وقفنامه قنات حسینیه تهران

مؤلف: مرضیه مرتضوی

چکيده

اين وقفنامه، متعلق به کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران و مربوط به وقف يک قنات جديدالتأسيس توسط محمد حسين خان اميرتومان ملقب به شهاب الملک در دوره ناصرالدين شاه قاجار است که آن را بر مردم محله چال ميدان و کوچه غريبان در تهران، وقف عامه نمود و پنج شرط بر استفاده از آن مصرح در وقفنامه تعيين کرد و توليت آن را در زمان حيات با خود و پس از مرگ بر اولاد ذکورش قرار داد. کليد واژه‌ها: وقفنامه، قنات حسينيه تهران، محمد حسين خان امير تومان.

مقدمه

بدون شک از ميان اسناد وقباله‌هاي شرعي، وقفنامه‌ها اهميت وجايگاه ويژه‌اي دارند. چرا که رقبات وقفي در اين گونه اسناد که برافراد واماکن مختلف وقف گرديده‌اند، داراي تأثيرات مثبت فرهنگي، مذهبي، اجتماعي و بهداشتي در جامعه زمان خود بوده‌اند که تا زمان حاضر کارکرد خود را از دست نداده‌اند. نکته حايز اهميت در مورد اين سند اين است که شامل بيشترين تعداد سجلات مطابقه‌اي و اندک سجل وقوعي است که با مهر ناصرالدين شاه در رأس آن دال بر اين مطلب است که اين وقفنامه، از روي اصل آن سوادگيري شده و پس از مقابله با مهر و دست‌خط شهود، البته با ذکر محل مهر مبارک و عاليجاه، داراي خاصيتي مانند اصل شده و احتمالا نسخه‌هايي از آن در دست شهود قرار داده شده است. وجود سجلاتي با جملاتي چون (ذا موافق لاصله)، (اين فرع مطابق با اصل معتبري است)، (مطابقه لاصله المعتبرالاصيل)، (سواد مطابق اصل است) و نظاير آن بيانگر يادآوري اين موضوع به آيندگان است.

