نمایش مبدأ برای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و ضرورت تحول در نظام خیر کشور

[[تصویر:طیب نیا.JPG|اصلی|راست|[[دکتر محمدصالح طیب نیا]]<ref>
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان
</ref>]]
متن پیش رو خلاصه ای از سخنرانی [[دکتر محمدصالح طیب نیا]] مدیرعامل [[بنیاد خیریه راهبری آلاء]] در جمع روسای دانشگاه های کشور و خیرین با حضور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در [[مشهد مقدس]] است. در این سخنرانی [[دکتر طیب نیا]] نسبت متقابل مراکز علمی و حوزه امر خیر را مورد بررسی قرار می دهد. ایشان با مقایسه درآمدهای وقفی دانشگاه های اروپا و آمریکا با دانشگاه های [[ایران]] و همچنین بررسی [[وقف]] در حوزه های مختلف علمی این نسبت متقابل را تشریح می کند و در نهایت بر این مبنا راهکارها و پیشنهاد هایی را در این حوزه ارائه می دهد. 

==بررسی تأثیر وقف بر گسترش مراکز علمی جهان== 
===بررسی دانشگاه های جهان===
در ابتدا حوزه [[وقف]] و موقوفات دانشگاه های اروپا و آمریکا را یک بررسی اجمالی می کنم. اکثر دانشگاه های بزرگ و معروف جهان موقوفات گسترده ای دارند که این موقوفات بخش های بزرگی از سرمایه دانشگاه را تشکیل می دهند و در مواردی حتی بخش هایی از هزینه های جاری دانشگاه نیز از درآمد حاصل از این موقوفات تأمین می شود. 

در جداولی که در ادامه ارائه شده است ارزش موقوفات دانشگاه های برتر آمریکا و اروپا ارائه شده است. البته در این جداول تنها دانشگاه های برتر اروپا و آمریکا آمده است درصورتی که در سایت های مرتبط ارزش موقوفات اکثر دانشگاه های اروپا و آمریکا قابل بررسی است. به نظر می آید درباره این آمار در مقایسه با [[ایران]] دو نکته حائز اهمیت است، اول اینکه همه دانشگاه ها بر موقوفاتشان مدیریت صحیح دارند و هرساله ارزش آن و میزان رشد یا کاهش ارزش موقوفات را محاسبه می نمایند، دوم اینکه این آمار به راحتی در دسترس عموم قرار می گیرد و باعث جلب اطمینان خیرین می شود. 

همان طور که در جدول 1 می بینید دانشگاه های [[کمبریج]] و [[آکسفورد]] در اروپا دارای بیشترین ارزش موقوفات هستند که به ترتیب 5.354 و 4.284  میلیارد یورو ارزش موقوفات آنهاست اما زمانی که این جدول را در کنار جدول 2 قرار می دهیم می بینیم که این مقادیر نسبت به 7 دانشگاه برتر آمریکا در زمینه موقوفات بسیار کمتر است و شاید بتوان گفت که یک عامل بسیار مهم پیشرفت و گسترش دانشگاه های [[آمریکا]] همین پشتوانه مردمی و حمایت خیریه مردم از دانشگاه های آمریکا است. همان طور که مشخص است دانشگاه های هاروارد و تگزاس با 35 و 25 میلیارد [[دلار]] ارزش موقوفات، فاصله بسیار زیادی با دانشگاه های برتر اروپا دارند. در ادامه برای آشنایی بیشتر، موقوفات دانشگاه استنفورد مقداری عمیق تر مورد بررسی قرار می گیرد.     
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto"
|+ '''Cells left-aligned, table centered'''
! ارزش کل موقوفات (کیلیون یورو)||کشور|| دانشگاه
|-
| 5354.6  || UK || University Of Cambridge
|-
| esse cillum dolore || eu fugiat nulla || pariatur.
|}
 
