مدل تربیت اسلامی نیکوکاری

ایمان ابراهیمی

پرسش اصلی این پژوهش چیست مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع اسلامی است. پژوهش با این پیش فرض انجام شده است که مدل مفهومی کاملی درزمینه تربیت نیکوکاراته از متون دینی استخراج پذیر است. این پژوهش با رویکرد اکتشافی و استفاده از روش استقرایی با داده بنیاد و کشف شبکه معنایی به دنبال مدلی است که سازه مفهومی فوق را با بهترین جامعیت و تعادل نمایندگی کند. يافته ها نشان می دهد: تغییر نگرش راهبردهای مدیریتی، جزای الهی تقویت فضائل و ایجاد توجه عوامل مؤثر را تشکیل می دهند. متغیرهای زمینه ساز نیز عبارت اند از: فطرت و شکوفایی رشد عقلانی رشد توحیدی، آخرت گرایی، رشد تقوایی، رشد تولی، ارزش ها و فضائل، آداب، ستن و عادات، متغیرهای بازدارنده هم عبارت اند از خودمحوری دنیا دوستی فرومایگی. سوء مدیریت فرهنگ ناسپاسی، انحراف فکری، بدخواهی و غفلت، شتایج و پیامدهای این مدل تربیت نیز شامل رفع کمبودهای فردی و اجتماعی امنیت آرامش فردی و اجتماعی، پاکی مال و جان، قرب الهی، پاداش الهی، نفوذ در دیگران و همبستگی اجتماعی هستند، این يافته ها با نتایج پژوهش های متعددی همخوانی دارد

اسلام دینی است که اساس آیین خود را با عنایت به اجتماع بنا نهاده و برای روابط اجتماعی اهمیت زیادی قائل است. فرهنگ نوع دوستی و نیکوکاری، از مهم ترین بخش های فرهنگ عمومی و از تأمین کننده های اصلی حیات طیبه در جامعه سالم و اسلامی است.

با توجه به همین مطلب در این پژوهش سعی شده است ، مدل جامع تربیت نیکوکارانه بر اساس منابع و متون اسلامی ایجاد شود تا راهنمایی برای عمل در حوزه های مختلف اجرایی قرار گیرد.

پرواضح است که مدل ارائه شده دریافت نویسنده از متون بررسی شده است که شاید نیازمند اصلاح باشد؛ اما از آن جهت که اولین کار در این شمایل است، امکان دارد راهگشای این بحث باشد.

۱.روش و مراحل پژوهش

هدف از پژوهش حاضر طراحی مدلی است که با بیان مفاهیم و روابط میان آنها بتواند مقوله تربیت نیکوکارانه را مفهوم سازی نماید؛ بنابراین، پژوهش حاضر در بخش اول خود از حیث رویکرد استقرایی و از حیث هدف، اکتشافی است.

برای دستیابی به این منظور استراتژی مفهوم سازی داده بنیاد برگزیده شد. روش تحلیل داده ها روش اجتهادی و سپس قیاس استقرایی و استعلایی است. در این پژوهش، پس از گردآوری داده ها که بر اساس کلیدواژه ها و نیز مفاهیم کلیدی ، ازمتون بیش از حدود ۹۰۰ فراز و آیه قرآنی و هزار روایت که در گزینش دوم به حدود ۳۰۰ روایت تقلیل یافت، عبارت های مدنظر دسته بندی شده است و از هر عبارت مفهوم یا مفاهیم کلیدی آن عبارت استنتاج می شود.

در گام بعدی کدها یا نمایه های حاصل، تحلیل و در دسته هایی که با یکدیگر موضوع مشترکی دارند، گروه بندی می شوند. این موضوع مشترک زیر نام مفهوم شناخته می شود.