متن وقفنامه

بسم الله الرحمن الرحيم (شنگرف) الحمدلله الواقف علي ضمايرالعباد و العالم بسرائر...المؤمل الخيرات الجايرت ليوم المعاد والمفيض للبرکات التامات الي يوم الميعاد والصلوة والسلام علي خير خلقه محمد واله شفعاء الخلق يوم دارالمعاد مهر دايره به سجع: ناصرالدينشاه قاجار خلد الله ملکه(شنگرف) وسلطانه السلطان الاجل الاعظم الخاقان الاعدل الکرم مالک رقاب الامم ملک الملوک العالم حمد(شنگرف) وثناء بي حد وعدد که واقفان مواقف ملاء اعلي وساکنان عالم بالا از احصاء آن به... آيند نثار بارگاه حضرت حکيمي است جله عظمه که به حکمت کامله اش املاک ضياء عقار...را به جهت انتفاع عوام بين نوع انسان ابداع نمود و... شامله‌اش... جاريه وعيون صافيه معرفت را از براي...قلوب بندگان اختراع فرموده حياض وحدايق / خانه دل هر عاقل کاملي از مجاري طاعت وعبادت از آب سرچشمه معرفتش مشروب و سيراب کرد تعالي الله زهي به تمثيل و مانند که خوانندش خدا و...ندانند و صلوات مبارکات و تحيات زاکيات وقف روضه منوره جناب ختمي مأبي است که از ماء الحياة انهار حجتش نوشند سبب سعادت دو جهاني است و حرومي از قبض زلال ولاي اهل بيتش موجب شقاوت جاوداني اعني شفيع / المذنبين في يوم المحشر المخاطب به خطاب انا اعطيناک الکوثر(شنگرف) احمد مرسل که خرد خاک اوست هر دو جهان بسته فتراک اوست و برآن عظيم الافضال او که مخصوصند به شريف و...به ما صبروا وجنت حريرا(شنگرف) ومشروبند از سرچشمه عيناً فيها تسمي سلسبيلاً(شنگرف) سيما علي وصيه المطهر الامام المظفر الشجاع /...قسيم الجنة والسقر الوارث في يد الشريف علي خير البشرمن ابي فقد کفر(شنگرف) نفس بي... مصطفي ساقي کوثر علي مرتضي فعليهم صلوات الله الملک الغفار عدد قطرات الامطار و امواج البحار و بعد(شنگرف) بر ضماير صافيه اولوالالباب مستور نيست که هر آفريده را انديشه بقاي جاوداني محض خيال است و بني نوع انسان را در اين فاني ثياب سرمدي فرض مجال و ضيع و شريف چون پست و بلند موج آب در جويبار زندگاني چون پست و بلند موج آب در جويبار زندگاني از پي هم روان و پير و جوان مانند شب و روز به شهرستان عدم بدنبال هم دوان متکلکات اين عبرت سراي پي اصل تراز موج پيراست و پي بقا تراز نقش سراب است مالي که براي آدمي ابد الاباد باقي و دستگير ساعت /...اذا به لغت تراقي باشد آن باشد که في سبيل الله در وجوه بر و احسان مصروف و مبذول گردد لهذا (شنگرف) به توفيق رباني و تأييد سبحاني بنده حقيقي حضرت پروردگار محب خانواده حيدر کرار سرکار جلالتمدار عمدة الامراء العظام مقرب الخاقان حاجي محمد حسين خان امير تومان الملقب به شهاب الملک دام ايام اجلاله قربة / الي الله وطلباً لمرضاتة از روي صفاي طينت با نيت زياد کردن دعاگو براي دوام عمر ودولت اعليحضرت قدر قدرت شاهنشاه حشم خدم سلطان انجم چشم وقف (شنگرف) مؤبد شرعي وحبس مخلد اسلامي نمود تمامي کل ششدانگ قنات جديدالاحداث ملکي مختص خود را که به قنات حسينيه مشهور است به جميع توابع الشرعيه والرسميه سيما الاعيان المنصوبة المنسوبه والموجود للنصب را بر کافه فرقه اثني عشري که ساکن محله چال ميدان وکوچه غريبان من محلات دارالخلافه الباهره باشند و بر واردين دو محله مرقومه بطريق صنف يا غير آن و بر کسانيکه... و مشک و مانند آن دستي آب ببرند و از آن منتفع و سيراب گردند و ثواب اين عمل بزرگ عايد روزگار سرکار واقف معظم و والدين او گردد و صيغه (شنگرف) وقف مزبور مجتمعه به شرايط الصحة جاويد الاحتياطات شرعيه جاري شد و قواعد صحت و لزوم از قبض و اقباض توليتي و حکومتي و ساير ضوابط شرعيت در آن مرعي شد و ضمن العقد المزبور شروط خمسه مذکوره مقرر و مشروط شد اولاً (شنگرف) بايد در خارج شهر شق النهر بکنند و از شتر گلوي قرب دروازه دولاب که در طرف شمال دروازه دولاب و از آنجا به دروازه... دويست... فاصله است مستمراً حايل باشد... ثانياً (شنگرف) بعد از دخول آب مزبور به شهر بايد از حدودي که در اين وقفنامه معين مي‌شود و در اين تاريخ بي زحمت پست و بلند کردن زميني آب مي‌برند تجاوز ندهند تفصيل حدود آنست که بعد از دخول آب به شهر بعد از آنکه يکصد وپنجاه ذرع تقريباً / از بدنه شهر تجاوز نمود که