پروژه ی تحقیق و توسعه ی اجتماعی برای مقابله با بحران جهانی آب

همیشه سعی کرده ام تا در کسب و کارهای اجتماعی به صورت عملیاتی فکر کنم و ذهن خود را در این مسیر باز نگه دارم. مهم ترین بخش در ایجاد یک کسب و کار اجتماعی، ارائه ی تعریفی روشن از کسب و کار اجتماعی، به گونه ای است که از ابتدا تا انتهای آن قابل اجرا باشد. هدف کسب و کار اجتماعی حل مشکلات موجود در محیط واقعی است تا انسان ها بتوانند زندگی بهتری داشته باشند. تا زمانی که یک کسب و کار اجتماعی این هدف را مجدانه پیگیری می کند، می توان انتظار داشت روش هایی که برای رسیدن به این هدف به کار گرفته می شود، با گذشت زمان و تغییر محیط، تغییر می کنند، بهبود می یابند و در نهایت به ایده هایی بهتری تبدیل می شوند. اینک مثال بسیار جالب از این فرایند را می توان در داستان شرکت گرامین وئولیامشاهده کرد. شرکت گرامین وئولیا در جهت رساندن آب آشامیدنی سالم به مردم فقیر در روستای گل ماريبنگلادش فعالیت می کند.

مردم روستایی بنگلادش هم اکنون مجبورند برای تأمین آب آشامیدنی خود، از آب های آلوده به آرسنیک استفاده کنند. وجود چنین سمی در آب، تا سال ۱۹۹۳ ناشناخته مانده بود و باعث ایجاد بیماری ها و مشکلات زیادی برای مردم بنگلادش شده بود. بیماری های پوستی و سرطان، از جمله عواقب این مسأله هستند و اکنون تعداد آسیب دیدگان این بیماری ها، به حدود یکصد هزار نفر در کشور بنگلادش می رسد. هم اکنون نیز میلیون ها بنگلادشی هر روزه از آب آلوده به آرسنیک استفاده می کنند که رقم دقیق آن ها نامشخص است، اما تخمین زده می شود بین ۳۵ تا ۸۰ میلیون نفر از این آب استفاده می کنند.

ما سعی می کردیم تا این مشکل را از طریق برنامه های گوناگون، تحت سرپرستی گرامین شیکااطلاع رسانی و برطرف نماییم. خانم نورجهان بیگم، مدیر عامل گرامین شیکا، بسیار مشتاق بود تا به روستاها آب آشامیدنی سالم برساند. او و تیم همراهش از آب سراسر بنگلادش نمونه برداری کردند و تمام راهکارهای موجود از جمله تصفیه آب،جمع کردن آب باران، بهبود آب های سطحی با افزودن زاج و تأمین آب آشامیدنی از طریق چاه های عمیق را امتحان کردند که البته هیچ کدام از این روش ها مشکل وجود آرسنیک در آب شرب را حل نکرد.

ما تنها کسانی نبودیم که برای حل این مشکل اقدام نمودیم. بانک جهانی و چند نهاد اهدا کننده ی کمک های مالی نیز، سال ها به این مسأله توجه نموده اند و بودجه ی زیادی برای حل آن مصرف نموده اند. یونیسف نیز تمام توان خود را صرف پیدا کردن راه حلی برای این مسأله نمود؛ که البته به خاطر درخواست از مردم برای استفاده از چاه های دست ساز به جای آب های سطحی آلوده به آرسنیک، بسیار مورد انتقاد قرار گرفت.

در سال ۲۰۰۷ اریک لسور، یکی از مدیران اجرایی در شرکت فرانسوی خدمات آب رسانی وئولیا، پیش من آمد و سؤالی را مطرح نمود: «آیا ما می توانیم با کمک هم، کسب و کاری اجتماعی راه اندازی کنیم و کیفیت آب شرب مورد استفاده ی مردم فقیر بنگلادش را بهبود ببخشیم؟» من بلافاصله ایده ی وی را رد کردم. ابتدا فکر کردم او در مورد عرضه آب به شیوه بطری که در بنگلادش بسیار رایج و در عین حال پرهزینه و گران است صحبت می کند. این روش به هیچ وجه نیاز فراوان مردم روستاها به آب را برطرف نمی کند. با اینکه درخواست اریک لسور را رد کردم، او در بنگلادش ماند و تلاش کرد تا با من در این زمینه صحبت کند.

