نمایش مبدأ برای کارکرد اماکن مذهبی (مساجد بقاع متبرکه) در پدافند غیر عامل با رویکرد نقش مردم در دفاع

مؤلف: [[محمد رضا کائینی]]
==چکيده== 
با توجه به اين که از ديرباز [[مساجد]] و اماکن مذهبي در جوامع اسلامي ستاد مقدسي براي تعليم و تربيت شايسته، يادگيري اصول عبوديت و بندگي، آموزشگاه راه و رسم زندگي فردي و اجتماعي، دانشگاه انسان ساز، خانه‌ي ارشاد و هدايت، محل مناسبي براي عملي ساختن ارزش‌هاي والاي اخلاقي و رفتاري و مکاني براي ايجاد زمينه‌ي وحدت و يکپارچگي جامعه‌ي موحد و پايگاهي براي جهاد و نهضت اسلامي عليه حکام جور و ستم پيشه مطرح بوده است لذا بررسي نقش اين اماکن در جنگ نرم و راه‌هاي ارتقاء کارکردهاي آن با بهره‌مندي از ابزارهاي پدافند غيرعامل و رويکرد نقش مردم در مقابله با تهديدات داخلي و خارجي ضروري است. اين مقاله برخي تهديدات ناشي از جنگ نرم را که تأثيرات مستقيم بر افکار و رفتار مردم دارد در جامعه اسلامي ايران را مورد بررسي قرار داده و به راه‌هاي مقابله با آن با بهره‌گيري از حضور مردم در اماکن مذهبي که خاستگاه فطري و ديني مردم هستند مي‌پردازد. 
 
'''کليد واژه‌ها:  
اماکن مذهبي، جنگ نرم، پايداري ملي مردم، تداوم فعاليتهاي ضروري'''
==مقدمه== 
واقعي‌ترين و قوي‌ترين کارهاي فرهنگي در محور و برنامه [[مساجد]] و بقاع متبرکه و ساير اماکن مذهبي قرار دارد و جامعه موفق جامعه‌ايي است که در قالب فرهنگي در اين اماکن به فعاليت بپردازد و استفاده از مساجد و اماکن مذهبي در واقع راهکاري براي مقابله با جنگ نرم و تهاجم فرهنگي است. نقش راهبردي مساجد و اماکن مذهبي در تبيين اهداف جريان‌هاي مشکوک و شبهه برانگيز فرهنگي، اجتماعي و سياسي داخلي و انسجام بخشي در مقابله با تهاجمات خارجي و بارورسازي نيروي انساني متعهد براي دفاع از اسلام، انقلاب و تماميت ارضي کشور و حتي رفع مشکلات اجتماعي بي بديل است. 
پدافند غيرعامل جنگ نرم موجب کاهش صدمات و شکاف‌ها در باورهاي نيک افراد جامعه در قبل و پس از جنگ مي‌شود اين پدافند ميزان تأثيرگذاري حملات نرم را کاهش داده و قدرت بازپروري افکار را در مدت کوتاهي پس از آن افزايش مي‌دهد. 
اين مقاله به نقش اماکن مذهبي در افزايش پايداري ملي و با توجه به اثرات تهديدات بر رفتار و افکار مردم و قابليت‌هاي اماکن مذهبي در تداوم فعاليت‌هاي ضروري در بعد نرم مي‌پردازد.
==بيان مسأله== 
علي‌رغم اثرات بسيار عميق اماکن مذهبي در خودسازي فردي و وحدت و يکپارچگي مردم و جامعه در [[صدر اسلام]]، توسعه تمدن اسلامي و پيروزي انقلاب شکوهمند ايران و موفقيت در دفاع مقدس متأسفانه با تهاجم فرهنگي توسط استکبار جهاني و الويت قرار گرفتن مسايل سياسي و اقتصادي طي دو دهه گذشته در ايران نقش اماکن مذهبي در مقابله با دشمنان داخلي و خارجي کم رنگ شده و بررسي‌ها نشان مي‌دهد که حضور مستمر مردم کمتر و کيفيت برنامه‌ها ضعيف‌تر شده است. 
سؤال اين است آيا اماکن مذهبي در حفظ و انسجام مردم در مقابله با تهاجمات نرم دشمنان اثربخش است. 
قطعا براي مصون سازي مردم در مقابل تهاجمات نرم نياز است اقداماتي که به رونق يافتن و کيفي سازي برنامه هاي اماکن مذهبي، زيباسازي اين اماکن، اطلاع رساني و.... که مي‌تواند در اثربخشي برنامه هاي پدافند غيرعامل همچون پايداري ملي مؤثر باشد را توسعه بخشيم.
==ضرورت تحقيق== 
با عنايت به مأيوس شدن استکبار جهاني مبني بر انجام حملات نظامي و سخت براي به زانو در آوردن نظام اسلامي در حال حاضر عمده‌ترين هدف پدافند غيرعامل ايمن سازي و کاهش آسيب پذيري زيرساخت‌هاي نرم مورد نياز مردم است تا شرايطي را براي امنيت فکري و رواني جامعه ايجاد نمايد. 
از طرفي اماکن مذهبي علاوه بر کارکرد سخت، امکان ايجاد فضا و بستر‌ي براي مصون سازي آحاد جامعه را در مقابل حملات نرم دشمن خواهد داشت لذا ضروري است جايگاه اماکن مذهبي (مساجد، حسينيه، بقعه امام زادگان، فاطميه، مهديه، آرامگاه [[پيامبران]] و [[ائمه معصومين]]، کليسا وخانقاه) در توسعه پدافند غيرعامل با توجه به تهديدات که متوجه مردم خواهد بود مورد مداقه قرار گيرد. 
 
==آمار اماکن مذهبي در ايران(تا سال1385):== 
[[مساجد]]:52500 
[[حسينيه]]:7900 
[[فاطميه]]:	80 
مهديه:250 
بقعه امام زادگان:8051 
آرامگاه پيامبران وائمه معصومين:34 
آرامگاه مشاهير مذهبي ملي:993 
کليسا:35 
خانقاه:65
==نقش اماکن مذهبي در جوامع اسلامي== 
 
>مساجد در تاريخ
>ويژگيهاي مساجد و اماکن مذهبي در تاريخ
==مساجد در تاريخ== 
ظهر روز دوشنبه 12 ربيع الاول [[رسول خدا صلّي‌الله عليه و‌آله]] با همراهان خود به قبا در نزديک [[مدينه]] رسيدند، چهار روز در آن جا ماندند و [[مسجد قبا]] را بنيان نهادند. 
