طرحی نو در مدیریت امر خیر

مجتبی اصغری چالش های امر خیر را می توان از منظرهای مختلفی بررسی کرد:از دیدگاه حاکمیتی،حقوقی،فقهی و... دکتر نعمت الله موسی پور دبیر علمی همایش ملی خیر ماندگار این چالش ها را از منظری علمی بیان می کند.متن کامل این مصاحبه با عنوان «چالش های نیکو کاری در ایران امروز چیست؟» در خبر گزاری ایکنا در تاریخ 29 آبان 1397 منتشر شده است.

به عنوان دبیر علمی همایش های ملی خیر ماندگار از نظر شما چالش های کار خیر در ایران چیست؟ توضیح بیشتری درباره چالش های حقوقی، اقتصادی و ... در زمینه امورخیریه بدهید.

واقع امر این است که تقریبا در چند سال گذشته، تلاش های خوبی شده است تا نهادهای خیریه اجتماعاتی پیدا کنند؛ خیریه هایی که عمدتا فرد بنیان هستند به نهادهایی اجتماعی و جمع بنیان تبدیل شوند.

این فرد بنیان بودن گرچه در مواردی محسن محسوب می شده است؛ اما امروزه دیگر پذیرفتنی نیست و نوعی چالش محسوب می شود. چالش دیگر این است که در اقدامات خیریه به شدت به توان دانشی خیرین وابسته هستیم؛ یعنی کسی که اراده می کند کار خیر انجام دهد، تصمیم می گیرد که «چه» کار خیری انجام شود. نیازسنجی در امور خیر با فقری در جامعه مواجه است. متأسفانه نهادهای علمی تاکنون برای رفع این فقر تلاش نکرده اند تا زمینه های اصلی توسعه جامعه و اقتضای سرمایه گذاری نیکوکارانه را توضیح دهند.

موضوع با اهمیت دیگر این است که جریان خیر از گذشته وضعیتی رقابت گونه برای جریانات حکومتی داشته است. در واقع و جریانات حکومتی در عین حالی که دوست دارند کارخیر انجام شود تا مشکلی از مشکلات آنها کاهش پیدا کند، در عین حال دوست ندارند کار خیر منجر به تولید قدرت های محلی، چهره های محبوب ملی و... شود . این دوگانه نیاز به خیر و در عین حال کمرنگ شدن خیر چالش محسوب می شود.

همچنین امر خیر نیازمند بنیان های اطمینان بخش اقتصادی است ، یعنی اقدام کننده به امر خیر بتواند از نظر اقتصاد عمومی اطمینان یابد که کارش اثر پیش بینی شده خود را خواهد داشت و اگر آسیبی اقتصادی به وجود آمد، بتواند جبران کند. نظام اقتصادی و به خصوص نظام بانکی حمایت سیستماتیکی از نیکوکاران نمی کند.

می توان گفت شناسنامه ای برای خیرنیاز هست تا بانک با تسهیلاتی از آن پشتیبانی کند؟

بله، حتی مثلا خیری از آمریکا می خواهد اینجا سرمایه گذاری کند باید بتواند پول را به ایران منتقل و با ریال اینجا هزینه کند، یا اینکه اگر خیران ایرانی می خواهند کار خیری در جای دیگر دنیا انجام دهند، نظام پولی و سرمایه ای ما باید بتواند از آنها پشتیبانی کند.

ممکن است به سرعت گفته شود اینها می تواند به مفاسد اقتصادی منجر شود که در پاسخ می گوییم مگر بقیه کارهای اجتماعی و اقتصادی ممکن نیست منجر به مفاسد شوند؟! اگر نظارت انجام نشود، معلوم است که فساد به وجود می آید. یکی دیگر از چالش ها چالش فقهی است.

به این معنا که فقه نیکوکاری نداریم. بحث نیکوکاری فقط وقف نیست و می تواند فعالیت های عمومی اجتماعی را هم شامل شود. امروزه، موضوعات خیرخیلی گسترده هستند. البته معتقدم وقف، که سابقه ای بسیار طولانی در ایران دارد، به واسطه کم کاری متخصصان حوزوی فقه قوی ندارد، چه برسد به اینکه فقه نیکوکاری داشته باشیم.

دومین همایش ملی خیر ماندگار چقدر می تواند این چالش های فقهی را ساماندهی کند؟

اصولا برگزاری این همایش ها مثل پهن کردن سفره ای است که هر کس باید به دلخواه خود بر آن بنشیند و غذایش را هم با خود بیاورد تا همه با هم سهیم شوند. این سفره از آن سفره هایی نیست که نذری بدهد، بلکه از آن سفره هایی است که نذری دهندگان در آن نذر خود را ادا می کنند! توفیق کامل در پاسخگویی به این چالش ها به عاملیت کسانی که واجد این علمیت هستند برمی گردد.