همان گونه که در جدول 2 مشخص است ارزش کل موقوفات دانشگاه استنفورد 21.4 میلیارد دلار است که این ارزش از محل موقوفات 7000 واقف تأمین شده است. دانشگاه استنفورد از سال 1991 همانند اکثر دانشگاه های دیگر، شرکت مستقلی را تحت نظر دانشگاه برای مدیریت موقوفات این دانشگاه تأسیس کرده است. وظیفه این شرکت کسب درآمد از محل موقوفات و مراقبت از ارزش موقوفات است، به طوری که در سال 2014 موقوفات دانشگاه نسبت به سال قبل نزدیک به 15 درصد بازگشت سرمایه داشته اند. مقدار بازگشت سرمایه به روش زیر محاسبه می شود:
بازگشت سرمایه کل موقوفات = (وقف و هدایای در سال جدید + بازگشت سرمایه سال جاری) – (میزان پرداختی به دانشگاه)
به عبارتی میزان سود سال جاری به موقوفات و هدایای سال جدید افزوده می شود، سپس هزینه ای که سالانه از محل موقوفات برای هزینه های جاری دانشگاه پرداخت می شود از این مقدار کم می شود تا در نهایت بازگشت سرمایه کل موقوفات به دست آید که این مقدار برای دانشگاه استنفورد 15 درصد بوده است.
جالب توجه است که در سایت دانشگاه در توضیحات موقوفات و هدایا بر این نکته تأکید کرده اند که هدایای با مقادیر کم که معمولاً به هدایای کمتر از 1000 دلار اطلاق می شود، ارزش بسیار زیادی برای دانشگاه دارند و این امر 2 دلیل دارد، اولاً هنگامی که این هدایا در کنار یکدیگر جمع می شوند مقادیر آن ها به بیش از میلیون دلار می رسد و دلیل دوم که شاید مهم تر باشد آن است که این مبالغ محدودیت های کمتر و انعطاف بیشتری در هزینه کرد و مدیریت هزینه دارند، و این امر از آن جهت مهم می شود که بیشتر مبالغ هنگفت و یا املاک ارزشمندی که وقف می شوند برای جهات و با شرایط خاصی وقف می شوند که رعایت نظر واقف از وظایف شرکت مدیریت موقوفات دانشگاه است، ازاین رو محدودیت هایی را برای دانشگاه ایجاد می کند، مسئله ای که امروزه متولیان موقوفات در کشور ایران نیز با آن مواجه اند. به عبارتی در موارد بسیاری موضوع وقف به طورکلی از بین رفته است و متولی به دلیل شرایط وقف نامه قادر به استفاده مناسب از این موقوفه نیست.
بودجه سالانه دانشگاه استنفورد حدود 5 میلیارد دلار است که محل های درآمدی دانشگاه و درصد درآمد دانشگاه از هر محل در جدول شماره 3 ارائه شده است. 
همان طور که مشاهده می شود بیشترین بخش از بودجه سالانه دانشگاه از طریق موقوفات تأمین می شود و تنها 16 درصد بودجه از طریق شهریه دانشجویان به دست می آید و نکته مهم دیگر این است که حدود 39 درصد از بودجه از طریق فروش خدمات علمی یعنی از طریق مراکز درمانی و آزمایشگاه ملی شتاب دهنده به دست می آید، به عبارتی دانشگاه تک بعدی نیست و از ظرفیت های مختلف خود برای تأمین بودجه استفاده می کند. درصورتی که در ایران دانشگاه ها معمولاً به بودجه دولتی و یا شهریه های دانشجویان وابسته اند.
البته هنگامی که مقدار 21 درصد را با دیگر دانشگاه های برتر آمریکا مقایسه کنیم که در جدول 4 ارائه شده است می بینیم دانشگاه های دیگر در این بخش بهتر عمل کرده اند و دانشگاه پرینستون که ارزش موقوفاتش تقریباً برابر با دانشگاه استنفورد است حدود 55 درصد از هزینه های جاری خود را از محل موقوفات تأمین می کند و دانشگاه های ییل و هاروارد نیز حدود 35 درصد از بودجه سالانه خود را از این طریق تأمین می کنند.   

 