پس از دسته بندی مفاهیم ، مفاهیم مشترک در کنار یکدیگر تشکیل یک مقوله را می دهند که دارای مفاهیم کلان و انتزاعی تر هستند. به عنوان نمونه، نمودار مسير استخراج مقوله «تغییر نگرشه چنین است:

در این نمودار، از معانی استخراج شده از آیات و روایات (کدها یا نمایه ها)، سه نگرش مفهومی جدید درباره خدا و صفات و افعال او، اموال و دارایی ها و معنای نیکوکاری به وجود می آید که به همین ترتیب بریکدیگر نیز تاثیرگذار هستند.

مجموع این ها با عنوان تغییر نگرش، مقوله بندی و در مدل، در قسمت عوامل مؤثره مفصل بندی شده اند. شکل گیری مفاهیم و مقوله ها در نهایت به ظهور تئوری منجر می شود.

این تئوری می تواند در قالب مدلی متشکل از روابط ساده و یا چندگانه نمایش داده شود. دانایی فرد، ۱۳۸4؛ پور سعید و شامحمدی، ۱۳۹۱).

در علوم اجتماعی، مدل با بیان عناصر و اجزا و روابط منطقی میان مفاهیم موجود در یک پدیده به نظم بخشی و ساده سازی واقعیت اجتماعی می پردازد.

اثربخشی مدل وابسته به قدرت نظم بخشی، هماهنگی با واقعیت، کاربردی بودن، قدرت تبیین و تشریح و پیش بینی پدیده هاست (گودرزی و رودی، ۱۳۹۰).

مبتنی بر مفاهیم و مقولات به دست آمده از مرحله کشف مفاهیم و مقولات که در بالا آمد، می توان مدل جامع تربیت نیکوکارانه را مبتنی بر منابع اسلامی و زیرمجموعه های ابعاد، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه ساز، متغیرهای بازدارنده و نتایج و پیامدها ترسیم نمود. (نمودار روبرو)

۲. تبیین مدل

مدل از پنج بخش عمده تشکیل شده است:

۲٫۱، ابعاد:

بخش مرکزی که حول تربیت نیکوکارانه ترسیم شده است، ابعاد موضوع را نشان می دهد که شامل نیات، احکام، آداب، مدیریت، موارد و مصادیق است. نیات اشاره دارد به مجموعه ای عظیم از آیات و روایات که نیت خوب داشتن و مسئله اخلاص و پرهیز از ریا، یا انفاق به قصد منت و اذیت را مطرح می کند.

احکام، اشاره به تقسیم انفاق برای مبنای احکام پنج گانه است. انفاق واجب مانند خمس و زكات و دیه و فدیه و نفقات واجب، انفاق مستحب مانند صدقات مستحب و انفاق حرام مانند اتفاق برای بستن راه خدا است. آداب، اشاره دارد به سنت ها و روش ها و ظرایفی که در چگونگی انجام کار خیر، اسلام به آن توجه می کند. مواردی چون ترجیح نیکوکاری پنهان بر آشکار از این دست اند. درباره مدیریت و موارد ، و مصادیق در بخش عوامل مؤثر صحبت خواهیم کرد.

۲٫۲، عوامل مؤثر:

عواملی که متغیرهای ثابت اصلی را در فرایند تربیت تشکیل می دهند. در این میان، تغییر نگرش، غالب ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیرگذاری بر رشد نیکوکاری است.

انس با قرآن نشان می دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج درباره مفاهیم زندگی دنیایی را در پرتو توجه به صفات الهی رنگی دیگر می زند.

راهبردهای مدیریتی، شامل مجموعه ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح شده در قرآن است که در اینجا در مقیاس نظام عمومی تعلیم و تربیت مورد توجه است.

از جمله مهم ترین راهبردهای مدیریتی، تثبیت خط فرمان در شبکه پیوند ولایی که شامل دستورات الهی به مؤمنین، دستورات خداوند متعال به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امربه معروف و نهی از منکر در دو حیطه حاکمیتی و عمومی است، خلق موقعیت های تربیتی و اعمال تقویت های مدیریتی، از این راهبردها هستند.

ترویج فرهنگ شکر، نیکی به نیکوکاران، مقابله به بهتر، ناشکری نکردن، کم شکری ، مقابله به بدی و در همین راستا بزرگداشت نکوکاران و تقویت های غیرمستقیم مانند الگوسازی و تقویت مشاهده ای از همین دست اند.