محققان خوبی در حوزه و دانشگاه وجود دارند که می توانند به حوزه فقهی همایش ورود کنند. برای حضور متفکران در همایش دو راه را دنبال کرده ایم؛ اولین راه فراخوان بود.

راه دوم این است که تعداد اندکی را دعوت میکنیم تا در همایش سخنرانی کنند. در حوزه دعوت کسانی را مدنظر داریم و موضوعات متعدد است و گنجایش همایش کم؛ بنابراین در همه حوزه ها نمی شود سخنران دعوت کرد. بیشتر انتظار داریم کسانی که در زمینه های مختلف امور خیریه ، اندیشه و ایده ای دارند در همایش حاضر شوند، مقاله بفرستند و با کمیته های علمی ارتباط برقرار کنند.

یکی دیگر از چالش های ما پرورش ندادن نیروی انسانی متخصص برای امور خیر وخیریه هاست. در ایران گرایش های رشته مدیریت بسیار است، در حالی که گرایشی از آن به مطالعات امور خیریه نمی پردازد. گرایش های مدیریت در دوره ای بسیار شدند و بیش از ۲۰ گرایش مدیریت وجود داشت؛ اما یک گرایش برای مدیریت امور خیریه به وجود نیامد.

قبلا خبردادید که قرار است به زودی رشته تحصیلی مطالعات و مدیریت امور خیریه»، نشریه علمی «مطالعات امرخیر» وانجمن علمی مطالعات نیکوکاری و امور خیریه» ایجاد شود؛ اما توضیح بیشتری ندادید. آیا امکان دارد در این مجال درباره این خلاقیت های جديد توضیحاتی بدهید؟

در واقع فرایند عملی آن را توضیح ندادم که چه کاری انجام می دهیم. برای بخش اول یک نفر از کسانی را که در حیطه آموزش امر خیر کار می کند، دعوت کردیم تا پیش نویسی برای رشته «مطالعات و مدیریت امور خیریه» تدارک ببیند. این پیش نویس را یک بار من از ایشان گرفتم و اصلاحاتی را روی آن انجام دادم. وقتی پیش نویس تهیه شود متخصصان آن را بازبینی و به چهارچوب رشته تبدیل می کنند.

برای عملیاتی کردن این چهارچوب دو راه داریم: یک راه این است که آن را در قالب مراکز علمی کاربردی دنبال کنیم و آن را رشته ای از جنس رشته های کاربردی بدانیم که فرایند تصویب خود را دارد. یک راه دیگر هم این است که آن را برای دانشگاه ها تصویب کنیم که باید به شورای گسترش راه یابد. وزارت علوم دفتری به نام دفتر برنامه ریزی آموزشی دارد که باید در آنجا به عنوان رشته کارشناسی تصویب شود. اگر با توجه به مقررات وزارت علوم نتوانیم رشته کارشناسی آن را راه اندازی کنیم در قالب یکی از گرایش های مدیریت قرار میگیرد.

در حال حاضر با رایزنی های بنیاد خیریه راهبری آلاء توانستیم مرکز پژوهشی امرخیر را با همکاری دانشگاه اصفهان در این دانشگاه دایر کنیم. یکی از کارهای پیش بینی شده برای این مرکز این است که انتشار مجله را دنبال کنند.

الان تیم هیئت تحریریه را انتخاب کرده ایم. براساس پیش بینی ها در این همایش باید تعدادی مقاله علمی - پژوهشی را از میان مقالات برای چاپ در نشریه انتخاب کنیم تا انتشار فصلنامه آغاز شود. ما امیدواریم که در پایان امسال یا ابتدای سال آینده فصلنامه مطالعات امر خیر منتشر شود. درباره تأسیس انجمن علمی مطالعات باید بگویم که تأسیس انجمن وابسته به رایزنی در محفل های پیرامونی همایش است. اساتید حاضر در همایش از دانشگاه های مختلف و مراکز و شهرهای مختلف هستند و پیش بینی شده که در حاشیه همایش محفل کوچکی برای رایزنی درباره تأسیس انجمن علمی مطالعات بر پا کنیم.

در این همایش مجموعه ای کارگاه برای ارتقای تربیت نیروی انسانی پیش بینی کرده ایم و این کارگاه ها در روز اول همایش برگزار می شود. در پیرامون همایش یک سری محافل پیش بینی شده که یکی از آنها محفل انجمن علمی است. انجمن علمی سازمان مردم نهاد محسوب می شود؛ اما مجوز کار خود را از وزارت علوم می گیرد. واحدی در وزارت علوم به نام دفتر علمی وجود دارد که مجوز می دهد و دریافت مجوز قواعدی دارد که آن قواعد را رعایت می کنیم.