هنگام ورود ايشان به [[مدينه]]، هر يک از بزرگان قبيله از [[پيامبر اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] دعوت کردند که در محله‌ي آنان فرود آيند و مي‌گفتند: هر چه اسلحه، مردان جنگجو، مال و آذوقه بخواهي در دفاع از تو آماده است. حضرت فرمودند: شتر را رها و راه او را باز کنيد که او مأمور است. 
شتر محله‌ها را يکي بعد از ديگري پشت سرنهاد تا به محله بني مالک بن نجار رسيد و در جايي که هم اکنون مسجد نبوي قرار دارد، زانو زد و خوابيد. 
به اين ترتيب، مکاني که در واقع پايه‌هاي اساسي حکومت اسلامي در آن بنيان گذاري شد و کانون فعاليت‌هاي مهم نهضت جهاني اسلام به شمار مي‌رفت، تأسيس شد. 
مسجدسازي از همان سال‌هاي اول هجرت، رشد صعودي داشت؛ البته رشد و گسترش جغرافياي [[مسجد]] به منزله تابعي از کيفيت اعتقادي، سياسي و اجتماعي جوامع مسلمان در برابر زمان به شمار مي‌آيد. 
هر گاه وضع پيروان [[اسلام]] از نظر اعتقادي و اقتصادي به هنجار رود، دولت به صورت باطني يا ظاهري با گسترش اسلام موافق بوده است، [[مساجد]] از نظر کمي و کيفي در حال رشد بوده‌اند، به عکس، زماني که دولت‌ها سرستيز با اسلام داشته‌اند، در آغاز با ترفندهاي بسيار، مانع از ايفاي نقش [[مسجد]] مي‌شدند و سپس از بن به برکندن آنها مي‌پرداختند. 
[[مسجد نبوي]](اول ه ق)، [[مسجد جامع کوفه]]، [[مسجد جامع قسطاط]](جامع عمر)، [[مسجد جامع بصره]]، مسجد الاقصي و قبه الصخره در بيت المقدس، مسجد جامع منصور در بغداد، مسجد جامع اعظم در قرطبه، مسجد جامع ابن طولون و مسجد جامع الازهرا از جمله اين نمونه‌هاست.  
برخي از مؤرخان شمار [[مساجد]] قاهره را تا 36 هزار، مساجد اسکندريه را تا 12 هزار و بغداد را تا 3 هزار در قرن‌هاي 5 و 6 ه ق متذکر شده‌اند. 
گرچه حمله مغول به بلاد اسلامي موجب از بين رفتن آثار اسلامي، به ويژه مسجد شد و به قول ويل دورانت: 
شهر زيباي ري با 300 مسجد و کارگاه‌هاي سفال معروف ويران شد و پس از دوران فترت و رکود، ساختن مساجد با شکوه بيشتري توسط جانشينان چنگيز و تيمور از سرگرفته شد که مسجد علي شاه، مسجد جامع ورامين، مسجد گوهرشاد، مسجد 72 تن مشهد از اين جمله است.
==ويژگيهاي مساجد و اماکن مذهبي در تاريخ== 
 
>خانه عبادت
>پايگاه قضايي
>جايگاه حسبه
>خانه خبر
>محل رفع مشکلات
>پايگاه جهاد و نهضت
>مرکز تربيت و تعليم
خانه عبادت 
ابتداي اذان و اقامه تا انجام [[نماز]] و سرانجام آن، نشان مي‌دهد که اساس عبادت، به ويژه [[نماز]] بر پايه جمع و جماعت است و بنده به هنگام راز و نياز هم بايد خود را ميان جمع و جماعت ببيند، بنابراين هر گونه فردگرايي و مانند آن از نظر [[قرآن]] و [[اسلام]] مفاهيمي مردود شناخته مي‌شود.
==پايگاه قضايي== 
در زمان [[رسول اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] [[مسجد]] نقش عمده اي در امور قضايي داشت و بسياري از مسايل حقوقي مردم با همت آن حضرت در [[مسجد]] رسيدگي مي‌شد. 
از آنجا که در سرزمين‌هاي اسلامي داوري مبنايي داشت و قضاوت مذهبي عهده دار اين مهم بودند و تشکيلات خاص و مکان ممتازي به جز [[مسجد]] براي قضاوت ضرورتي نداشت. 
همچنين قاضي شهر دمشق در [[مسجد اموي]] رواق مخصوصي براي قضاوت داشت. چنين روشي در بسياري از شهرهاي مهم کشورهاي اسلامي معمول بود.
==جايگاه حسبه== 
جايگاه مناسبي براي حسبه - از ديدگاه سازمان‌هاي اداري جديد بخشي از وظايف شهرداري، شهرباني و دادستاني را در بر مي‌گيرد- به شمار مي‌آمد. براي مثال محتسب در قاهره يک روز در ميان و در يکي از دو [[مسجد جامع]] آن شهر، براي رسيدگي به امور شهري حضور مي‌يافت.
==خانه خبر== 
اهميت اين مرکز، به ويژه در زمان [[صدر اسلام]] که از جهت اطلاع رساني فاقد رسانه‌هاي گروهي بود، اهميت بسياري داشت، زيرا در همين اجتماعات، رهبران ديني فرصت را مغتنم مي‌شمردند و به مناسبت‌هاي گوناگون راهنمايي‌هاي لازم به اطلاع عموم مي‌رسد.  
هم اکنون نيز در بسياري از کشورهاي اسلامي [[مساجد]] از جهت پخش خبرهاي مربوط به جنبش‌هاي مردم و نهضت اسلامي نقش چشمگيري دارند.
==محل رفع مشکلات== 
از زمان‌هاي گذشته، افراد ضعيف و کساني که به نوعي مشکلات شخصي و اجتماعي داشتند، به [[مسجد]] مراجعه مي‌کردند. در سيره [[حضرت رسول اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] مي‌بينيم که مؤمنان براي رفع نيازشان، به حضرت روي مي‌آورند و آن حضرت نيز با بذل مساعدت‌هاي لازم، نياز آنان را تا حد امکان برطرف مي‌کردند، به اين ترتيب، [[مسجد]] مکاني بود که مي‌توانست محل ارتباط مستقيم رهبر و مردم باشد.
