقابل، آنا سی. واكيل[۲۵]معتقد است که تنها سازمان های شبه غیردولتی و غیردولتی سازماندهی شده از سوی اعطا کنندگان کمک های مالی بین المللی را می توان مشمول این تعریف کرد. سایر سازمان هایی که از تعریف «خصوصی، خودگردان، رسمی و غیر انتفاعی» بودن مستثنی شده اند، «غیررسمی» محسوب می شوند. اغلب سازمان های محلی[۲۶]در کشورهای جهان سوم، مانند «گروههای تدفین[۲۷]» و «گروههای پس انداز[۲۸]» در این طبقه بندی جای می گیرند و برخی از صاحب نظران به عنوان نوع قانونی سازمان های غیر دولتی را در نظر می گیرند. در واقع، سازمان های غیردولتی در سطوح محلی، اغلب به صورت غیررسمی تشکیل می شوند. شاید به همین دلیل است که از این سازمان ها، با عنوان سازمان های غیررسمی یاد می شود.

مشکل دیگر تعریف گوردن کر و وایس از سازمان های غیردولتی آن است که سازمان هایی همچون شرکت های تعاونی از شمول این تعریف خارج می شوند؛ زیرا آنها اغلب با هدف کسب سود ایجاد می شوند. در حالی که بسیاری از صاحب نظران از آنها به عنوان سازمان های غیردولتی یاد می کنند. شاید به این دلیل بتوان این سازمان ها را غیردولتی نامید که جنبه غیرانتفاعی در آنها بر کسب سود ترجیح دارد. اگر هدف عمده سازمانی، کسب سود یا تقسیم آن در بین اعضا نباشد، می توان آن را یک سازمان غیردولتی به شمار آورد.

آنچه مشکلات یاد شده را مضاعف می کند، روشن نبودن تمایز بین سازمانهای غیردولتی و غیرانتفاعی است. این امر در خصوص سازمان های غیررسمی و سازمان هایی که ممکن است سودی را کسب و توزیع کنند، به بحث گذاشته شده است. احتمالا شمول تعریف سازمان های غیردولتی از غیرانتفاعی فراتر است؛ با این حال به علت ارتباط تاریخی سازمانهای غیردولتی با توسعه، ناگزیر از گنجاندن مفهوم توسعه در تعریف سازمانهای غیردولتی هستیم؛ با این توجه که نبود توافق در خصوص تعریف مفهوم توسعه، از جمله مشکلات حل نشده است (واکیل، ۱۹۹۷). یک تعریف «ساختی- عملیاتی[۲۹]» پیشنهادی برای سازمانهای غیردولتی این است که: سازمانهای غیردولتی، سازمانهایی خودگردان و خصوصی اند که با هدف کسب سود ایجاد نشده اند، بلکه در پی بهبود کیفیت زندگی مردمی هستند که در وضعیت نامساعد به سر می برند. البته تعریف پیشنهادی فوق باید در ادبیات سازمانهای غیردولتی کشورهای مختلف به آزمون گذاشته، تا جامع و مانع بودن آن مشخص شود؛ یعنی همان طور که می تواند تمامی سازمانهایی را که به عنوان سازمان غیردولتی در نظر گرفته می شوند، پوشش دهد، می تواند بین این سازمانها و سازمانهای مشابه، تمایز قائل شود.

از آنجا که سازمان های غیردولتی در کشورهای مختلف جهان از ساختارهای سیاسی، قانونی، دیوان سالاری و فرهنگی متفاوت تأثیر می پذیرند، به صورتهای مختلف ظاهر می شوند. ادوین بلک تأکید می کند که بهترین روش ایجاد نهادهای نوین این است که با میراثها و ارزشهای سنتی جامعه منطبق باشد (دوسولايول، ۱۳۵۰). بنابراین، متناسب با شرایط کشورها، تعاریف عملیاتی مختلفی از این مفهوم ارائه می شود. با این حال، سه ویژگی خصوصی (غیر دولتی)، خودگردان و غیر انتفاعی بودن وجه مشترک تمام تعاریف بوده از آنها به عنوان ویژگی های محوری یاد شده است.

پانویس

  1. voluntary
  2. profit-non
  3. . service-oriented
  4. . service-oriented
  5. grass roots organization
  6. . non-sectarian
  7. Non-Governmental Organization
  8. . United Nations Economic and Social Council Resolution
  9. Private Voluntary Organizations
  10. Non Profit Organizations
  11. Gorman
  12. tax-exempt
  13. overseas activities
  14. relief and development
  15. Overseas Development Institute
  16. . Economic Cooperation and Development Organization
  17. Korten
  18. . people-centered development
  19. Salamon & Anheier
  20. . Gordenker & Weiss
  21. professionalization
  22. Government-Organized NGOs
  23. Quasi-Nongovernmental Organizations
  24. . Donor-Organized NGOs
  25. . Anna C. Vakil
  26. Community-Based Organizations
  27. burial societies
  28. . savings clubs
  29. structural-operational