سرانجام من به لسور گفتم که اگر می تواند ۱۰ لیتر آب را در ازای یک تا کا به دست مردم روستایی برساند، حاضرم بیشتر با او صحبت کنم. دو روز گذشت و من فکر می کردم لسور بنگلادش را ترک کرده است. اما وقتی با من تماس گرفت و گفت: «بله، من می توانم این کار را انجام دهم.» بسیار خوشحال شدم و بی صبرانه منتظر صحبت با او بودم. این چنین بود که شرکت خدمات آب رسانی گرامین وئولیا متولد شد. شرکت آب رسانی وئولیا بخشی از یک کمپانی بزرگتر به نام گروه محیط زیست وئولیااست که در زمینه ی سیستم های مدیریت مصرف، سیستم های مدیریت انرژی، حمل و نقل عمومی و سیستم های آب رسانی فعال است. شرکت آب رسانی وئولیا که بر طراحی، احداث، مدیریت خدمات آب و فاضلاب برای مشتریان صنعتی و شهرها تمرکز دارد در سال ۲۰۰۸ دوازده میلیارد و شش صد میلیون یورو درآمد کسب نموده است که نسبت به سال قبل خود، ۱۵ درصد افزایش داشته است. لسور قبل از اینکه در سال ۲۰۰۶ به تیم شرکت آب رسانی وئولیا بپیوندد، قائم مقام بخش تحقیق و توسعه ی کل گروه محیط زیست وئولیا بود. در زمانی که این سمت را بر عهده داشت، عمیقا به سیستم های مدیریت محیط زیستی و مسائلی که حول توسعه ی پایدار مطرح است، على الخصوص تأمین آب، علاقه مند شده بود.

چالش های اصلی جهان امروز را نمی توان به تنهایی و تنها با اتکا به فناوری پاسخ داد. بررسی و شناخت جنبه های اجتماعی مشکلات، به اندازه ی انتخاب صحیح فناوری در حل مشکلات مهم هستند. در این میان، کسب و کار اجتماعی نقش مهمی می تواند ایفا نماید. اساسا کسب و کار اجتماعی به معنای این است که فعالیت اقتصادی برای همه، حتى مردمی که در قاعده هرم هستند و غالبا نادیده گرفته می شوند نیز سودمند باشد. اینجا جایی است که شرکت هایی مانند شرکت آب رسانی وئولیا می توانند ورود کنند. چگونه می توان آب آشامیدنی سالم را برای مردم فقیر فراهم نمود، در حالی که خود آنها نمی توانند در سرمایه گذاری برای احداث زیرساخت های پرهزینه ی آب رسانی مشارکت کنند؟ چگونه می توان خدمات جدید را با انتظارات و روش زندگی سنتی مردم سازگار نمود؟

این سؤال ها و سؤال هایی از این دست، بسیار مهم و پیچیده اند و در واقع، هدفی که آنتوان فریرت، مدیر عامل شرکت آب رسانی وئولیا، برای لسور تعیین کرده بود، یافتن راه های همکاری این شرکت در این پروژه ها و پاسخ به این نوع سؤال ها بود. و البته وی به دنبال پاسخ این سؤال برای همه جا و نه فقط برای کشورهای درحال توسعه می گشت.

دیر زمانی است که در همه جای این کره خاکی، آب در کانون مسائل توسعه پایدار قرار گرفته است. امروزه حدود ۲۰ درصد از مردم دنیا به آب آشامیدنی سالم دسترسی کافی ندارند. دانشمندان می گویند سالانه ۲ میلیون کودک به علت بیماری های مرتبط با آب می میرند و این مشکلات روزبه روز وخیم تر می شود. گرمایش جهانی نیز عاملی است که دانشمندان معتقدند بر اساس آن تا سال ۲۰۲۵، نیمی از جمعیت دنیا با کمبود آب مواجه خواهند شد.

این مشکل زنگ های خطر را به صدا درآورده است. در اهداف هزاره سازمان ملل، مسأله ی آب سالم و دسترسی مردم به آن، در کانون توجه قرار گرفته است. دسترسی به آب سالم جزء موضوعات حقوق زنان نیز می باشد. به عنوان مثال، در روستاهای آفریقایی عموما زنان و کودکان مسئولیت آوردن آب برای خانواده را بر عهده دارند و در بسیاری از مناطق که آب به راحتی در دسترس نیست، به ساعت ها کار سخت و طاقت فرسا برای آوردن آب به روستا و یا مزرعه نیاز است. با انجام چنین کارهایی برای بسیاری از زنان فرصت ایجاد کسب و کاری خانگی کاملا از بین می رود و انجام این وظیفه برای بسیاری از کودکان، مانع از حضور آنها در مدرسه و تحصیل می شود.