جزای الهی، یکی از ابزارهای پربسامد در ایجاد جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب است، جزای الهی اشاره دارد به وعده پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی . تقویت فضائل بخش مهمی از رسیدگی به پایه کارهای نیکوکارانه است.

قرآن کریم،اعمال ما را بر اساس شخصیت که برآیند صفات ماست می داند و درواقع، این ها ریشه های اعمال ما به حساب می آیند.

تقویت توحید و ایمان به خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خداترسی از آن ناشی می شود. تکرار کلمه فضل در روایات بسیار زیاد به عنوان ریشه احسان و همین طور صفاتی چون کرامت (مهم ترین و پربسامدترین)، مروت، صبر، نیک سرشتی، شرافت، همت بلند، دوراندیشی، عادات پسندیده در این فضا است.

بخل و حرص به عنوان صفات مقابل مطرح شده است. خود احسان و انفاق، یکی از عوامل از بین برنده این ریشه های منفی است.همچنین آیات و روایات بی شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری واردشده که نشان دهنده تأثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عام است.

از مصادیق برجسته نیکوکاری باید به زکات و پرداخت های مالی واجب و مستحب، اطعام ، صله، تعاون، هدیه، مهمان نوازی، قرض الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاجشان، اصلاح ذات البين و یتیم نوازی اشاره کرد. برای موارد مصرف نیز به پدر و مادر، نزدیکان ، نیازمندان ، نجیبان و مؤمنان تأکید شده است.

۲٫۳، متغیرهای واسطه ای:

بخش های سوم و چهارم، متغیرهای زمینه ساز و بازدارنده هستند که با تأکید بر متغیرهای واسطه ای و زمینه ای ، از طریق تأثیر بر عوامل مؤثر، در شبکه ای بسیار پیچیده کارکرد دارند.

برای نمونه، تربیت زیبایی شناختی و ارزش های وابسته به آن، هم زمان در مؤلفه های شکوفایی فطرت و ارزش ها دنبال می شود و زمینه را برای گرایش به اتفاق فراهم می کند. نماینده بازدارنده ها که شرح برخی از آنها در بخش های بالا آمده است، نیز عبارت اند از

١. دنیا دوستی با زیرمجموعه هایی چون تکاثر، اسراف و تبذیر، ذخیره سازی و اكتناز(گنج پردازی)، حرام خواری و ریا و أكل مال بالباطل و مال مردم خوری، ترس از انفاق، ترس از آینده؛

۲. بدخواهی با مؤلفه هایی نظیر گناه پیشگی (اثم)، دشمنی، دورویی، بدخواهی برای دیگران؛

۳. فرومایگی با اشاره به دنائت های نفسانی و رذایل اخلاقی؛

4. سوء مدیریت نظیر فرهنگ ناسپاسی، خودمحوری، انحراف فکری و غفلت

۲٫4 . خروجی:

بخش پنجم، به خروجی مدل اشاره می کند که با عنوان نتایج و پیامدهای آثار مستقیم و غیرمستقیم تربیت نیکوکارانه را نشان میدهد. رفع کمبودهای فردی و اجتماعی، به رفع فقر و تبعات آن، ضروریات جامعه، ازجمله نیازهای امنیتی همچون جهاد و سایر نیازهای فردی و اجتماعی اشاره می کند.

امنیت مقوله ای است که با مؤلفه هایی چون ثبات، محافظت، تأمین نیازهای امنیتی، انسجام و همبستگی اجتماعی مرتبط و در حوزه های فردی و اجتماعی صادق است.

ایمنی از عذاب های دنیوی و اخروی، از بین رفتن نعمت ها و برکت ها نیز بخشی از همین مقوله است. مقوله آرامش به آرامش روحی فردی و اجتماعی اشاره می کند که با مؤلفه های دیگر همچون امنیت، همبستگی و نفوذ، ارتباط پرمعنا دارند.