 در حوزه موقوفات و درآمدهای دانشگاه های ایران همانند دیگر حوزه های درآمدهای خیر و نوع دوستانه هیچ آمار دقیقی وجود ندارد و تنها می توان بعضی از دانشگاه ها که بر اساس وقف شکل گرفته اند و بعضی از موقوفات دانشگاه های بزرگ را احصا نمود که همین مقدار هم اغلب به دلیل عدم مدیریت صحیح، دارای بهره وری مناسبی نمی باشند. بعضی از دانشگاه ها که دارای موقوفات زیادی هستند عبارت اند از دانشگاه تهران، دانشگاه فردوسی، دانشگاه باهنر، دانشگاه الزهرا و دانشگاه شهید مطهری.
البته در کنار دانشگاه های ایران باید حوزه های علمیه را نیز اضافه کرد که به نظر می آید به دلیل قدمت حوزه های علمیه و توجه بیشتر متدینین به حوزه ها، وقف در آن ها گسترش بیشتری داشته باشد به طوری که 1024 موقوفه با 40 نیت مختلف برای حوزه های علمیه وقف شده است. نمونه هایی از مدارسی که بر اساس وقف شکل گرفته اند عبارت اند از: مدرسه مروی تهران، مدرسه علمیه نواب مشهد، مدرسه عباسقلی خان مشهد و مدرسه علمیه کازرون،  هم چنین اکثر حوزه های علمیه در شهرهای کشور دارای موقوفات هستند.
2.1. مراکز تحقیقاتی
در کنار دانشگاه ها مورد دیگری که قابل بررسی است مراکز تحقیقاتی و حمایتی مهمی هستند که با حمایت خیرین تأسیس شده و فعالیت می کنند. برای نمونه می توان از اندیشکده رند، بنیاد نوبل و بنیاد کارنگی نام برد، این مراکز تحقیقاتی معروف که در حوزه فعالیتی خود بسیار تأثیرگذار می باشند از طریق وقف اموال تأسیس شده اند.
از مراکز تحقیقاتی ایران می توان از انستیتو پاستور، بنیاد البرز و مرکز تحقیقاتی درمانی نمازی شیراز نام برد.
انستیتو پاستور در شهرهای مختلف دارای مراکزی است که بر اساس وقف شکل گرفته اند که خدمات مهمی را در پیشبرد علوم آزمایشگاهی ارائه کرده اند. 
یکی از مهم ترین اهداف موقوفه بنیاد البرز تجلیل از مقام علمی دانشمندان و پژوهندگان برگزیده مسلمان و تشویق دانش آموختگان برگزیده و نوباوگان و نوجوانان با استعداد است.
بیمارستان نمازی شیراز در واقع یک مرکز تحقیقاتی، آموزشی و طبی است که به بیمارستان نمازی مشهور شده است، بعضی از بندهای وقف نامه آن به شرح زیر است:
اجرای برنامه تفحص و تجسس و تحقیق در بیماری هایی که در فارس شیوع دارد.
دعوت از محققین مشهور اروپا و آمریکا و سایر کشورها برای مطالعه بیماری هایی که در فارس شیوع دارد.
ایجاد دوره فارغ التحصیلی پزشکی برای فارغ التحصیلان پزشکی تا بتوانند تجربیات علمی را فراگیرند و اگر به رشته خاصی در پزشکی تمایل دارند بتوانند تحصیلات خود را در آن رشته تعقیب کرده و تخصص پیدا کنند.
3.1. کتابخانه ها
از دیگر مراکز علمی که از گذشته تا کنون مورد توجه بوده است و موقوفات بسیار زیادی دارد، کتابخانه ها هستند که چه به صورت وقف کتاب و چه وقف کتابخانه، دارای موقوفاتی بسیاری هستند.
کتابخانه های آستان قدس رضوی، آستان حضرت معصومه، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه مرکزی تبریز و کتابخانه و موزه ملک از مهم ترین کتابخانه های وقفی کشور می باشند.

بررسی تأثیر ساختارهای علمی و پژوهشی بر حوزه خیر 
1.2. رشته های دانشگاهی مرتبط با امور خیر
با گسترش سازمان های خیریه و بخش غیرانتفاعی در اروپا و آمریکا رشته های دانشگاهی مرتبط با این حوزه در دانشگاه ها گسترش  یافته اند تا هم مدیریت این بخش به طور علمی انجام شود و هم نیروی انسانی موردنیاز برای تعداد روزافزون این سازمان ها تربیت شود. درحالی که به این حوزه علمی در ایران توجهی نشده است و حتی در مورد وقف که گسترش وسیعی در حوزه کشورهای اسلامی دارد، هرچند تحقیقات مرتبط و زیادی انجام شده است اما ساختار پژوهشی مناسبی دراین باره تشکیل نشده است. 
نمونه ای از رشته های دانشگاهی مرتبط با حوزه امر خیر، دوره های کارشناسی ارشدی است که دانشگاهCASS Business School  لندن با مشارکت و همکاری 9 خیریه برتر لندن برای غنای تجربی این دوره ها برگزار می نماید. عناوین رشته های کارشناسی ارشد عبارت اند از:
،مدیریت بخش های داوطلبانه
،بازاریابی و جذب منابع مالی برای خیریه ها
،مدیریت عطایای مالی و سرمایه گذاری های اجتماعی و بشردوستانه
، مدیریت مالی و حسابداری برای خیریه ها 
،بازاریابی و جذب منابع مالی برای خیریه ها
،مدیریت سازمان های مردم نهاد
دانشگاه سنت ماری لندن نیز دوره کارشناسی ارشد مدیریت خیریه ها را ارائه می کند که رئوس مطالب این دوره عبارت اند از:
،مدیریت خیریه و حکمرانی خیریه
،سرمایه گذاری و مدیریت مالی خیریه
،بازاریابی و جذب منابع مالی خیریه
،مدیریت استراتژیک خیریه
،سازمان های غیردولتی جهانی
،کارآفرینی اجتماعی
،قوانین خیریه ها 
،پایان نامه