==پايگاه جهاد و نهضت== 
در زمان [[رسول اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] يکي از مهم‌ترين نقش‌هاي مسجد اين بود که آن حضرت مقدمات فکري و بسيج عمومي مسلمانان را به منظور جهاد با کفار در آنجا تدارک مي‌ديد. عينا همين نقش در جريان نهضت روحانيون شيعه به رهبري امام خميني قدس سره الشريف، در سال 1342 ه ش و پس از آن در جريان پيروزي انقلاب اسلامي ايران، مشاهده شد. درکشورهاي اسلامي همواره مساجد پايگاه نهضت‌هاي اسلامي عليه حکام جور و ستم پيشه مطرح بوده و هستند.
==مرکز تربيت و تعليم== 
[[پيامبر اسلام صلّي‌الله عليه و‌آله]] نخستين کسي بود که (نو مسلمانان) عرب را براي کسب دانش، در يک حلقه گرد خود فرا خواند، آموزش اسلامي با دعوت [[پيامبر اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] نخستين مربي و معلم مسلمانان و از [[مسجد]] که در واقع اين پايگاه تعليماتي بود، آغاز شد؛ [[مسجد]] که در عصر نبوت و دوره خلفاي راشدين بناي بسيار ساده و ابتدايي داشت، مجمع نو مسلماناني شد که براي حل و فصل مسايل جديد، در آن زمان آمد و شد داشتند. اقامه نماز، استماع سخنان [[پيامبر اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] در باب آياتي که وحي مي‌شد، تبليغ [[دين]] و ابلاغ احکام شرع، اعلان جنگ و جهاد و عقد صلح، تقسيم غنايم جنگي، ارسال نامه‌ها، تشييع جنازه و مسايلي از اين قبيل که بيشتر آن‌ها با هجرت [[رسول خدا صلّي‌الله عليه و‌آله]] به مدينه جاري شد. مسجد در واقع کهن‌ترين دانشگاه اسلامي و پايگاه اساسي‌ترين تعليمات در تاريخ اسلامي به شمار رفته و مي‌رود. 
مراکز علمي و آموزشي شيعه در عصر اختناق حکام اموي و عباسي، خانه هاي [[ائمه عليهم السلام]] و پيشوايان مذهب و يا مساجد بود. از آن بعد مدفن امامان و اهل البيت عليهم السلام از جمله [[نجف اشرف]] و شهرهاي کاظمين و سامرا در عراق و شهرهاي [[قم]] و [[مشهد]] در ايران مرکز معارف و شيعي در دنياي اسلام شد. 
فاصله زماني آغاز سده دوم تا پايان سده سوم هجري را به تقريب مي‌توان از درخشان ترين دوره هاي تعليمات مسجدي دانست زيرا دستاوردهاي مسلمانان در مسايل مختلف علمي و ترقيات فکري در اين دوره از تاريخ اسلام و نيز پيشرفت‌هاي اقتصادي، اجتماعي و عمراني که پس از استيلاي عباسيان به وجود آمد، تأثير زيادي در هوشياري و جنبش علمي در مساجد داشت.
==نقش مساجد و اماکن مذهبي در فرهنگ سازي== 
مسجد و عبادتگاه بودن همه نقاط روي زمين، از ويژگي‌هاي دوران [[رسول اکرم صلّي‌الله عليه و‌آله]] است، زيرا پيامبران پيشين، فقط در صومعه‌ها و کليسه ها مي‌توانستند به عبادت بايستند و [[نماز]] بگذارند، لکن براي [[حضرت محمد صلّي‌الله عليه و‌آله]] گستره زمين، [[مسجد]] بوده و آن حضرت در هر مکان که وقت [[نماز]] فرا مي‌رسيد به [[نماز]] مي‌ايستاد. 
واژه مسجد در عرف و اصطلاح مردم دنياي امروز، فقط بر معبد و مکان [[نماز]] مسلمانان اطلاق مي‌شود اما مراکز عبادي پيروان ديگر اديان توحيدي با نام و عنوان ديگري مانند: صومعه، کليسا، کنيسه، دير و امثال آن‌ها خوانده و شناخته مي‌شوند. 
اما در بسياري از اديان، عرف و رسم چنان است که نماز و نيايش و پرستش و به طور کلي ارتباط با [[خدا]] را فقط در صومعه و کليسا و يا اماکن مشابه ميسر مي‌دانند و در جاي‌ها و وقت‌هاي ديگر ارتباط انسان با [[خدا]] قطع است. 
[[مسجد]] تنها مکان عبادت‌هاي رمزي و نيايش و پرستش‌هاي ويژه نيست، بلکه در عين مرکزي عبادي بودن، محل خاص فرهنگي و تحقق آرمان‌هاي والاي انساني است. 
سرتوماس آرنولد مي‌نويسد: [[مسجد]] تنها يک عبادتگاه نبوده، بلکه مرکزي براي حيات سياسي- اجتماعي بوده است. [[پيامبر صلّي‌الله عليه و‌آله]] سفيران را در [[مسجد]] به حضور مي‌پذيرفت، شئون دولت را از [[مسجد]] اداره مي‌کرد و براي مردم در امور سياسي و ديني از فراز منبر پيام مي‌فرستاد. 
افزون بر بعد علمي، بعد سياسي و مرکزيت مبارزاتي اين حوزه شيعي - به ويژه در دو قرن اخير- اظهر من الشمس است. همچون رهبري نهضت ضد انگليس استعمارگر در جنگ‌هاي عراق و رهبري نهضت مشروطيت ايران در دوره قاجار و جنبش تنباکو و سرانجام قيام اسلامي و حرکت بي نظير [[امام خميني]] قدس سره الشريف در براندازي سلطه استعماري آمريکا و طرد رژيم دست نشانده پهلوي. 
خوشبختانه نسل متعهد و آگاه، امروزه مي‌تواند به داوري صحيح بنشيند و به اين نتيجه برسد که نه روي آوردن به مساجد و تعميم فرهنگ مسجد، عامل عقب ماندگي است و نه روي برتافتن از مساجد، موجب پيشرفت واقعي است، زيرا چه عقب ماندگي و چه پيشرفت و ترقي هر يک اسباب و عوامل خود را دارند؛ اثر مساجد به شرط توجه به ارزش‌ها مثبت و سازنده است.
==مرکز سازماندهي نهضت جهاني اسلام== 
 
>پيوند استراتژيک
>مسجد و شکل گيري انقلاب اسلامي
>مسجد و دفاع مقدس
>مسجد و بيداري اسلامي
پيوند استراتژيک 
از آنجا که عبادت به حق و شايسته [[خدا]]، جز از طريق برپايي عدالت اجتماعي و قسط، امکانپذير نيست، در بينش اسلامي، دنيا و آخرت ارتباط مستقيم دارد و عبادت [[خدا]] و خدمت به خلق به صورت هدفي مزدوج در آمده است. 