پاکی مال و جان به مفهومی پربسامد در آیات و روایات اشاره دارد که تطهير روحها را از بیماری هایی مانند خودمحوری، دنیادوستی، بخل، فرومایگی، بدخواهی و نفاق و پاکی مال از آلودگی ها موجب می شود.

قرب الهی، نماینده مفاهیمی چون محبت، مغفرت، رحمت و هدایت الهي است. پاداش الهی نیز شامل پاداش دنیوی اعم از جبران، تثبیت، افزایش و برکت نعمت ها و پاداش اخروی است.

نتیجه گیری

مدل تربیت نیکوکارانه دارای پنج بخش است: ابعاد، عوامل مؤثر، متغیرهای زمینه ساز، متغیرهای بازدارنده ، نتایج و پیامدها. تغییر نگرش، به عنوان غالب ترین راهبرد تربیتی قرآن در تأثیرگذاری بر رشد نیکوکاری است.

انس با قرآن نشان می دهد که این کتاب آسمانی، نگرش رایج در مورد مفاهیم زندگی دنیایی، اموال و امکانات، اتفاق و احسان، و... را در پرتو توجه به صفات الهی رنگی دیگر می زند.

راهبردهای مدیریتی، شامل مجموعه ای از وظایف حاکمیتی و مدیریت اجتماعی مطرح شده در قرآن است که در اینجا در مقیاس نظام رسمی تعلیم و تربیت مورد توجه است.

تثبیت شبکه ولایت و امر به معروف و نهی از منکر، خلق موقعیت های تربیت و فرهنگ سازی، تثبیت نظام های تقویت، اصلاح ساختاری و نهادی، و... از این دست است.

جزای الهی، یکی از ابزارهای پربسامد در قرآن است که در ایجاد سه نوع جاذبه منطقی و عاطفی در مخاطب مؤثر است، و به پاداش و عقوبت در دو بخش دنیوی و اخروی اشاره دارد.

تقویت فضائل، بخش مهمی از رسیدگی به مبادی افعال نیکوکارانه است. تقویت توحید و ایمان به ربوبیت و مالکیت حقیقی خدا در رأس این فضائل است و تقوا و خدا ترسی و پروای دنیا و عقبی از آن ناشی می شود.

خود احسان و انفاق، یکی از عوامل تقویت فضائل و از بین برنده رذائل مربوط است. آیات و روایات بی شماری در توجه دادن به مصادیق نیکوکاری و موارد شایسته آن وارد شده، که نشان دهنده تاثیر این توجه در ترویج و رشد این فضیلت عام است.

از موارد مصرف تأکید شده می توان به این ها اشاره کرد:

۱. پدر و مادر؛

۲. نزدیکان؛

٣. نیازمندان؛

4. نجيبان؛

۵. مؤمنان.

مصاديق برجسته نیکوکاری شامل زکات و پرداخت های مالی واجب و مستحب، اطعام، صله، تعاون، هدیه، مهمان نوازی، قرض الحسنه، شاد ساختن دیگران با رفع احتیاج شان، اصلاح ذات البين، یتیم نوازی است.

در پایان باید گفت معنا و ارزش این مدل تربیتی نیکوکاری زمانی مشخص می شود که با مدل مقابل خود که همان مدل لیبرال یا سرمایه داری است، مقایسه شود.

برای مثال، در بازدارنده های نیکوکاری مسئله دنیادوستی و حب مال و ثروت اندوزی دیده می شود؛ در حالی که همین موارد به عنوان ارزش ها و غایت سرمایه داری مطرح اند.

در نگرش سرمایه دارانه ، ثروت از به دست آوردن مال محتاجان زیاد می شود؛ درحالی که در نگرش اسلامی، ثروت ثروتمند با مشارکت مالش با نیازمندان، جایگزین، تثبیت ، تصفیه و نمو می یابد. درحالی که در سرمایه داری دستیابی به اموال دیگران هدف است، در نگاه نیکوکارائه خدمت به جامعه و تأمین نیازهای بندگان هدف است.