چالش دیگری هم وجود دارد که به آن اشاره ای نکردید؛ پولشویی در بعضی خیریه ها .

در واقع برای اظهار نظر در چنین موضوعی باید شواهدی برای تأیید آن داشته باشم. تا الان چند خیریه داشته ایم که در پولشویی شریک بوده اند و محکوم شده اند؟ مثلا می دانیم که چندین شرکت خودرویی پول ناصواب از مردم گرفتند؛ اما چند خیریه تا الان داشته ایم که چنین کارهایی کرده اند؟ فعلا شواهدی را ندارم و فقط آن را بیشتر یک زمینه می دانم.

آن را تصوری می دانم که شاید وجود داشته باشد و شاید هم وجود نداشته باشد. بنابراین آن را به صورت چالش معرفی نکردم. دو کار اصلی که انجام شده یک بخش آن برمی گردد به آرمان های مشخص برای پیگیری امور خیریه و کار خیر و کار دوم هم به به شفافیت زمینه های اقتصادی مربوط می شود. کارهای خیریه باید شفاف باشد. این دو کار انجام شده است؛ اما هر دو کار حکومتی هستند. شرایط بحث شفافیت باید از طریق نظارت های حکومتی فراهم شود؛ یعنی خیریه وقتی تحت نظارت باشد ملزم به این می شود که شفاف تر عمل کند.

خیریه ای که تحت نظارت نباشد - مثل ده ها کار دیگری که تحت نظارت نیستند- شفاف عمل نمی کنند. بنابراین آن وجه فقدان قانون جامع و کمبود نظارت بر کار خیریه ها یک چالش است. حاصل آن این می شود که فعالیت های خیریه فعالیت نسبتا پنهانی داشته باشند. فقر محوری زمینه پنهان بودن و فردبنیان بودن را فراهم میکند.

مسئله ای که اشاره کردید امري واقع از نظر اقتصادی در خیریه ها نیست که بخواهد چالش تلقی شود. آن چیزی که چالش محسوب می شود کمبود نظارت و شفاف نبودن به واسطه نبود قانون جامع است که می تواند خود به چالشی اجتماعی و فرهنگی در خصوص اعتماد مردم به خیریه ها تبدیل شود. |

همان گونه که اشاره شد قرار است این همایش اجتماعاتی برای خیران کشور به وجود بیاورد و به نوعی به تجمیع و تسهیل فعالیت های خیر کمک کند. چقدر ممكن است این اقدام منجر به جریان تاریخی امر خیر از مسیر مردمی بشود؟آیا ممکن است چنین تشکل هایی منجر به ایجاد سازمان یا وزارتخانه ای برای امور خیریه بشوند؟

منظور من از فردمحور بودن خیریه ها این نیست که چند هزار آژانس تاکسی را تعطیل کنیم تا اسنپ راه اندازی کنیم! فعالیت ها از این جهت فردمحور است که به اراده شخص تأسیس می شود، به تشخیص شخص انجام می شود و با ارزیابی شخص خاتمه می یابد. نهادهایی نداریم که به این افراد مشاوره دهد تا در چه زمینه ای و به

چه شکلی کار خیر انجام دهند. منظور من از تشکیل اجتماع و نهاد برای امور خیریه اتحادیه خیران است تا در آن تجربه کارهای خیر به اشتراک گذاشته شود.

در ایران میل عجیبی به ایجاد وزارتخانه وجود دارد. این موضوع زمینه های فرهنگی دارد. از این جهت که سیاسیون فکر می کنند مردمان از فهم ناتوان اند و حاکمان که دانایان خلق هستند باید هدایت فعالیت های مردمی را به دست بگیرند.

سازمان داشتن، سازمانی عمل کردن و جوانب مختلف را دیدن لزوما به معنای این نیست که آن کار حاکمیتی و دولتی شود. اتفاقا می خواهم به این حرف رئیس جمهور استناد کنم که با این مضمون گفت: «ما دولتی ها کارمان را خوب انجام نمی دهیم؛ ولی مردم کارشان را بهتر از ما انجام میدهند!» فکر می کنم که اگر وقف و امر خیر را زمانی دولتی کنیم حتما کار بدتر انجام خواهد شد.

