نمایش مبدأ برای کاروانسرای وقفی حاج کمال در شهر رباط کریم

<div style="font-family:B Nazanin; font-size:20px;text-align:justify">

[[مهدی بختیاری]]
<ref>
کارشناس ارشد و مدرس گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد رباط کریم
</ref>

[[نوشین سعادتمندی]]
<ref>
دانشجوی کارشناسی معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد رباط کریم
</ref>
==چکیده== 
از جمله مهم‌ترین یادگارهای ارزشمند معماری [[ایران]] [[کاروانسرا]]هاست که پیدایی و موجودیت آن در سرزمین پهناور [[ایران]] از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، [[نظامی]] و [[مذهب]]ی به تدریج توسعه و تکامل یافته است. 
براساس شواهد مبتنی بر اسناد تاریخی، [[ایران]] در احداث جاده و [[کاروانسرا]] و ایجاد سیستم ارتباطات خبر رسانی، پیش قدم بوده است. به عقیده [[محققین]]، ایجاد، توسعه و ساخت و ساز [[کاروانسرا]] در [[ایران]] از مهم‌ترین دستاوردهای معماری [[ایران]] به ویژه در دوران [[اسلام]]ی است. 
در [[دوره اسلامی]] برخی از [[کاروانسرا]]ها توسط افراد خیر احداث و [[وقف]] عموم می‌گردید. یکی از این [[کاروانسرا]]ها، '''کاروانسرای حاج کمال در شهر رباط کریم''' می‌باشد که توسط [[حاج کمال]]، [[خواجه فتحعلی شاه قاجار]]، در سال 1245 هجری، ساخته و [[وقف]] گردیده است. 
در این مقاله، معماری و تزئینات این بنا مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته شده است. 

'''کلیدواژه‌ها:''' [[رباط کریم]]، [[دوره قاجار]]، [[وقف]]، [[کاروانسرای حاج کمال]].


==مقدمه== 
نیاز [[انسان]] به سر پناه و مأمن نه تنها در حاضر، بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در [[ایران]] [[زمین]] از گذشته بسیار دور، آثار و مظاهری از این گونه پناهگاها و استراحتگاهای بین راه دیده می‌شوند که بسیاری از آن‌ها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد. در دوران اسلامی ایجاد این گونه بناها با ویژگی‌های گوناگون شهرها و روستاها، با نام‌های مختلف چون [[رباط]] و [[کاروانسرا]] رو به توسعه و گسترش نهاد. به طور کلی تحول و گسترش [[کاروانسرا]]های [[ایران]] در ادوار مختلف به وضیعت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و... بستگی داشته و شکل یابی و توسعه آن با موارد یاد شده در ارتباط بوده است. عملکرد گوناگون [[کاروانسرا]]ها در گذشته باعث گردیده نام‌های متفاوتی برای این گونه بناها در فرهنگ لغات جای گیرد: کاربات، [[رباط]]، ساباط و خان. در واقع عملکرد و وظایف مشابهی مانند [[کاروانسرا]]ها داشتند، ولی از جهت ویژگی‌های معماری متفاوت بودند. در اصل علل بنیاد و پیدایش آن‌ها را می‌توان نیاز مبرم [[کاروان ]]و [[کاروانیان]] به حمایت در طول سفر دانست. در این مقاله سعی برآن است '''کاروانسرای حاج کمال در شهر رباط کریم''' مورد بررسی و مطالعه قرار بگیرد.


==موقیعت جغرافیایی رباط کریم== 
[[رباط کریم]]، یکی از شهرهای حاشیه جنوب غربی [[تهران]] است. که در طول جغرافیایی 35 درجه 29 دقیقه و عرض جغرافیایی51 درجه و 5 دقیقه و ارتفاع 1032 متر از سطح دریا قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به شهرستان [[شهریار]]، از جنوب به [[]شهرستان ری]]، از شرق به [[شهرستان اسلامشهر]] و از غرب به [[شهرستان ساوه]] محدود می‌شود این ناحیه در گذشته، روستایی آباد بر کنار جاده معروف [[ابریشم]] بود و مسیر[[ ری]] به [[ساوه]] نیز از نزدیکی آن می ‏گذشت. [[رباط کریم]] تا حدود پنجاه سال پیش از اطراقگاه‏ های مهم‏ [[کاروانیان]] در غرب و جنوب دشت [[تهران]]محسوب می‏شد. با احداث‏ جاده ترانزیت [[تهران]]- [[ساوه]] که از شمال شهر قدیم [[رباط کریم]] عبور می‏کند، بافت کهن این شهر به تدریج متروک شد و شهر جدید در امتداد جاده [[ساوه]] گسترش یافت. 
موقیعت مکانی [[کاروانسرای حاج کمال]]
<ref>
این بنا در سال 1356 به شماره 1558 به ثبت آثار ملی رسیده است. 
</ref>
[[کاروانسرای حاج کمال]] در خیابان [[امام خمینی]]، انتهای [[خیابان مصلی]]، بلوار [[شهید کمالی]]، روبروی [[مسجد جامع]] واقع گردیده است.


