وقفنامه روستایی دهجلال متعلق به محمد هاشم شریف العلماء زنجانی

مؤلف:پرستو قاسمی اندرود(کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان)

چکيده

وجود اسناد و مدارک و وقفنامه‌هاي متعدد در منطقه خمسه زنجان علي‌الخصوص در دوره صفويه و قاجار نمايانگر اين واقعيت است که واقفان و خيرانديشان و علماي شيعه هرگز علي‌رغم تاملات روحي و جور و ستم روزگار، از خيرات و مبرات در جامعه خود به دور نبوده‌اند و همواره در جهت تعميق آموزه‌هاي ديني و فرهنگي اسلام قدم برداشته‌اند. يکي از خاندان‌هاي مذهبي و خيرانديش در ولايت خمسه، خاندان خطيبي‌هاي زنجان مي‌باشند که از بدو ورود اسلام به ايران از حجاز وارد زنجان شده و چون به قضاوت و فقاهت و همچنين خطبه‌خواني اشتغال داشتند به طايفه خطبه‌خوان يا خطيبي مشهور بودند و خيرات و مبرات زيادي در وقفنامه‌ها و اسناد از اين خاندان برجاي مانده است. يکي از شخصيت‌هاي وارسته اين خاندان، مرحوم آقا محمدهاشم ملقب به شريف العلماء زنجاني است که از روحانيون دوره ناصرالدين شاه در زنجان به شمار مي‌رود که روستاي دهجلال ملک اختصاصي خود را در سال 1322ه.ق وقف مساجد و مدارس علمي زنجان نموده است. در اين نوشتار، وقفنامه مربوطه بازخواني مي‌گردد. کليد واژه‌ها آقا محمدهاشم شريف العلماء زنجاني، وقفنامه، روستاي دهجلال، دارالسعاده زنجان (خمسه). ==هو الواقف علي الضمائر و السرائر==شض بسم الله خير الاسماء 1- الحمد لله الواقف علي الضمائر و النسيات والموافق عباله للخيرات الجاريات ليوم المعاد الذي امر عباده بالمساعه الي الخيراه

2- و بين لهم قوانين الصدقات و الجاريات والصلوة و السلام علي خير خلقه اشرف و بريه محمدالمبعوث بالايات بالباهرات و علي آله المعصومين شفعاء الخلق في العرصات

3- بعد الحمد و الصلوة بر عقول صافيه اولوالالباب محض و مستور نيست که بنجواي صريح حديث نبوي صلي الله عليه و آله از بابت ابن آدم انقطع عمله الاثلث

4- ولد صالح يدعوله و عمل صالح ينفع به و صدقه جاريه عملي که در سراي آخرت دستگير و فائده مند است که در اين نشئه فانيه اثر آن استدامه داشته ماداميکه اثر آن

5- کردار نيکو در دار دنيا باقي است نتايج و ثمرات حسنه آن در دار آخرت عايد و واصل صاحبش خواهد گشت وافضل حسنات و اکمل خيرات و صدقات جاري مسئله شريفه

6- وقف است که در حيوة و ممات واقف ثواب و برکات آن جاري و ساري بوده و روزنامه اعمال شخص واقف بعد الارتحال و الانتقال يوما «قيومتا» ثبت و ضبط گشته ذخيره روز درماندگي او خواهد

7- شد تمهيدا در حال تحرير اين ورقه شرعيه توفيقات الهيه و تأييدات ناهيا شامل جناب مستطاب حقايق و دقايق المضاب مجاهد اکتساب عمدة الاجله و الاشراف

8- الموفق المويد الحاج محمدهاشم شريف العلماء دامت توفيقاته خلف مرحمت مآب المغفور الحاج مهدي‌قلي زنجاني طاب ثراه گرديده قربة الي الله جلت عظمته و خالصا لوجه الله الکريم و طلبا لمرضاته وقف موبد صحيح شرعي