خیریه به کمک مالی دولت نیاز ندارد، اتفاقا شاید برعکس آن صادق باشد! دولت و حکومت فقط باید روند کار خیر را تسهیل کند و بقیه را مردم انجام می دهند. خیریه ها باید یاد بگیرند که با هم تعامل کنند و تجارب و دانش را با یکدیگر به اشتراک بگذارند. همایش ملی خیر ماندگار چنین فضایی را مهیا می کند.

طبق برآورد فعالیت های خیریه در ایران به اندازه درآمد نفتی گردش مالی دارند. بعضیها معتقدند این حجم از گردش مالی نیاز به وزارتخانه ای دارد تا مجلس و دولت بتوانند به آن نظارت کنند. نظر شما در این باره چیست؟

در این زمینه به وزارت نیاز نداریم، به نظارت نیاز داریم، وجود قانونی جامع امكان نظارت و ارزیابی مؤثر را فراهم می آورد. دقت کنید که در قرن بیست و یکم حکومت هایی موفق تر هستند که نظارت ها را قوی تر کرده اند نه حکومت هایی که برنامه ریزی ها را بیشتر و مسئولیت های خود را سنگین تر کرده اند.

کار سختی نیست که مسئولان نظارت ها را گسترش دهند و شاخص هایی را مشخص کنند. مثلا نهاد خیریه نهادی باشد که این کارها را باید انجام بدهد، مدیر باید ویژگی هایی را دارا باشد، مکان باید این طور باشد، اعضای تحت پوشش باید این شرایط را داشته باشند و.... اما لازم نیست که وزارتخانه ای راه اندازی شود که این کار را انجام بدهد، زیرا در تمام مواردی که وزارتخانه ای راه اندازی شد کارمان بهبود نیافت.

و سؤال پایانی اینکه با توجه به مسئولیت علمی شما در همایش و سابقه فعالیت های علمی تان در زمینه راهبری امور خیریه، کدام فعالیت های خیر را مصداق کار خیربادوام، مؤثر و منطبق بر توسعه پایدار می دانید؟

این تعبیر را اخیر آقای محمدی به هنگام تودیع از اوقاف استفاده کردند و گفتند وقف کار خیر پایدار است و بقیه کارهای خیر کار خیر جاری هستند. نظر ایشان محترم است؛ چون به هر حال سال ها در سازمان اوقاف زحمت کشیده بودند و براسم سازمانشان هم ابتدا وقف بیان شده است و سپس بقیه امور خیر.

معتقدم کار خیر ماندگار برمی گردد به اینکه چه نوع خیری را دنبال می کنیم، چگونه امور خیر را بنیان می گذاریم و چقدر در بنیانگذاری امور خیربه دوام آن می اندیشیم یا چقدر آن را فردمحور و محدود به زمان کوتاه لحاظ می کنیم. در دنیا و ایران برخی از بنیادهایی که بنیاد خیریه بودند و کار کردند وجود دارند که چند صد سال دوام و استمرار فعالیت داشتند و توانستند کار خودشان را دنبال کنند.

در تاسیس برخی دانشگاه ها که در دنیا جزو دانشگاه های برتر هستند چنین بنیادهای خیریه ای وجود داشتند و چنین کارهای خیری انجام شده است. مهم این است که چگونه این کار خیر را بنیان بگذاریم.

عرض کردم آن چیزی که مشکل ایجاد کرده فردمحوری است؛ چون با از دنیا رفتن آن فرد اگر خانواده اش دنبال نکنند هیچ دنبال کننده ای وجود ندارد مگر اینکه سازوکاری قانونی پدید آید که استمرار حیات خیریه را ممکن و تضمین کند. الان به علت نبود قانون جامع چنین سازوکار قانونی را نداریم.

خیر ماندگار را به گونه دیگری از خیر جاری تفکیک کردیم و گفتیم وقتی فعالیت های علمی، پژوهشی، آموزشی و کارهایی از جنس دانایی انجام میدهیم، اینجا خیری ماندگار است؛ چون در نسل بشر استمرار دارد.

اما وقتی کارهای روزمره را انجام می دهیم و نیازهای جاری مردم را جواب می دهیم آنها خير جاری هستند. برای نمونه، اگر بنیاد خیریه آلاء خدمتی به بیماران سرطانی ارائه و طب تسکینی را دنبال می کند این خیر جاری است؛ ولی اگر بنیاد آلاء جایی از تحقیقی حمایت می کند این در واقع کاری ماندگار است که آثار آن برای نسل های بعد هم دوام خواهد داشت.

پس این تمایزی دانش بنیانی و غیردانش بنیانی است. هر نوع خدمتی که برای رفع نیاز جاری مردم ارائه می شود خیر جاری و هرنوع خدمتی که به علم می شود خیر ماندگار است.