 2.2. همایش ها و نشست های تخصصی 
هر ساله همایش های و نشست های مختلفی در جهان با موضوع امور خیر برگزار می گردند که چند نمونه از آن عبارت اند از:
Charity and Voluntary Sector Group annual conference England
Nonprofits، Philanthropy، and Government: Policy and Partnerships in an Era of Change Washington
Charity Accountants› Conference England  
Conference on Volunteering and Service Seattle
در ایران نیز بعضاً همایش های مرتبطی برگزارشده است که متأسفانه تنها یک بار برگزارشده اند و به صورت کنفرانس های سالانه ادامه نیافته اند برای نمونه می توان از دو همایش زیر نام برد.
،همایش بین المللی «چشم انداز جایگاه مؤسسات خیریه سلامت در نظام سلامت ایران»
،كنگره ملی «وقف، حماسه اقتصادی و سبك زندگی اسلامی»
در این راستا بنیاد خیریه راهبری آلاء نشست های تخصصی امور خیر نوین در ایران را به صورت ماهانه برگزار می نماید که مباحث نوین در ابعاد مختلف امور خیر را باهدف آشنایی محققین و اساتید با این حوزه علمی و افزایش آگاهی خیرین و مدیران مؤسسات خیریه برگزار می نماید، همچنین این بنیاد قصد دارد در آینده ای نزدیک همایشی علمی در زمینه امر خیر برگزار نماید.

3.2. مراکز علمی و تحقیقاتی
در این بخش تنها به معرفی یک نمونه از مراکز علمی و تحقیقاتی در این زمینه بسنده می شود، هرچند نمونه های بسیاری در سراسر جهان وجود دارند که فعالیت خود را بر گسترش دانش فعالیت های خیریه قرار داده اند. بنیاد آلا نیز ازآن جهت نام خود را بنیاد خیریه راهبری آلاء قرار داده است که در حوزه تولید دانش امر خیر وارد شده است و بخشی را با عنوان خیرماندگار که حوزه فعالیت های علمی، ترویجی و مدیریت امر خیر را پوشش می دهد راه اندازی نموده است. 
یکی از مراکز تحقیقاتی مرکز راهنمای تغییر اجتماعی ((Directory of Social Change (DSC) در لیورپول و لندن است، چشم انداز این موسسه بر این اساس است که سازمان های مستقل بخش سوم، قلب تغییرات اجتماعی هستند. این سازمان فعالیت های زیر را در این راستا انجام می دهد:
،انجام پژوهش های تأثیرگذار درباره سیاست های دولت، بودجه و مسائلی که استقلال خیریه ها را تهدید می کند.
،برگزاری کنفرانس سالانه با شرکت بیش از 20000 خیریه 
،برگزاری کارگاه های آموزشی در زمینه های مدیریت، مباحث مالی، جذب منابع، قانون خیریه ها و توسعه فردی و سازمانی خیریه ها
،پژوهش و انتشار مراجع راهنما و هند بوک در حوزه فعالیت های اجتماعی و خیریه

4.2. تألیفات و مجلات علمی حوزه امر خیر
با جست وجوی کلیدواژه های مرتبط به حوزه امر خیر مانند خیریه  (charity)، سازمان های مردم نهاد (NGO)، داوطلبی (voluntary)، جمع آوری کمک های مالی (fundraising)، بخش سوم (third party)، مسئولیت اجتماعی بنگاه های اقتصادی (corporate social responsibility)، کارآفرینی و کسب وکار اجتماعی (social business and entrepreneurship) در سایت آمازون می توان کتاب های لاتین بسیاری در حوزه های مرتبط پیدا کرد که نشان دهنده گسترش این بخش در تألیفات علمی است اما متأسفانه کتاب های فارسی مرتبط به ندرت یافت می شود.
در زمینه مجلات علمی تنها دو نشریه زیر که در پایگاه های علمی نمایه شده اند یافت می شود که نشان دهنده خلأ علمی در این حوزه با اهمیت است:
International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing(Wiley)
Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly(SAGE)