[[مسجد الحرام]] نمونه مسجدي است که قبله گاه است. [[مسجد النبي صلّي‌الله عليه و‌آله]] در [[مدينه]] نمونه ديگري از [[مسجد]] است که پايگاه سياسي و عمليات نظامي يک حکومت بوده است. 
[[مسجد کوفه]] در خود حماسه‌هاي خودسازي و جهاد با نفس را با شگفتي‌هاي پيکار در راه [[خدا]] و جهاد با دشمن را به منظور گسستن اسارت‌ها و از ميان برداشتن عواملي که دنياي [[اسلام]] را به دوران جاهليت باز مي‌گرداند، يکجا پرورانده است. 
به اين ترتيب، [[مسجد]]، ابزاري تاکتيکي و موقت تلقي نمي‌شد، بلکه رابطه حرکت نهضت انقلاب اسلامي با مسجد پيوندي استوار و جاودانه و استراتژيک بود که هيچ جايگاهي نتوانسته و نخواهد توانست جايگزين آن شود. 
با الهام از اين تفکر بنيادين اسلامي، ملت‌هاي مسلمان همواره حرکت‌هاي انقلابي و نهضت‌هاي رهايي بخش خود را از مساجد آغاز کرده‌اند، [[مساجد]] همواره کانون‌هاي الهام بخش براي مردم ظلم ستيز بوده است، به خصوص درتاريخ نهضت اسلامي که در ايران شکل گرفته است به طور قطع هسته‌ي مرکزي همه آن‌ها در مساجد تکوين يافته است.
==مسجد و شکل گيري انقلاب اسلامي== 
مطالعه سير تحولات و تاريخچه‌ي جنبش‌هاي سياسي، اجتماعي و حرکت‌هاي مردمي و انقلابي در ادوار گذشته به ويژه تاريخ معاصر جهان که با هدف ايجاد اصلاحات و يا دگرگوني در ساختار نظام‌هاي حاکم بر جوامع بشري صورت گرفته، نشانگر آن است که اين جنبش‌ها همواره از خاستگاه و پايگاه ويژه‌اي برخوردار بوده است. به عنوان نمونه از انقلاب کبير فرانسه که در سال 1789 ميلادي به وقوع پيوست نام مي‌بريم که خاستگاه و خيزشگاه آن، زندان باستيل در شهر پاريس بوده است. در انقلاب اکتبر 1917 ميلادي روسيه نيز محيط‌هاي کارگري، کارخانجات و جوامع دهقاني، نقش زمينه سازي و گسترش جنبش مارکسيستي را برعهده داشتند. در ميان مسلمانان نيز مساجد به عنوان مراکز آغازين شکل گيري انقلاب‌ها و حرکت‌هاي مردمي در مبارزه عليه ظلم و ستم به ويژه در دوران معاصر، نقش تعيين کننده‌اي داشته‌اند. 
مسجد تريبون تبليغات سياسي حرکت «اخوان المسلمين» در مصر بود. در جريان انقلاب اسلامي ايران نيز، مساجد به عنوان يکي از عوامل مؤثر و مهم در ايجاد و شکل گيري نهضت اسلامي و زمينه ساز گسترش، تعميق و تثبيت اين جريانات و تحولات انساني بوده است و در شکل دهي مبارزه عليه ظلم و استبداد نظام شاهنشاهي نقش مهمي را ايفاء نموده است. 
امروزه نه تنها مي‌توان به نقش خاص [[مسجد]] در شکل گيري و استمرار انقلاب اسلامي ايران اذعان نمود بلکه آثار و پيامدهاي توجه ويژه به اين مکان مقدس که از انديشه‌هاي تابناک امام راحل و مشي انقلاب اسلامي در ديگر کشورهاي اسلامي پديدار گشته را مي‌توان مشاهده کرد. ترويج فرهنگ استکبار ستيزي و تمسک به آموزه‌ها، داشته‌هاي ديني و اعتقادات مذهبي با حضور و تجمع گسترده مردم در مساجد و بهره‌مندي از آن به عنوان سنگر و خاکريز دفاع از آرمان‌هاي اسلامي در بسياري از ملل هوشيار منطقه به وضوح مشاهده مي‌شود. به همين خاطر است که [[مسجد]] در نگاه غربيان به عنوان مرکزي حرکت آفرين و هدايتگر جنبش‌هاي آزادي‌خواهي و عدالت طلبي و نيز چشمه جوشان استکبار ستيزي در آمده است. بنابر عامل اساسي عداوت و کينه توزي معاندين با بيداري اسلامي، همين مطلب مهم است که آن را بر نمي‌تابند و همواره سعي در تخريب اين فرهنگ ناب اسلامي در اقصي نقاط عالم برآمده‌اند. نمونه بارز اين دشمني آشکار غرب و صهيونيزم در تخريب هدفمند و جهت دار بيش از سي مسجد است.
==مسجد و دفاع مقدس== 
مساجد قلب تپنده ايران در دوران دفاع مقدس بودند. [[مسجد]] علاوه بر آموزش رزمندگان [[اسلام]]، پايگاه و محلي براي ترغيب مردم براي جهاد، ايجاد محلي براي جمع آوري کمک‌هاي مادي و معنوي به رزمندگان، مکاني براي روشن کردن اذهان مردم در زمينه تصميم گيري‌هاي جنگ بود. 
در هشت سال جنگ تحميلي شاهد تأثير مساجد در معرفي انقلاب اسلامي و ساماندهي نيروهاي مردمي به ويژه بسيج و نشر و ترويج فرهنگ ايثار و شهادت بوديم. 
يکي فعاليت نخبگان ديني مانند ائمه جماعات، فرماندهان بسيج و... که عبارت بود از ترويج فرهنگ ايثار و شهادت، ايجاد و زنده نگهداشتن حس دفاع از وطن، روشنگري اذهان مردم در هجمه‌هاي نرم دشمن در خلال جنگ و بيان لزوم اطاعت از امر ولي فقيه زمان امام خميني قدس سره الشريف که موجب ايجاد موج رفتن جوانان به جبهه‌ها و دفاع از وطن شد. فعاليت ديگر حمايت مادي مردم از جبهه‌ها و رزمندگان اسلام بود که پايگاه اصليش مساجد بود. مي‌توان گفت مساجد در جنگ، قلب‌هاي تپنده کشور ايران بودند تا جبهه‌ها نيرو بگيرند.