منابع

1، قرآن کریم

۲، ابن فارس، ابوالحسین احمد، معجم مقاییس اللفة ، قم، مكتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول ، 1404

۳، احمدی میانجی، مکاتیب الائمه علیهم السلام، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۳۲۹ ق.

4 . أبزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن ، معنی شناسی جهان بینی قرآنی، ترجمه احمد آرام، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸.

5. أيمانیان ، حسین، و ایروانی زاده ، عبد الغني، دریچه ای بر نقد اجتماعی در قرآن - جامعه جاهلی و بخشش ، علوم قرآن و حدیث، شماره ۸۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۷

6، تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم ، قم، دفتر تبلیغات ، ۱۳۶6

۷، جلالی، مهدی ، شمشیری ، رحیمه ، و حیدریان شهری، زهره ، بررسی احادیث اختصاص احسان به افراد نجیب و دیندار، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال دوازدهم، شماره ۲۹، تابستان ۱۳۹۶

۸. دانایی فرد، حسن، تئوری پردازی با استفاده از رویکرد استقرایی: استراتژی مفهوم سازی بنیادی، دانشور رفتار، سال دوازدهم، شماره ۱۱، ۱۳۸۶

9. سووری مجد، علی، ابعاد فرهنگ احسان در قرآن و سنت، مطالعات فرهنگ ارتباطات، سال پانزدهم، شماره 57، بهار ۱۳۹۳

۱۰، شریف الرضی، محمد بن الحسین، نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، 1414 ق.

۱۱. طباطبائی، سید محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، جامعه مدرسین، بیتا.

۱۲، عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم الفهرس لألفاظ القرآن الكريم، قاهرة ، دار الكتب المصرية ۱۳۹4 ق، 1945 م.

۱۳، عزیزی ابرقویی، ابوالفتح ، اتفاق در قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق ع ، ۱۳۹۲

14، العسكري الجزایری، ابوهلال سید نور الدين، معجم فروق اللغوية ، قم، موسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۶۱۲ ق.

۱۵، العياشي، محمد بن مسعود ، تفسير العیاشی، تهران ، المكتبة العلمية الإسلامية ، بی تا

۱6، فرامرز قراملکي، احد، اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه های علمیه ، چاپ چهارم، ۱۳۹۱

۱۷. الفراهیدی، خلیل بن احمد، ترتيب العین، به کوشش محمد حسن بکایی، قم ، نشر اسلامی، 1414ق.

۱۸، فیض کاشانی، ملامحمد محسن، الوافی، اصفهان ، مرکز تحقیقات امیرالمومنین، چاول ، 1406 ق.

۱۹. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، بیروت، دارالاضواء، 1405 ق.

۲۰، مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، مكتبة الإسلامية، چاپ دوم، ۱۳۸۹ ق.

۲۱ ، مرکز فرهنگ و معارف قرآن ، دائرة المعارف قرآن کریم : ج ۲ و ، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳

۲۲، مسعودی پور، سعید، و خیری، بهرام ، جاذبه های تبلیغاتی مطلوب در بازاریابی اجتماعی انفاق براساس آموزه های قرآنی، اندیشه راهبردی، شماره 15، بهار و تابستان ۱۳۹۳

۲۳، مصطفایی، محمد، و غروی نائینی، نهله ، مفهوم شناسی احسان در قرآن کریم با بررسی حوزه معنایی احسان فردی، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال هفتم، شماره ۱۳۸۹، ۱۳

۲4، مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶.

۲۵. مطهری، مرتضی، عدالت از نظر علی علیه السلام ، مجموعه آثار، ج۲۵، قم، صدرا، ۱۳۸۲

۲6. مهرابی، امیرحمزه و همکاران، معرفی روش شناسی نظریه داده بنیاد برای تحقیقات اسلامی، مدیریت فرهنگ سازمانی، سال نهم، شماره ۱۳۹۰، ۲۳

۲۷. وحيده ، فخار نوغانی، معناشناسی واژه احسان در قرآن ، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن ، شماره 5، پاییز و زمستان ۱۳۹۳

پانویس