==پیشینه تاریخی بنا== 
[[کاروانسرای حاج کمال]] در سال 1245 هجری قمری در زمان پادشاهی [[فتحعلی‌ شاه قاجار]] بنا شده و در کیلومتر سی و هفتِ جاده [[تهران]] به [[ساوه]] قرار گرفته‌است. بنای [[کاروانسرای]] [[رباط کریم\\ توسط[[حاج کمال]] [[وقف ]]شده بود و [[قافله‌]]ها هزینه‌ای برای [[اقامت]] نمی‌دادند.


==توصیف معماری کاروانسرا== 
ساختمان [[کاروانسرا]] حدود 3400 مترمربع است که 2400 متر مربع از آن زیربنا و 1000 متر مربع بقیه را [[صحن]] [[کاروانسرا]]تشکیل‏ می‏دهد. در هر ضلع رو به [[صحن]] [[کاروانسرا]]، در گرداگرد آن اتاق‌های متعدد متصل به هم با ایوان‌ها و فرش اندازهایی برای اقامت مسافرین بوده است. 

===معرفی فضاهای بنا=== 
1-فضای ورودی (شامل؛ [[جلوخان]]، درگاه ورودی، هشتی ورودی، راهرو ورودی) 
 
2-حیاط مرکزی  

3-ایوان و رواق‌ها 

4-اتاق‌ها 

5-باراندازها و اصطبل


===فضای ورودی=== 
فضای ورودی در این [[کاروانسرا]] در ضلع شمال شرقی بنا قرار گرفته و شامل یک جلو خان و تعدادی طاق‌نما در اطراف آن می‌باشد. پلان فضای ورودی نسبت به کل مجموعه دارای یک زاویه و انحراف در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است. در ضلع جنوبی جلو خان سردر ورودی [[کاروانسرا]] شامل یک دهانه طاق بزرگ که دو طاق‌نما و نقوش تزئینی در دو جانب آن قرار گرفته وجود دارد. قسمت‌های مختلف این سردر، به وسیله تزئینات آجری و کاربندی تزئین شده است. 

در دو جانب طاق ورودی دو سکوی آجری ساخته شده و درگاه ورودی شامل یک سنگ نعل درگاه با قوس تزئینی کلیل و یک درب چوبی بزرگ با گل میخ‌های تزئینی و دو کوبه به صورت دستگیره می‌باشد. در قسمت فوقانی درگاه در یک قاب مستطیل شکل یک کتیبه سنگی که از آن به عنوان کتیبه [[وقفنامه]] یاد می‌شود. 

بعد از درگاه ورودی یک فضای هشتی وجود دارد که در ضلع شرقی آن اتاق نگهبانی قرار گرفته و راهروی ضلع غربی آن با یک زاویه امکان دسترسی به فضای داخلی [[کاروانسرا]] را مهیا می‌سازد.


===حیاط مرکزی=== 
حیاط [[کاروانسرا]] به شکل چهارگوش و به صورت مستطیل می‌باشد که در گرداگرد آن دو ایوان و هجده اتاق و چهار ورودی به فضاهای پشت اتاق‌ها در چهار ضلع حیاط وجود دارد. 

ایوان جلوی اتاق‌ها به طرز مناسبی ساخته شده که مسافرین می‌توانستند در فصول گرم از آن استفاده کنند. ایوان‌ها در این بنا شامل، ایوان شمال غربی با عملکرد راهروی ورودی و ایوان جنوب شرقی با عملکرد شاه نشین می‌باشد که این ایوان به صورت دو طبقه با فضاهای جانبی ساخته شده است.

اتاق‌ها=== 
در اطراف حیاط مرکزی مجموعاً هجده اتاق وجود دارد. اتاق‌ها دارای ایوان ورودی (صفه) با طاقچه‌ها، پنجره‌ها و تزئینات مختلف آجری در قسمت داخلی و لچکی‌های ایوان می‌باشد. صفه‌ها دارای سه پله با پوشش سنگی می‌باشند. فضای داخلی اتاق‌ها دارای یک بخاری و طاقچه‌های متعدد است. 
اتاق‌های دو جانب ایوان‌ها که تعداد آنها به هشت عدد می‌رسد از نظر ابعاد و اندازه تقریباً به صورت قرینه می‌باشند ولی اتاق‌هایی که در امتداد طولی حیاط قرار گرفته‌اند و تعداد آن‌ها در هر طرف به شش عدد می‌رسد دارای تفاوت‌هایی از نظر ابعاد و اندازه می‌باشند، به طوری که اتاق‌های ضلع جنوب غربی دارای طول بیشتر از اتاق‌های ضلع مقابل آن هستند. ضمناً در ردیف اتاق‌های طولی حیاط، اتاق مرکزی که دو اتاق در طرفین ان قرار گرفته است کمی بزرگ‌تر ساخته شده است. علاوه بر اتاق‌های اطراف حیاط چهار اتاق در راهروی ورودی باراندازها و دو اتاق درهشتی و راهرو فضای ورودی وجود دارد.