مسجد و بيداري اسلامي 
مساجد به عنوان مرکز و پايگاه ديني و فرهنگي، نقش بسيار حساس و خطيري در ايجاد هسته‌هاي اوليه نهضت پويا و اصيل، احياي اسلام انقلابي و جهت دهي به حرکت‌ها و جريانات مردمي داشته است. 
پس از تصويب قانون اجباري متحدالشکل کردن لباس در ايران در دي ماه 1307 و به دنبال آن «فرمان اجباري کشف حجاب با مقاومت مردم و عالمان ديني شهرهاي مختلف ايران رو به رو شد. در شهر مقدس مشهد، مردم به نشانه‌ي اعتراض در مسجد گوهرشاد اجتماع کردند. 
همچنين در جريان جنگ 33 روزه رژيم غاصب صهيونيستي با حزب الله لبنان، مساجد نقش بسزايي در تهييج نيروهاي مقاومت اسلامي داشت و حضور بيش از ده‌ها مسجد در منطقه کم وسعت غزه، نشان از شأن و منزلت مسجد در ميان ساکنين مسلمان اين منطقه دارد و همين مساجد بودند که پس از پايان جنگ 22 روزه رژيم غاصب اسرائيل، توان بسيج و دعوت مردم غزه را علي‌رغم تحمل درد، رنج و آلام فراوان و زندگي سخت در شرايط جنگي در شکل گيري راهپيمايي و تظاهرات گسترده در حمايت از مقاومت و نمايش حضور دشمن شکن اقشار و طبقات مختلف اجتماعي مردم تنها چند ساعت پس از آتش بس را داشته‌اند. 
مساجد اين امکان را براي انقلابيون فراهم مي‌آوردند که تحت هر شرايطي و در هر موقعيتي، مسايل مربوط به حرکت اسلامي را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند.
اماکن مذهبي، جنگ نرم و پدافند غيرعامل 
جنگ نرم کليه مولفه‌هاي يک جنگ تمام عيار را براي شکست دادن دشمن داراست. ماهواره‌ها، سايت‌هاي ضد انقلابي، تحليل‌هاي سياسي هراس انگيز و قطعنامه‌ها ابزار جنگي دشمن هستند. 
برخلاف جنگ سخت، عوارض جنگ نرم عمدتا با چشم قابل مشاهده نيست. جنگ نرم روي باورهاي عمومي هدف گذاري مي‌کند. 
پدافند غيرعامل جنگ نرم به مسايلي مي‌پردازد که موجب کاهش صدمات و شکاف‌ها در باورهاي نيک افراد جامعه در حين جنگ و پس از آن شود. اين پدافند ميزان تأثيرگذاري حملات نرم را کاهش داده و قدرت بازپروري افکار را در مدت کوتاهي پس از آن افزايش مي‌دهد. 

>تفاوت پدافند غيرعامل جنگ نرم و فرهنگ سازي
>تهديدات و اهداف دشمن
>موانع توسعه پدافند غيرعامل در اماکن مذهبي
تفاوت پدافند غيرعامل جنگ نرم و فرهنگ سازي 
آنچه مسلم است هر دوي پدافند غيرعامل جنگ نرم و فرهنگ سازي، در حوزه افکار، باورها و انديشه‌هاي مردم فعاليت مي‌کنند. 
در جنگ سخت بمباران شهرها و احساس ناامني به وضوح قابل لمس است. مردم هم به طور طبيعي براي حفاظت از خود هشدارهاي امنيتي را جدي گرفته و خود را براي حالت جنگي آماده مي‌کنند. 
مردم مي‌بايستي از وقوع جنگ نرم باخبر شده و خود را براي آن آماده کنند. در اين اعلام نبايد آرامش مردم بهم خورده و باعث ترس و دلهره شود. مسلح کردن جامعه به پدافند غيرعامل جنگ نرم نيازمند شناخت نقاط ضعف و نقاطي است که دشمن آن‌ها را مورد هدف قرار مي‌دهد. پس از شناسايي اهداف دشمن مي‌بايستي نسبت به مقاوم سازي آن‌ها اقدام کرد. در حال حاضر اهداف دشمن در جنگ نرم با هدف تأثيرگذاري بر مردم در امور زير خلاصه مي‌شود: 
1-سست کردن باورهاي ديني و انقلابي مردم  
2- پشيمان کردن مردم از انقلاب 
3- تبليغ و ننگ زدايي از سازش با استکبار  
4- عادي سازي خود فروختگي سياسي 
5- تبليغ مصرف‌گرايي و تجمل پرستي 
6- القاي ترس و خودباختگي و تبليغ ضرورت تسليم و عقب نشيني در مقابل دشمن 
7- القاي بي‌اعتمادي مردم به مسوولين 
8- ترساندن از تحريم و انزواي جهاني ايران  
9- بزرگ‌نمايي اشکالات کوچک و کوچک‌نمايي موفقيت‌هاي نظام  
10- القاي وجود بحران در جامعه  
پدافند غيرعامل جنگ نرم، مردم را هميشه آماده نگاه مي‌دارد. اين آمادگي فکري مردم باعث مي‌شود در صورت بروز جنگ نرم به راحتي بازي نخورند و با صبر و انديشه راهي را که کمترين خسارت را داشته باشد برگزينند. 
پدافند غيرعامل اطلاع رساني عميق و کامل را براي جلوگيري از غافل‌گيري و تبديل شدن اطلاعات به ضد اطلاعات، ضروري مي‌داند. براي اين منظور مي‌بايستي منابع اطلاع رساني را در جبهه خودي افزايش داده و ضريب درستي تحليل‌هاي مردم را بالا ببريم. گسترش مطبوعات و رسانه‌ها، مناظرات سياسي و اقتصادي و اجتماعي و حمايت قوه قضاييه از اطلاع رساني از ضروريات پدافند غيرعامل براي ايجاد آمادگي در مردم براي تحليل صحيح مسايل است. 
اعتماد مهم‌ترين نقطه کليدي در پدافند غيرعامل جنگ نرم است. زيرا يکي از ابزارهاي اصلي پايداري ملي اعتماد است. ترديد در جبهه خودي قدرت جنگيدن را از سرباز سلب مي‌کند. عدم پاسخگويي به موقع و سريع، باعث بدبيني شديد مي‌شود. سرعت پاسخگويي به شبهات در جنگ نرم اولاً باعث از دست رفتن ترديد مي‌شود. ثانياً از ورود شبهات ديگر جلوگيري مي‌کند. 