9- و حبس مخلد صريح ملي نمود تمامي و همگي مساحت ششدانگ الا يک شعير و دو ثلث شعير که اين جزئي مساحه سابقا وقف بر حضرت سيد الشهداء ارواح العالمين له الفداء بوده قريه دهجلال

10- قراء سجاسرود خمسه را با کافه توابع و ملحقات متصرفات شرعيه آن من المزارع المائيه و الديميه و المراتع و المعالف و القطعات و البساتين و المياء و العيون و الانهار و الدهکده و البيوت و العمارات و محل الاکداس و الطواحين

11- و کلما يتعلق بهامن متعلقاتها باستثناء بر مزرعه قازان که در ملکيت واقف باقي است و هکذا باستثناء يک سهم از سيزده سهم از حق آبه رودخانه قريه مزبوره بعباره آخري که در سيزده شبانه روز

12- يک شبانه روز اين آب را بايد بقريه خمارک ملکي آنجناب بدهند که باستثناء ملکيت واقف باقيست و باستثناء سه دانگ از يک حجر طاحونه پايين و پنجدانگ از طاحونه بالا که اين دو فقره

13- شرعيا تامين مجملا باستثناء اين چند فقره تمامي قريه مزبوره را با تمامي متعلقات آن من دون استثناء و شيي وقف صحيح شرعي نموده بر مساجد و مدارس خمسه مرقومه در ذيل واقعه در دارالسعاده زنجان

14- مدرسه و مسجد رضوان معان المغفور آخوند ملا علي

مجتهد اعلي الله مقامه الشريف، مدرسه و مسجد رضوان مکان بالمبرور آقا سيد فتح‌الله طاب ثراه، مدرسه و مسجد قديم مقابل حمام حاجي داداش واقعه در راسته بازار، مدرسه و مسجد مشهور بحسينيه ، مدرسه و مسجد ملا محمدعلي

15- که همه ساله متولي هر زماني که باطلاع نظار زمان خود محصول و منافع قريه مزبوره را با تمامي متعلقات آن جمع‌آوري و اخذ نموده يک عشر از تمامي محصول را بعنوان حق التوليه براي خود اخذ نمايد

16- ثانيا نه عشر باقي را کائنا ماکان تنصيف کرده يک نصف را بالمناصفه صرف مدرسه و مسجد آخوند ملا علي مرحوم و آقا سيد فتح‌الله مرحوم داشته نصف ديگر را صرف مدارس و مساجد ديگر نمايد

17- که ذيلا نگارش مينمايد اولا مقدم بر تمامي مصارف تعميرات لازمه و ضروريه مساجد و مدارس است از قبيل آبادي آنها که کلا ام جزا کثيرا ام قليلا محتاج تعميرات باشند

18- و حق ميراب از بابت غيره آب بحياض مدارس تقدر لزوم نيز داخل اين مسئله است و پس از تقدم داشتن تعميرات به آنچه در حقوق هر يک از مدارس و مساجد باقي ميماند يک شعير

19- آن را بعنوان حق النظاره بناظر همان مدرسه رسانيده نه عشر ديگر را بحضرات طلاب و محصلين ساکنين در حجرات هر مدرسه برساند از قرار حجره سه نفرطلبه که هر گاه بيشتر از سه نفر در حجره ساکن باشند

20- تعيين ذوي الحقوق از آنها با خود متولي خواهد بود و بخادم مسجد و مدرسه هم بقدر سهم سه نفر از طلاب برساند تا شامل خدمات طلاب مسجد و مدرسه

21- و آب پاش صحن مدرسه گشته تغافل از شغل خود ننمايد و هر گاه حجره و حجرات ديگري بعد از اين زمان الي لدي زمان کان بناء و احداث شود سکنه آنها

22- نيز با اهالي حجرات حاليه مدارس بالسويه بر حق خواهند بود تمامي حضرات طلاب از طبقات عاليه و ماليه در اين حق مساوي بوده احدي بر ديگري مزيت