شعبه مي‌شود يک شعبه از آن بطرف جنوب مي‌رود و ميرسد به قراولخانه قريب دروازه دولاب وحمام حاجي موسي و حمام فيروزآباد در تمام محله گردش مي‌نمايد و يک شعبه بطرف مغرب جاري مي‌شود و ميرسد به حمام قبله و بخط مستقيم از شارع عام درب حمام قبله مي‌رسد به حمام خانم و تکيه لوطي عليخان الي تکيه ملا قدير که آخر حدي است که بايد از آنجا تجاوز / ندهند و به سمت مغرب نبرند از شعبه اولي به هر موضوع که آب بنشيند داخل حد موقوف عليه است ولي از شعبه ثانيه يعني از شارع درب حمام قبله تا برسد به تکيه ملا قدير هر خانه که در طرف جنوب اين شارع بزرگ است داخل حد است تا آخر حدود به خلاف خانه‌هاي طرف شمال اين شارع که از اين آب حقي ندارند که خانه‌هايي که در طرف شمال / اين شارع باشند و درب آنها در اين شارع واقع باشد يا کوچه بنده که در طرف اين شارع باشد اهل آن کوچه حق الشرب دارند و طرف غربي و طرف شمال و غربي گود بزرگ چال ميدان و بقعه متبرکه امامزاده اسماعيل حقي ندارند ولي خانه‌هاي طرف جنوب آب انبار مرحوم و زير و طرف جنوب بقعه امامزاده اسماعيل که جزء چال ميدان و بناهاي طرف / جنوب بقعه چهل تن که جزء کوچه غريبان است از قبيل مسجد و آب انبار و عمارات جناب جلالت مأب عمدة الوزراء الفخام امين الدوله فرخ خان غفاري کاشاني دام مجده العالي داخل حدود موقوف عليهم مي‌باشد ولي بايد از آب انبار وقفي جناب جلالت مأب امين الدوله که متصل به حمام مهديخان است به سمت مغرب و شمال آب انبار مزبور نبرند و داخل / حدود است ميدان مال فروشان و محله عرب‌ها و تکيه قاطرچيها تا برسد به گود زنبورکخانه که آخر حد است ثالثاً (شنگرف) در صورتيکه فاضلابي باشد بايد حسب المقرر از شتر گلوي طرف شرقي دروازه شاهزاده عبدالعظيم خارج نمايند بناء اليه بايد خانه وارهايي حوالي گود زنبورکخانه و تکيه قاطرچيها / زياده از قدر حاجت آب مزبور را تصرف ننمايند تا ناچار شوند که از گود زنبورکخانه...خارج نمايند رابعاً (شنگرف) فاضلابي که قرار شد از شتر گلوي شرقي دروازه شاهزاده عبدالعظيم خارج نمايند مخصوص خانوارهاي خارج شهر است و واردين برآنها و... برآويه و مشک و مانند آن / و مادامي که شهري محتاج به آب است خارج شهر حقي ندارند و در صورتي که از خانوارهاي خارج شهر فاضلاب را... تصرف کنند خامساً (شنگرف) ميرآبي که متولي...از خانوارها چيزي مطالبه ننمايد ولي هر شخص حمامي که در حدود مرقومه حمام دارد در صورتي که در هر ماه يک تومان / ريال 26 نخود يا معادل آن از نقد ديگر به ميرآب بدهد داخل موقوف عليهم است والا در بردن اين آب حقي ندارد مگر آنکه ميرآب را به کمتر از يک تومان راضي نمايد و ميرآب از ماهي يک تومان البته زيادتر مطالبه نکند و در صورتي که حمامي ميرآب را راضي نکرده آب ببرد به سرقت يا به عنف اگر چه خلاف / شرع و حرام مرتکب شده ولي آب... براي مسلمانان حلال است و اين حکم و قرار از براي حمامات عام است نه حمامات خاصه جزء خانه و توليت وقف (شنگرف) مزبور مادام الحياة الواقف المعظم دام بقاه با خود واقف و بعد از واقف با کبير اولاد ذکور واقف ثم الذکور من الذکور ثم الذکور / من الاناث به شرط الرشد والوثاقه في العمل با توقف و تقدم بطن اول بر بطن ثاني و با...سن مقدم و با تساوي در سن اورع مقدم است و با تساوي در ورع به قرعه متولي را معين نمايند که بايد متولي يک نفر باشد نه زياده والعياذ بالله در صورت انقراض اولاد ذکور يا فقدان وصف توليت / وقف مذکور به اعلم عادل ساکن دارالخلافه است فصار وقفاً لازماً جازماً دائماً ابدياً وحبساً صحيحاً صريحاً سرمدياً حتي يرث الله الارض والسماء فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثماً / علي الذين يبدلونه و تخلف من عماً قرره الواقف وعليه العنة الله و ملائکته والناس اجمعين و به عون الهي واقف معظم آسيايي بر سر نهر اين قنات مي‌سازد و وقف مي‌نمايد به جهت تنقيه و لاروبي قنات مزبور و حق معتبري از منافع آسيا براي متولي غير خود قرار ميدهد به شرح وقفنامچه عليحده وکان وقوع المراتب في 19 شهر ذيحجه الحرام سنه 1283 محل مهر سرکار عظمت مدار مقرب الخاقان حاجي محمد حسين خان شهاب الملک دام اقباله واقف مزبور