علاوه بر این، مشکل دسترسی به آب سالم، برای زنان و کودکان شان اثرات بارزتری نسبت به مردان در کشورهایی همچون بنگلادش دارد. در چنین کشورهایی، مردان آزادی بیشتری برای رفتن به بیرون از خانه و حضور در بازارهای محلی، تجمعات و مواردی از این قبیل را دارند و بالطبع در این مکان ها، آب سالم بیشتری در دسترس آنها می باشد؛ اما زنان و کودکان شان باید در خانه بمانند و بیشتر از آب آلوده چاه ها و یا رودخانه ها استفاده کنند. بنابراین موضوع تأمین آب آشامیدنی سالم، با سلامت، توسعه اقتصادی و حقوق زنان نیز مرتبط است.

لسور همزمان با بررسی روش های مختلف شرکت آب رسانی وئولیا برای توسعه نوآوری های اجتماعی حول موضوع تأمین آب، با چند سازمان مشغول مذاکره شده بود. یکی از این سازمان ها که در پاریس مستقر بود، انجمن توسعه ی نوآوری های اقتصادی(به اختصار ADIE) نام داشت. این انجمن توسط ماریا نواککه زنی باهوش و پرانرژی بود اداره می شود، که اتفاقا از دوستان خود من و از پیشگامان وام های خرد در فرانسه بود. لسور از طریق نواک مطلع شد که من در مارس ۲۰۰۷ قصد دارم به فرانسه سفر کنم تا در کنفرانسی شرکت نموده و از انجمن مذکور نیز بازدید کنم. حضور لسور در این کنفرانس موجب شد تا ایده ی تأمین آب شرب سالم برای مردم بنگلادش از طریق ایجاد کسب و کار اجتماعی در ذهنش جرقه بزند.

لسور قبل از مشورت با ما در بانک گرامین، ایده اش را با همکارانش در شرکت آب رسانی وئولیا در میان گذاشته بود. یکی از این افراد، پاتریک روسومدیر بخش شبه قاره هند؛ شرکت آب رسانی وئولیا، مستقر در شهر دهلی بود. لسور وقتی از تجربیات گذشته اش سخن می گوید، از حامیان کلیدی خود در شرکت می گوید و بر اهمیت بهره جستن از کمک آنها از ابتدای فرایند ایجاد کسب وکار اجتماعی تأکید می کند. او می گوید: «اگر در این مسیر تنها بودم، حتی با حمایت مدیریت ارشد شرکت هم نمی توانستم این کار را انجام دهم.»

در اینجا، نکته ی آموزنده ای برای کسانی که می خواهند کسب و کار اجتماعی راه بیاندازند نهفته است: یک نفر، آن هم مدیر یک شرکت بزرگ، تنها اگر بستر مناسبی را از طریق همراه کردن و ایجاد اشتیاق در دیگران از همان ابتدای کار فراهم کرده باشد، می تواند کسب و کار اجتماعی جدیدی راه بیندازد.

لسور در سپتامبر ۲۰۰۷ سفری را به مقصد داکا ترتیب داد. در این سفر روسو و استله لاسلیناز همکاران بخش مالی شرکت آب رسانی وئولیا او را همراهی کردند. آنها با من دیداری داشتند و البته من مجذوب ایده ی ایجاد یک کسب و کار اجتماعی با همکاری شرکتی این چنین بزرگ و با تجربه شده بودم. احساس کردم که آنها در بررسی و شناخت چالش های اجتماعی تأمین آب برای مردم فقیر مصمم هستند و آماده اند که زمان و انرژی و پول خود را صرف یادگیری و آزمایش این مدل جدید کسب و کار کنند. (در سفری مشابه، آنها از کارخانه ی گرامین دنون در بگرا نیز بازدید کردند.)

بعد از آنکه لسور شرط مرا (همان ارائه ی ۱۰ لیتر آب به ازای یک تا کا) برای همکاری قبول کرد، به صورت آزمایشی توافق کردیم تا برنامه ای برای سرمایه گذاری مشترک گرامین و شرکت آب رسانی وئولیا طراحی کنیم. این مشارکت، ابتدای راهی پیچیده و جالب برای ما بود.