23- نخواهد داشت و استحقاق طلاب منوط و مشروط بر اين است که هر طلبه بيشتر از يک ماه در خارج مدرسه نماند و هر گاه هر سالي بدفعات از مدرسه خارج

24- شده بجايي برود در هر عودتي اقلا دو ماه تمام بايد در حجره خود مقيم و مشغول بتحصيل گردد و الا مستحق چيزي نخواهد بود شرط ديگر اين است که هرطلبه

25- بيشتر از ده سال مستحق نبوده هر گاه برآيد بر اين مدت بخواهد درمدرسه بماند از موقوف عليهم خارج و مستثني خواهد بود و توليت وقف را

26- مادام الحيوة براي خود قرار داده و بعد الوفات براي جناب فضايل و معارف اکتساب العلام آقا ميرزا محمود ايده الله تعالي فرزند ارجمند برادر محترم خود جناب عمدة الحاج و الاعيان

27- الحاج محمد طاهر ايده الله مشروط بر اينکه واقف موفق در حال حيوة خود قادر بر تغيير و تبديل متولي ثاني بوده هر گاه نخواهد تغيير بدهد در امر خود مختار باشد

28- و متولي ثاني نيز مختار است در اينکه توليت وقف را بعد از خود به يکي از اهل صلاح و تقوي چه از اولاد خود و چه از ديگري تفويض داشته سند توليت او را

29- محکم نمايد و نظاره وقف را به ائمه جماعت مساجد خمسه مرقومه در فوق واگذار نموده که امام جماعت هر مسجدي نسبت بسهم همان مسجد و مدرسه ناظر بوده

30- حق النظاره از سهمي آن مسجد بايد شرعا به او برسد مشروط بر اينکه نظارت شخص امام مقرون برضا و ميل متولي باشند و هر گاه بواسطه حوادثات

31- زمانه خداي نخواسته در برهه‌اي از ازمنه که يکي از مساجد مرقومه معطله از انعقاد جماعت گردد مادام التعطيل حق النظاره هم در جزو حقوق طلاب

32- محسوب بوده بايد به طلاب داده شود از قرار مرقومات و مندرج اين ورقه شرعيه صيغه واقف ابدي مشتمله علي الاشرايط والارکان صدور جريان

33- پذيرفته در همان مجلس عمل بوقف نيز حاصل گرديد وقفا صحيحا شرعيا ابديا بحيث الابتاع ولد يرتهن فمن بدله بعد ما سمعه فعليه اله

34- و رسله و انبيائه و الناس اجمعين فکان ذالک في الخامس و العشرين من شهر شوال المکرم من شهور سنه هزار و سيصد و بيست و دو هجري علي الاهاجر الاف التحية و الثناء 1322

هامش

هامش اين سند که يک سال بعد از فوت مرحوم آقا محمدهاشم شريف العلماء توسط برادرش حاج محمدطاهر مکتوب شده، در ادامه مي‌آيد. هو الله

1- بسم الله و الحمد کما ينبغي و بنعمته هم الصالحات

2- و برحمته اکمل الصدقات الجاريات و الصلوة علي محمد و ائمه اولياء النعمو القائدين

3- الي الدرجات العاليات ان الدين کما شرع و ان و الاسلام کما وصف و ان الکتاب کما انزل و ان الله هو الحق

4- مبين بعد از سپاس خداوند جل جلاله و صلوة و آل طاهرين سلام الله عليه و عليهم اجمعين توضيح مي‌شود که داعي بر اين تبيل نبيل اين است که چون واقف مرحوم

5- مغفور له باين اجر جزيل اقدام نموده بود و بعد از اجراء صيغه وقف و تحسين صل و تسبيل منفعت و اعترافات متعدده ولو نشاندن وقفنامه محترم بزمان فعله عمل