مراکز پاسخگويي به شبهات مي‌بايستي به صورت غيرمتمرکز و توزيع شده باشد تا هر فرد بتواند بنا به مقتضيات خود به آن مراجعه کند. خواص، مساجد، پايگاه‌هاي بسيج، مدارس و خانواده‌ها و سايت‌هاي اينترنتي مي‌توانند کمک‌هاي اوليه فکري را در زماني کوتاه به افراد مردد بدهند. 
خواص در اين ميان اهميت زيادي دارند. خواص بهترين پناهگاه فرهنگي در جنگ نرم هستند. دليل اهميت خواص در سرعت تأثير گفته هاي آن‌هاست. 
مقاوم سازي فکري بدان معناست که افکار عمومي هميشه سپري به همراه داشته باشد تا از ضربات مصون بماند. سپر فکري باعث مي‌شود که القائات دشمن به باور مردم تبديل نشود. در بهترين حالت فکر مقاوم، جوسازي‌هاي دشمن را به عنوان سم تلقي کرده و خود را از آن دور نگاه مي‌دارد و يا اجازه رسوب شدن در ذهن و تبديل شدن به باور را نمي‌دهد. 
مقاوم سازي فکري يک کار فرهنگي است و بايد در يک پروسه دراز مدت پي‌گيري شود ولي کاربرد آن به عنوان پدافند غيرعامل در زمان جنگ نرم است. 
جمله تاريخي ديگر امام «آمريکا شيطان بزرگ است» يکي از اصول پدافند غيرعامل است.  
اين ماهواره‌ها علاوه بر اشاعه فحشاء، دروغ پردازي و شايعه پراني‌ گسترده را در برنامه کار خود دارند. تلويزيون‌هاي بي بي سي فارسي و يا صداي آمريکا از مصاديق بارز بنگاه‌هاي دروغ پرداز و شايعه پراکن است. آن‌ها همواره ملت مومن ما را از حمله و تحريم مي‌ترسانند. پدافند غيرعامل جنگ نرم، سوءظن به آمريکا و اعوان و انصار آن را در داخل و خارج را به عنوان يک اصل تلقي مي‌کند. اين بدبيني و سوء ظن در موارد زير کاربرد دارد. 
دشمن در جنگ نرم، با سياه نمايي و تحقير در صدد القاي حقارت در ملت ماست. ملتي که حقير شد، تن به هر سازش و پستي مي‌دهد. ماهواره‌هاي دشمن عمدتا براي اين منظور راه اندازي شده‌اند. اين روش فرعوني است که در قرآن به آن اشاره شده است. قرآن روش مديريت فرعون را براساس تحقير شخصيت زيردستان اعلام مي‌کند. خداوند در آيه 54 سوره زخرف مي‌فرمايد: «فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ؛ (فرعون) قوم خود را خوار و خفيف مي‌کرد تا آن‌ها را مجبور به اطاعت از خودکند». 
پدافند غيرعامل در مقابل وظيفه دارد به تقويت روحيه و افتخار به داشته‌هاي فرهنگي ملت بپردازد. تبليغ دفاع از کشور و اسلام، خودباوري علمي و تلاش براي کسب استقلال فرهنگي در اين راستا توصيه مي‌شود. 
مسئوليت پذيري براي عکس العمل سريع در زمان جنگ نرم بسيار مهم است. سرعت در حمايت از جريان حق باعث کاهش آسيب به افکار عمومي مي‌شود. افرادي که سريع‌تر از ديگران وارد عمل شوند ممکن است صدمات بيشتري را تحمل کنند ولي درعوض باعث جلوگيري از خسارات بزرگتر مي‌شوند. اين افراد در نزد خداوند از منزلت زيادي برخوردار بوده و اگر کشته شوند در همان لحظه به بهشت رضوان الهي وارد مي‌شوند. 
جنگ نرم از تکنيک‌هاي متنوعي استفاده مي‌کند. شناخت اين تکنيک‌ها براي مردم براي ايجاد آمادگي و شناخت هر کدام در زمان استفاده، اهميت بسزايي در کاهش تلفات دارد. 
جنگ هوشمند ترکيبي از جنگ نرم و سخت است. اين جنگ در زمان جرج بوش پسر در دکترين تهاجمي آمريکا قرار گرفت. در اين نوع نبرد نخست حملات جنگ نرم در سايه ايجاد وحشت از تهاجم نظامي انجام مي‌شود. هدف از جنگ نرم در اين حالت، ترساندن مردم، مختل‌کردن يکپارچگي ملي و تشويق به سازش است. اگر کشور مورد تهاجم در اين مرحله به کلي از پاي در آمد، با يک کودتاي داخلي کار را يکسره مي‌کند. در صورت وجود مقاومت‌هاي داخلي، در مراحلي از قدرت سخت مانند بمب گذاري، ترور و تهاجم نظامي محدود و ترساننده استفاده خواهد کرد. دشمن از چنگ و دندان نشان دادن به‌دنبال آن است که سياست داخلي کشور را تنش زا وانمود کرده و هر گونه فعاليت براي استقلال، خودکفايي و اجراي حدود را موجب انزواي جهاني ايران تبليغ کند. عناصر داخلي دشمن نيز با پيش کشيدن موضوع هزينه و فايده، عقب نشيني را در مسايل کليدي کشور توصيه مي‌کنند.
تهديدات و اهداف دشمن 
تهديدات و اهداف دشمن نسبت به مردم به شرح ذيل مي‌باشد: 

>سست کردن باورهاي ديني و انقلابي مردم
>تبليغ و ننگ زدايي از سازش با استکبار و ايجاد فضاي غبارآلود
>تبليغ مصرف گرايي و تجمل پرستي و ناامني
>عادي سازي خودفروختگي و تبليغ ضرورت تسليم و عقب نشيني در مقابل دشمن
>القاي بي اعتمادي مردم به مسوولين
>القاي وجود بحران در جامعه
سست کردن باورهاي ديني و انقلابي مردم 
دشمن مي‌خواهد نام و عکس شهدا باشد ولي راه و روش و منش آنان نباشد! زيرا روحيه‌ي ايثارگري و گذشت از منافع براي اعتلاي کشور و انجام تکليف بزرگ‌ترين سد در مقابل نارضايتي مردم مي‌باشد. 