سجلات سمت چپ از بالا

1- اين فرع مطابق با اصل معتبري است که مشحون و مزين است به دستخط مبارک و مزين است به خاتم علماي اعلام کثره الله امثالهم وکمال صحت واعتبار... في 3 شهر...1284سجع مهر: عبده زين العابدين بن ابوالقاسم حسني الحسيني (سجل مطابقه‌اي)

2- بسم الله تعالي شانه عزيز-اصل اين ورقه مشحون [ناخوانا] ذا مطابقه لاصله المعتبر متناو... في 23 شهر ربيع الاول سنه 1284 مقابله شد بين [ناخوانا] صحيح است. سجع مهر: عبده سيد مرتضي ابن حسين الحسيني؟(سجل مطابقه‌اي)

3- هو الله تعالي- قد قوبل مع اصله المعتبرالمسجل المحتوم به خط وخاتم. به خط مجتهدين اعلام فوجدا مطابقين - مهر مربع کاملا ناخوانا(سجل مطابقه‌اي)

4- هو الله تعالي - قد وقع صيغه وقف ال... مستغنيه عن التوصيف والتجديد بتوابعها علي کافه الشيعه الاثني عشريه المشتمله علي التفاصيل والشروط مفصله بالنيه الي الموقوف عليههم والمتولي النلظر في الوقف بتوکيل من الواقف زيد اجلاله مع رعايت غايت الاحتياط في صحه الوقف ولزومه وحصول الاقباض والقبض الشرعي...من الله سبحانه وتعالي ان يجعل ثمره هذا الخير الباقي استدامه دولت سلطانن سلطان السلاطين العالم اطال الله ظلال الرأفه علي رؤس الانام به حق محمد واله السادة کرام في 19 شهر ذيحجه الحرام سنه 1283(سجل وقوعي)

5- مطابق لاصله المعتبرالمشتمل علي... جميع من الاعلام في تابع ما في ال... 1284- مهر مربع با سجع: العبد الاثم ابوالقاسم 1276(سجل مطابقه‌اي)

6- مطابق لاصله المعتبرحرره 3 ربيع الثاني 1284مهر بيضي با سجع: المحتاج الي ربه الغني علي الاعلي؟(سجل مطابقه‌اي)

7- هو الله تعالي شانه مطابق لاصله المعتبرحرره ربيع الثاني مهر مربع ناخوانا(سجل مطابقه‌اي)

8- الظاهر مطالعه هذه الورقه به ورقه اخري مسجله و مشهوره به مهر جميع من اعيان العلماء و غيرهم...النعل بالنعل وانفده بانفده حرره مهر بيضي با سجع: يا هادي المضلين - مهر بيضي: عبده محمد بن محمد جعفر(سجل مطابقه‌اي)

9- بسم الله تعالي - قد وقع الوقف المسطور الجامع لجميع الشرايط الصحة من القباض والقبض وغيرهما والتزامات المسطوره مع التفصيل المسطور لدي في 19 شهر ذيحجه الحرام سنه 1283محل خط شريف و مهر منيف جناب شريعتماب عمدة الفقهاء زبدة ال.... وقدوة المجتهدين ملجأ الاسلام والمسلمين سرکار آقايي حاجي ملا هادي مدرس طهراني زيد فضله العالي (سجل وقوعي)