===باراندازها و اصطبل=== 
در سه ضلع حیاط مرکزی و پشت اتاق‌ها رو به حیاط چهار بارانداز وجود دارد که راه ورودی به آن‌ها از طریق دالان‌هایی است که به صورت یک دهانه طاق کم عرض در چهارگوش حیاط و در امتداد ایوان اتاق‌های طولی قراردارد. همچنین یک اصطبل در ضلع شمال غربی [[کاروانسرا]]، در راهرو ورودی مقابل هشتی وجود دارد.


===کتیبه سنگی===
کتیبه سنگی [[کاروانسرای حاج کمال]] به [[خط نستعلیق]] زیبا به روی یک سنگ مرمر کرم رنگ در ابعاد 10×39×77 به شرح ذیل حکاکی شده است؛ 

(هوالوقف علی ضمائر) 
«بسم لله خیر اسماء و بعد بر واقفان مواقف قربات و [[طالبان]] مطالب خیرات مخفی و مستور نماناد که هرکسی را در ایندار دنیا تخم عمل بباید به جهت درویدن آنرا به مضمون الدّنیا مزرعه الاخره، الا بد لهذا توفیق رفیق عالیجاه رفیع جایگاه حاجی الحرمین الشرفین الکهف الحاج [[حاجی کمال]] گردیده پس [[وقف]] مؤید و حبس مخلّه ملّی اثنا عشری نموده همگی و تمامی کلّ شش دانگ یکباب [[کاروانسرا]]ی جدید احداثی خود را که واقع است در قریه [[رباط کریم]] که بعد از فوت جنت مکان [[حاجی کمال]] به واسطه الحرمین الشرفین [[حاجی محمد علی]] اتمام تمّت یافت بر کافه مترودین و [[شیعیان]] [[اثنی عشری]] مشروط بر اینکه احدی را منع از منزل نمودن ذهاب و ایاب ننمایند وقفاً عاماً صحیحاً شرعاً من حیث لایباع ولا یوهب ئلا یرهن ولا یوجر پس هرکس رباط مزبور را بیع کند یا اجاره بدهد و یا سنگ وقفنامچه را پنهان کند بهر قسمی که باشد به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود و کان ذلک فی سنه 1245.»

===اقدامات مرمتی=== 
[[کاروانسرای حاج کمال]] پس از افول دوران [[کاروان‌]]ها، مدتی به عنوان پاسگاه ژاندارمری و سپس محل اسکان افراد محلی بود. [[کاروانسرای رباط کریم]]، مدتی نیز به عنوان فضای ورزشی در اختیار تربیت بدنی قرار داشت.  
در سال 1379 [[کاروانسرا]] به میراث فرهنگی تحویل و مدتی انبار چوب درختان شمشاد بود. 
در فرودین ماه 1388، هیأت وزیران با هدف احیای بناهای تاریخی، تقویت جاذبه‌های گردشگری و زمینه سازی بخش خصوصی بهره‌برداری از اماکن و بناهای تاریخی، حق استفاده و بهره‌برداری از [[کاروانسرای حاج کمال]] را به صندوق احیا و تاریخی - فرهنگی واگذار نمود.  

مرمت شترخان‌ها: شامل گندزدایی، خالی کردن بند آجرها، دانه گذاری، بند کشی مجدد، خاکبرداری کف شترخان‌ها، اجرای تأسیسات برقی و مکانیکی. 

مرمت میانسرا: دفع رطوبت و آسیب‌های ناشی از رطوبت شامل احداث کانال ناکش،کف سازی و نورپردازی حوض، مرمت جلوخان ورودی، نصب ناودان سنگی، نصب در و پنجره چوبی، ساخت و نصب ارسی و مرمت موضعی بدنه‌ها. 

مرمت بام: شامل سبک سازی، اجرای مجدد یک چشمه تاق، پوکه ریزی، عایق رطوبتی ایزوگام، اصلاح هواکش‌ و هورنوها و نصب گل‌جام و نورگیرها، کف سازی نهایی به صورت آجرفرش. 

مرمت و ساماندهی میانسرا و جلوخان بنا شامل کف سازی با طرح گره در جلوخان و میانسرا و ساخت حوض در میانسرا.


==منابع== 
1.معرفی جاذبه‌های گردشگری، تاریخی و طبیعی و صنایع دستی استان تهران، تهران: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران، 1391. 

2.معماری اسلامی ایران، محمد یوسف کیانی، تهران: انتشارات سمت، 1389. 

3.گزارش مرمت کاروانسرای حاج کمال رباط کریم، آرشیو مرکز اسناد میراث فرهنگی رباط کریم.
==پانویس==
</div>
[[رده:میراث جاودان شماره 85]]

[[رده:مقالات]]