تبليغ گسترش بي ديني در بين مردم مانند تبليغ گسترش روزه خواري در جامعه در حالي که اين امر با توجه به صف‌هاي روزه داران در هنگام افطار در مقابل نانوايي‌ها و توجه به نشانه‌هاي ديگر از اساس دروغ بوده و تنها دشمن مي‌خواهد با اين روش عمليات رواني خود را پيش ببرد. 
در براندازي نرم دشمن مي‌خواهد دين را در مقابل مليت قرار دهد. در حالي که هر کدام از اين دو در جاي خود ارزشمند و مفيد هستند ولي براندازان با تفکيک دين از مليت و در مقابل هم قراردادن اين دو گاهي به اسم دين به مليت مي‌تازند تا مردم را به دو دستگي و نارضايتي سوق دهند و گاهي به نام مليت به دين حمله مي‌کنند.
تبليغ و ننگ زدايي از سازش با استکبار و ايجاد فضاي غبارآلود 
در براندازي نرم دشمن مي‌خواهد شور باشد اما بي شعور. 
بصيرت بايد از مردم گرفته شود تا شور مردم به راهي هدايت شود که دشمن مي‌خواهد از آن بهره ببرد. 
استراتژي دشمن غبارآلود کردن فضاي جامعه است تا حق از ناحق شناخته نشود تا عناصر بدلي بتوانند شور مردم بي بصيرت را به راهي هدايت کنند که به جز خسران هيچ عايدي براي کشور ندارد.
تبليغ مصرف گرايي و تجمل پرستي و ناامني 
سلب امنيت رواني از جامعه با افزايش سرقت، زورگيري، تجاوز به نواميس و گسترش اخبار مربوطه. 
در براندازي نرم دشمن هر گونه اعتراض حتي صنفي، احقاق حق و... را مي‌خواهد اقدام بر عليه امنيت ملي قلمداد کند.
عادي سازي خودفروختگي و تبليغ ضرورت تسليم و عقب نشيني در مقابل دشمن 
طراحان براندازي نرم مي‌خواهند به هر روش ممکن مردم را ناراضي کنند. سوء استفاده از غفلت‌هاي نيروهاي خودي بهترين هديه براي آنان است. 
ترغيب مديران اجرايي به پرداختن به معلول به جاي برخورد اصولي با ريشه و علت ناهنجاري‌ها مانند: به جاي جلوگيري از قاچاق رسيور و ال ام بي به داخل کشور با مصرف کننده برخورد کنند و....
القاي بي اعتمادي مردم به مسوولين 
نفوذ عناصر بدلي در موقعيت‌هاي اجرايي که ارتباط بي واسطه با مردم دارند، به منظور ايجاد شائبه‌ي فساد اخلاقي و مالي در بدنه‌ي مديريت اجرايي کشور در نزد اذهان عمومي. 
ترور سياسي افراد تأثير گزار و کساني که نتوانسته‌اند آنان را در طرح براندازي نرم با خود همراه کنند، با بدنام کردن و خانه نشين کردن آنان و تلاش جهت به عناد کشاندن اين گونه افراد که جان و جواني خود را براي اعتلاي نظام اهدا کرده‌اند. 
دشمن مي‌خواهد افراد نفوذي و بدلي عکس بزرگان را بزنند و به نام بزرگان حرف خود را بزنند و کار خود را بکنند و بدنامي حرف‌ها و اعمال آنان متوجه آن بزرگان شود. 
دشمن مي‌خواهد باج گيران در مناسب اجرايي حاکم شوند تا زورگيري و فساد مالي اوج نارضايتي را ايجاد کند.
القاي وجود بحران در جامعه 
دشمن با تقسيم بندي مردم کشور به دستجات، گروه‌ها، قوم و قبيله هاي مختلف، سعي در جدايي آنان از هم دارد. درست به مانند تقسيم بندي کرد، لر، ترک، بلوچ و يا چپ و راست و...
موانع توسعه پدافند غيرعامل در اماکن مذهبي 
با وجود کارکردهاي بسيار مؤثر اماکن مذهبي در پيشگيري اهداف مغرضانه دشمن در جوامع اسلامي به خصوص در مقابله با انقلاب اسلامي ايران و مردم مقاوم و آگاه ليکن براي افزايش سطح پدافند غيرعامل با رويکرد توجه به مردم در اماکن مذهبي نيز موانعي به شرح زير وجود دارد. 

>تعدد دستگاه‌هاي مداخله کننده در مديريت مساجد و اماکن مذهبي
>پراکندگي در دستگاه‌هاي فرهنگي براي اجراي برنامه هاي ديني مذهبي در اماکن مذهبي
>عدم کارآمدي بسياري از هيأت‌هاي امناء اماکن مذهبي براي توجه به پدافند غيرعامل
>دخالت بيش از اندازه برخي از سازندگان اماکن مذهبي
>عدم توجه مسوولين پدافند غيرعامل کشور به نقش اماکن مذهبي در جنگ سخت و نرم
>پراکنده شدن اماکن فرهنگي از اطراف اماکن مذهبي (کتابخانه، مراکز قرآني و....)
>وارد نکردن شرايط مکان و زمان در احکام فقهي اماکن مذهبي
تعدد دستگاه‌هاي مداخله کننده در مديريت مساجد و اماکن مذهبي 
براساس تحقيقات انجام در سازمان اوقاف و امور خيريه قريب به 16 دستگاه و نهاد در اداره‌ي مساجد و اماکن مذهبي به طور مستقيم و غير مستقيم دخالت مي‌کنند و باعث مي‌گردد که هماهنگي در اجراي وظايف و برنامه‌ها در اماکن مذهبي به کندي صورت پذيرد.
پراکندگي در دستگاه‌هاي فرهنگي براي اجراي برنامه هاي ديني مذهبي در اماکن مذهبي 
دستگاه‌هايي که مسووليت اجراي برنامه‌هاي ديني و مذهبي را به عهده دارند، در پياده سازي و ارتباط با اماکن مذهبي از پراکندگي در سياست‌گذاري و اجرا و عدم هماهنگي برخوردارند.
عدم کارآمدي بسياري از هيأت‌هاي امناء اماکن مذهبي براي توجه به پدافند غيرعامل 
بسياري از هيأت‌هاي امناء اماکن مذهبي، افرادي سالخورده و بدون تخصص بوده و امکان اجراي مديريت قوي و توسعه پدافند غيرعامل به سختي ممکن خواهد بود.