10- هو مطابقه لاصله المعتبرالاصيل حرره 4 ربيع الثاني 1284مهر مربع با سجع: الراجي الي الله محمد حسن(سجل مطابقه‌اي)

11- بسمه تعالي ذا واصله سيان حرره الراجي عفو ربه مهر مربع با سجع: عبده الراجي جعفر بن.... (سجل مطابقه‌اي)

12- بسم الله تعالي مطابقه لاصله الاصيل مهر بيضي با سجع: عبده الراجي محمد علي(سجل مطابقه‌اي)

13- بسم الله تعالي ذا واصله سيان حرره الجاني مهر بيضي با سجع: محمد باقر بن محمد امين(سجل مطابقه‌اي)

14- ذا مطابق لاصله حرره مهر بيضي با سجع: الحق مع علي ومع اعلي؟(سجل مطابقه‌اي)

15- وقع ما فيه کما فيه حرره محل خط و مهرجناب مستطاب حقايق اداب فضايل ماب الحاج ملا اسدالله کاشاني(سجل وقوعي)

16- محل مهر جناب جلالت ماب شوکت و مجدت نصاب زبده الامراء والکرام عباسقلي خان...الملک دام اقباله

17- محل صحه مبارک اعليحضرت قدر قدرت شاهنشاهي جلالت اميد گاه؟روحنا فداه اطال الله طلال فيه علي رؤس الانام محمد واله

18- سواد مطابق اصل است. مهر بيضي با سجع: الراجي محمد جعفر بن محمد صادق(سجل مطابقه‌اي)

19- هو- بر وقف صحيح شرعي نمود مقرب الخاقان حاجي شهاب الملک قنات مزبوره مفصله ذيل را مرضات الله به جهت حصول دعاي خيربر بقاي دولت روزافزون اينجانب استحضار دارم محل خط شريف و مهر جناب جلالتماب....الرفعه والعظمه والاجلال...الوزراء العظام سرکار جلالتمدار يمين الدوله زيد اجلاله العالي و محل مهر سرکار عظمت و رفعت اقتدار شوکت و مجدت نصاب موتمن السلطان آقا ميرزا محمد هاشم خان امين خلوت دام اقباله

هامش راست از پايين

1- قد وقع ما فيه کما فيه لدي اقل حاج علي نقي کاشاني محل خط و مهر عاليجناب حاجي علي نقي تاجر کاشاني (سجل وقوعي)

2- قد وقع الوقف المرقوم به ما رقم فيه لدي انا اقل الحاج موسي طهراني في 19 شهر ذي الحجه سنه 1283 محل خط و مهر عاليجناب محامد ادات حاجي موسي تاجرکتاب فروش طهراني (سجل وقوعي)

3- اقل الحاج والسادات هاشم الحسيني طهراني 21 ذيحجه سنه 1283 محل مهر و خط حاجي سيد هاشم طهراني

4- بر وقوع وقف مزبور به نحو مسطور در متن شهادت دارم صحيح است وخلافي ندارد محل خط و مهر عاليجنابان معلي جايگاهان عزت و سعادت همراهان زبدة الانتباهان صفر عليخان و حاج محمد ابراهيم خان واقف مزبور دام اقباله. مهر بيضي: ناخوانا(سجل وقوعي)

5- سواد مطابق اصل است محل مهر... درگاه صادق... واقف - مهر بيضي: هوالوعده صادق (سجل مطابقه‌اي)

6- انا شاهد علي ذلک محل مهر و خط جناب شوکت و مجدت نصاب جناب مقرب الخاقان آقا محمد ناصر خان ظهيرالدوله دام اقباله العالي (سجل شهودي)

7- الامر کما رقم - مهر بيضي: الراجي علي الحسيني

منابع

1. شرح رجال، مهدي بامداد، ج3، تهران، زوار، 1378.

2. سرگذشت تهران، حسين شهيدي مازندراني، تهران، دنيا، 1384.

3. دانشنامه آزاد ويکي پديا.