6- و قبض و اقباض از جهت آنکه در جهات عامه تفضيل حاکم و در قبيله منتشره که هر دو ملحوظ گرديده بقيض قيم منصوب برساند و شروع در کار بنمايد مهلت نداده اگر چه به جهت احتياط معني في الجمله

7- عمل و اقدامي نموده بود مع ذلک جناب اشرف الحاج المعتمدين و الاعيان عمدة الاعز الحاج محمدطاهر که برادر واقف و وراث حقيقي آن مرحوم بود نظر به حسن نيت اوليه شجره مثمره قصد بر اين

8- صدقه جاريه تکميلا للخير بالخير درجاة للثواب و ابتقاء الرضوان و احتياطا نمايد به الخيل و النقصان- عضد خير السابق الي الخيرات و الاحسان

9- به اجراء صيغه وقف اين مساحات مفصله بر جهت مزبوره مفصله مساجد خمسه و طايفه طلبه علوم دينيه که صلاحيت سکناي مدارس ما بعد مساجد دارند نموده

10- و شروط معتبره را احتياطا اعاده نموده بتحصيل اذن در قبض از جهت مساجد و منصب قيم و متولي که قابض از جناب موقوف عليهم باشد

11- اقباض بجا آورده- با نيت خالصه و قصد تقرب الي الله بي اجمال و اهمال و اغفال در شروط مزبوره و دقايق مسطوره و بي تعبير و تبديل و همه را مکمل و متمم

12- و منظم داشته و روح واقف مرحوم برادر بلاعقب خود از اين غيرت دينيه و فتوت اسلاميه شاد نموده و هم براي خود احسان دائمي و ذکر

13- ولدين تحصيل نموده و اين باقيات صالحات را در مقابل مقصات اعمال و منفعيات اعمار حصن حصين قرارداد ثم الحمد الذي

14- في عطائه خلف من ينع غيره و ليس في منه خلف من عطائه غيره و الصلوة علي خير خلقه و اشرف بر عليه و آله الطاهرين و الدين

15- بهم تمت النعمه في الدنيا و الاخرة و حرر ذلک في تاسع شهر رجب المرجب من شهور

16- يکهزار و سيصد و بيست و سه هجري سنه 1323 بسم الله و بنوره اهديتنا و الحمد لله کما هو اهله قد ثم الامر اولا «و اخرا» مجريان صيغه الوقف و رعايه مايلزم و عاثيه کما في الهامش و الله يقبله الصدقات و يرفع الدرجات و برحمته تتم الصالحات و حرر في 9 تاسع شهر رمضان من شهور سنه1323، مهر بيضي شکل با قلم ثلث، ابوالمکارم الموسوي (از روحانيون برشجسته زنجان و فرزند ابوالقاسم مجتهد ميرزايي) - بسم الله تعالي، قد جرت صيغه الوقف الانور علي الفاضل المرقومه وکاله عن الوقف المعظم طاب ثراه و وقف العمل به لدي الاحقر في الحاوي و العشرين من شهر شوال المعظم من شهور 1323 الاصلاح عن الاقل عبدالرحيم، مهر بيضي شکل به خط ثلث، الواثق بالله عبدالرحيم (ميرزا عبدالرحيم مجتهد از خاندان فقاهتي‌هاي زنجان که در دوره قاجار از مهم‌ترين مراجع عظام منطقه خمسه به شمار مي‌رفت و در سال 1327 ه.ش در زنجان فوت نموده و در مقبره ميرزايي‌ها دفن گرديد.) سجع مهر مرحوم آقا محمدهاشم شريف العلماء (با تشکر فراوان از جناب آقاي بهمن خطيبي که سند را در اختيار اينجانب قرار دادند.) به ترتيب از سمت راست: 1. شناخته نشد، 2. آقا محمدهاشم شريف العلماء زنجاني، 3. سيد ابوطالب شريعت‌مدار صفوي، 4. حاج معين التجار زنجاني، 5. حاج محمدطاهر برادر شريف العلماء