دخالت بيش از اندازه برخي از سازندگان اماکن مذهبي 
با توجه به عدم اعتبارات کافي و جنبه‌هاي مردمي ساخت مساجد و اماکن مذهبي، دخالت در اجراي برنامه‌هاي فرهنگي و ديني در اماکن مذهبي و اعمال سلايق فردي در جلوگيري از توسعه برنامه‌هاي پدافند غيرعامل مؤثر خواهد بود.
عدم توجه مسوولين پدافند غيرعامل کشور به نقش اماکن مذهبي در جنگ سخت و نرم 
متأسفانه مسوولين پدافند غيرعامل کشور نيز از ظرفيت‌هاي اماکن مذهبي و نقش آن در پدافند غيرعامل غافل بوده و برنامه توسعه و پيشرفت به خصوصي در حوزه‌ي جنگ نرم پيش بيني نگرديده است.
پراکنده شدن اماکن فرهنگي از اطراف اماکن مذهبي (کتابخانه، مراکز قرآني و....) 
تمرکز اماکن فرهنگي مورد نياز جامعه مانند کتابخانه، مراکز قرآني، مراکز مشاوره ديني و سايت‌هاي فرهنگي و.... با محور اماکن مذهبي، ضريب نفوذ و هم‌افزايي را در نقش اماکن مذهبي در توسعه پدافند غيرعامل افزايش خواهد داد که متأسفانه به واسطه برخي محدوديت‌ها و غفلت‌ها اين امکان فراموش شده است.
وارد نکردن شرايط مکان و زمان در احکام فقهي اماکن مذهبي 
برخي از افراد احکام فقهي اماکن مذهبي را به گونه‌اي سخت بيان مي‌کنند که بسياري از مسوولين را در توسعه سخت و نرم اين گونه اماکن پشيمان مي‌کنند.
کارکردهاي اماکن مذهبي در مقابله با جنگ نرم 
اماکن مذهبي مي‌توانند بستر دو نقش اساسي را براي مردم فراهم نمايند. 
الف- مکاني براي خودسازي فردي  
ب – محلي براي تلاش‌هاي اجتماعي، سياسي، فرهنگي، اقتصادي و دفاعي  
ضمنا راهبردهاي اصلي مقابله با جنگ نرم از طريق اماکن مذهبي به شرح ذيل مي‌باشد. 

>توسعه و تقويت ارزش‌ها و باورهاي ديني
>وجود ساختار و برنامه هاي مردمي براي اجراي اقدامات پدافند غيرعامل
>مقاوم سازي فکري و اعتقادي مردم
>ايجاد شبکه امن براي اطلاع رساني و آمادگي دائم در مردم
>احياء هويت رفع مشکلات مردمي در اماکن مذهبي
توسعه و تقويت ارزش‌ها و باورهاي ديني 
- حضور داوطلبانه و احساس نياز فطري 
- عبادت خدا و خدمت به خلق هدفي مزدوج 
- افزايش محبت به پيامبران، ائمه معصومين وعبرت گرفتن از حماسه‌ي حسيني
وجود ساختار و برنامه هاي مردمي براي اجراي اقدامات پدافند غيرعامل 
- امام جماعت  
- هيأت امناء 
- بسيج 
- کانونهاي فرهنگي مساجد 
- کتابخانه 
- مؤسسات خيريه 
- صندوقهاي قرض الحسنه 
- هيأتهاي مذهبي 
- مجموعه هاي ورزشي
مقاوم سازي فکري و اعتقادي مردم 
- افزايش روحيه مقاومت و ايثار 
- دشمن شناسي و مقابله با جريان‌هاي مخرب و شايعات 
- اعتماد سازي در جامعه با تحليل مسايل روز 
- اجراي برنامه‌هاي جذاب براي جوانان و نوجوانان
ايجاد شبکه امن براي اطلاع رساني و آمادگي دائم در مردم 
- رصد دايم اطلاعات و اخبار جامعه  
- ايجاد شبکه اطلاع رساني مردمي (غيرالکترونيک) 
- توزيع اطلاعات و اخبار سالم در شبکه اطلاع رساني و جلوگيري از شايعات
احياء هويت رفع مشکلات مردمي در اماکن مذهبي 
- افزايش روحيه‌ي مساعدت به ديگران برگرفته از توصيه‌هاي ديني  
- مکاني براي مراجعه افراد نيازمند مادي و معنوي به درگاه الهي  
- امکان توسعه انگيزه‌هاي خيرخواهانه در پناه اماکن مذهبي
نتيجه گيري 
با عنايت به اهداف ايجاد اماکن مذهبي که در جوامع اسلامي تاکنون کارکرد خود را به خوبي نشان داده است و رويکرد تهديدات و تهاجمات دشمن بر افکار و انديشه‌هاي مردم لذا مشاهده مي‌گردد اين دو هدف دقيقا در تضاد و مقابله با يکديگر هستند و در صورتي که در جوامع اسلامي کارکردهاي اماکن مذهبي تقويت و توسعه يابد، موفقيت چشم‌گيري در کاهش دستيابي اهداف دشمن محقق مي‌گردد.  
نياز است دستگاه‌هاي مسوول در خصوص ساماندهي امور اماکن مذهبي با هماهنگي بيشتر در خصوص انسجام در مديريت مساجد چه در دستگاه‌هاي دولتي و نيمه دولتي مسوول و چه در نهادهاي دروني مساجد مانند هيأت‌هاي امناء، بسيج، هيأت‌هاي مذهبي و... و هر چه مردمي‌تر نمودن اداره‌ي اماکن مذهبي با نظارت دستگاه‌هاي حداقلي و جذب حداکثري آحاد جامعه با ايجاد برنامه هاي متنوع در اين اماکن و توسعه استفاده در طول سال از اين اماکن و آماده سازي عمراني حداقلي براي بهره‌مندي و حضور مردم را در دستور کار خود قرار داده تا اين اماکن به جايگاه اصلي خود که همواره در طول تاريخ مؤثر و مفيد بوده‌اند برسند. 
ضمنا ضروري است مسوولين پدافند غيرعامل کشور از اماکن مذهبي براي توسعه آموزش‌هاي پدافند غيرعامل کشور و افزايش پايداري ملي که قطعا کارکردهايي فراتر از ساير اماکن دولتي مانند مدارس، ادارات دولتي و.... خواهد داشت، سرمايه گذاري نمايند.
[[رده:میراث جاویدان شماره 81]]

[[رده:مقالات]]