3.نتیجه گیری و پیشنهاد ها
آنچه واضح است این است که بسیاری از موقوفات در دوران گذشته ایران در اشکال گوناگون به تولید و گسترش علم و دانش مرتبط بوده است، موقوفات بسیار زیاد حوزه های علمیه، مدارس، کتاب و کتابخانه از این قبیل می باشند که مثال هایی برای آن ها ارائه شد. به نظر می آید یکی از عوامل پیشرفت عظیم علمی و تمدنی نیز همین موقوفات علمی بوده است که متأسفانه امروزه توجه کمتری به آن می شود و همین اندک موقوفات و خیرات موجود نیز به درستی مدیریت و بهره برداری نمی شود. اما در مقابل این فرهنگ وقف علمی در دنیای غرب رواج پیدا نموده است که به نمونه های آن نیز در بخش های مختلف خصوصاً در حوزه دانشگاه ها و مراکز علمی تحقیقاتی اشاره شد. 
به طورکلی به نظر می آید در حوزه فعالیت های خیر در راستای تولید علم در کشور باید یک بازنگری و تحول صورت گیرد تا خیرین انگیزه پیدا نمایند که در راستای گسترش علم که یکی از مهم ترین مصادیق آن دانشگاه است، ورود نمایند. برای این امر نیز پیشنهاد هایی در 4 حوزه مختلف ارائه می شود:

1.3. تعریف جایگاه های ساختاری برای ارتباط با خیرین
برای این امر پیشنهاد می شود که پست های سازمانی قائم مقام وزیر علوم در حوزه خیرین و مشارکت مردمی و هم چنین تعیین مشاور در حوزه امور خیر برای روسای دانشگاه های کشور تعریف شود، کاری که از چندی پیش در وزارت بهداشت و درمان آغاز شده است.

2.3. راه اندازی مراکز علمی مرتبط با امور خیر 
یکی از معضلات و مشکلاتی که امروزه گریبان گیر حوزه امور خیر شده است توجه نکردن عالمان و اندیشمندان به این حوزه است، نتیجه این عدم توجه عدم بهره برداری صحیح از پتانسیل فعالیت های خیرین و عدم اولویت بندی نیازها و معضلات پیش روی کشور است. ازاین رو پیشنهاد می شود پژوهشگاه مطالعات و مدیریت امر خیر و کتابخانه تخصصی امر خیر تأسیس شده و قطب پژوهشی حوزه امور خیر نیز تعیین شود.

3.3. هدایت محتوای فعالیت های علمی
قبل از ایجاد ساختارهای رسمی و مراکز علمی که نیاز به پیش زمینه و اعتبارات خاص دارند، می توان محتوای فعالیت های علمی را به سمت حوزه امور خیر سوق داد. تألیف و ترجمه کتاب، تألیف مقاله و پایان نامه در این حوزه و یا برگزاری همایش علمی و راه اندازی انجمن علمی مطالعات وقف فعالیت های علمی در دسترس تر، کم هزینه تر و مؤثری هستند که می تواند در این حوزه شروع شود. 

4.3. توسعه مشارکت خیرین
از نکات جالبی که در دانشگاه های کشورهای مختلف خصوصاً امریکا و اروپا وجود دارد این است که بسیاری از هدایا و موقوفاتی که به دانشگاه داده می شود از طریق فارغ التحصیلان، اساتید و کارکنان بازنشسته و حتی خانواده های دانشجویان دانشگاه است. درواقع دانشگاه ها ارتباط خود را با این جمعیت که هرساله به تعداد آن ها افزوده می شود حفظ می کنند و با راه اندازی کانون ها و انجمن های مختلف در ضمن فعالیت های علمی، اجتماعی و خیرخواهانه احساس تعلق سازمانی افراد به دانشگاه را حفظ می کنند ازاین رو افراد با این پیش زمینه ذهنی اولین گزینه برای ارائه هدایای خیرخواهانه را دانشگاه محل تحصیل یا کار خود می دانند. 
در ایران نه تنها این ارتباط با فارغ التحصیلان و اساتید قطع می شود که فرآیندهای اداری ناکارآمد و موانع بسیاری برای حضور خیرین در دانشگاه وجود دارد که در وهله اول باید این موانع برطرف گردد سپس راهکارهایی مثل مجمع خیرین دانشگاهی و ارائه مشوق جهت فعالیت خیرین در دانشگاه ها اجرا شود.