معرفی مجموعه مقالات برگزیده کنگره ملی حضرت محمد هلال بن علی علیه السلام

مؤلف: سید امیر حسین کامرانی راد

مقدمه

از بامداد طلوع اسلام، بشريت راه رهايي و رستگاري را در آيين جاودان اسلام شناخت و شناسنامه اين مکتب به نام پيامبر خاتم، حضرت محمد مصطفي صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم و دوازده ستاره فروزان از خانواده و نسل او متبرک شد. اگرچه داستان اسلام و مسلمانان در طول تاريخ فراز و فرودهايي را داشته؛ اما آنچه مبرهن است که فرهنگ ديني، سيره نبوي و ائمه هدي عليهم‌السلام ضمانت نامه آزادي انسان‌ها از قيد جهالت و بند بندگي طاغوت بوده و البته که در اين مسير جانفشاني‌ها و فداکاري‌ها مثال زدني است. مطالعه تاريخ صدر اسلام و بررسي وضعيت حاکميت پس از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم در دوران امامت حضرت علي عليه‌السلام همواره عبرت آموز و تأمل برانگيز است؛ به طوري که «هجرت» مسلمانان و «مهاجرت» انصار در مقاطعي که آتش ظلم شعله‌ور مي‌شد، داراي فلسفه و منطقي محکم و حجتي بالغ براي استمرار حيات طيبه نسل موحد و مسلمان قلمداد مي‌شود. سرزمين ايران از بلاد خوش‌اقبالي بود که انوار درخشان و انفاس جان‌پرور فرزندان، نوادگان، نمايندگان و سفيران ائمه هدي عليهم‌السلام اين خاک را نظر کرده و ممتاز کرد و تا به امروز از اين آبشخور معنوي و قدسي بهره‌مند مي‌باشد. وجود بقاع متبرکه، مزارات شريف، و زيارتگاه‌هاي اولاد و احفاد پيامبر ‌‌صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم و اهل‌بيت گرامي‌اش عليهم‌السلام در ايران، ضمن آن‌که مبين هوشمندي و درايت ايرانيان در پذيرفتن و گزينش بهترين و کامل‌ترين دين و آيين است، گوياي لطف رباني و نگاه رحماني حضرت حق نسبت به حاميان و حاملان امانت الهي است. از جمله فرزندان و نوادگان خاندان مطهر و معتبر حضرت محمد صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم و حضرت علي عليه‌السلام که به «محمد هلال» مشهور و به «محمد اوسط» يا «محمد ماهرو» موصوف مي‌باشد، در کوير مرکزي ايران مدفون است و آوازه کمالات معنوي و جايگاه و پايگاه رفيع عقيدتي و ديني آن در آفاق گسترده است. چراغ پر فروغ اين بقعه مبارکه که قرن‌ها روشني‌بخش ساکنان آن سامان بوده و نيز کرامات و عنايات اين شخصيت جليل‌القدر نزد اهالي و تأثيرات بي‌شمار ديني و معنوي آن، گواه صادقي بر شرافت، عظمت و منزلت اين يادگار خاندان وحي است. محققان و پژوهشگران علوم اسلامي در راستاي پاسداشت از اين سلسله‌ جليله و بنا به رسالت علمي و تاريخي، درصدد بازشناسي و بازخواني شرح احوال، تذکره و شجره‌نامه آنها برآمده و تأثيرات تاريخي، فرهنگي و اجتماعي آنها‌ را مورد بررسي و مداقّه قرار مي‌دهند؛ تا هم ژرفاي شکوه و عظمت آن ميراث گران‌قدر تاريخ اسلام مضبوط و محفوظ بماند و هم ترويج مکتب اهل‌بيت عليهم‌السلام همچنان در ادوار و ازمنه گوناگون ساري و جاري باشد. نخستين کنگره ملي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام با چنين انگيزه و هدفي توسط معاونت فرهنگي و اجتماعي سازمان اوقاف و امور خيريه با همکاري دانشگاه علوم و معارف قرآن کريم، اداره کل اوقاف و امور خيريه استان اصفهان و آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در سال 1394 ه.ش برگزار گرديد و مقالات برگزيده اين کنگره در دو جلد چاپ و به جامعه علمي و پژوهشي کشور تقديم شد که در اين نوشتار، اين مقالات معرفي مي‌گردد. وجود پرظهور اين شخصيت جليل‌القدر منتسب به نخستين امام و پيشواي شيعيان و متعلق به دهه‌هاي آغازين اسلام بوده و تقدم نزول اجلال ايشان در عراق عجم و مرکز ايران آن روزگار خود اهميت ويژه‌اي دارد. هر چند بايد اذعان نمود که خفقان حاکم بر آن دوره، فقر مستندات و بُعد زمان تاريخي و تقويمي، امکان وصول به منابع و حصول روايتگري و گزارش‌هاي تاريخ صدر اسلام در نسب‌شناسي فرزندان و احفاد ائمه عليهم‌السلام که به طور عمده در خفا و ناشناسي مي‌زيستند را با سختي‌هاي فراواني مواجه ساخته است؛ اما قرائن و شواهد و اندک منابع موجود مي‌تواند اين نقاط مغفول و ناشناخته را رمزگشايي کند. بنابراين سعي و اهتمام بانيان اين کنگره ملي، چهره‌گشايي از يک شخصيت ممتاز و بلاواسطه با معصوم و ريشه‌يابي جغرافيايي تاريخي و تاريخ اين امامزاده لازم‌التکريم و ابهام زدايي از شبهات و ذهنيات اتفاقي و احتمالي است که در مجامع علمي يا محافل عمومي موضوعيت پيدا کرده و طبعاً نيازمند تبيين و چنين نگرشي بوده است.

معرفي مقالات جلد اول

جلد اول، مشتمل بر دو فصل و دربردارنده چهارده مقاله برگزيده (هشت مقاله در فصل اول و شش مقاله در فصل دوم) است که در ادامه به معرفي آنها مي‌پردازيم.

>نسب‌شناسي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از منظر معماري، قدمت بنا و گردشگري نسب‌شناسي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام

>شخصيت شناسي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >بررسي و معرفي نسَبي حضرت محمد هلال بن علي بن ابي طالب عليهما‌السلام >جستاري در تبارشناسي امامزادگان هم‌نام با حضرت محمد هلال بن علي بن ابي طالب عليهماالسلام >پژوهشي در ضبط «اُمامه» عليهاالسلام مادر حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >معرفي نسب و شخصيت اُمامه بنت ابي‌العاص در گزارش‌هاي تاريخي- حديثي و تأثير وي بر تکوين شخصيتي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >بررسي و تبيين چگونگي نسبت حضرت محمد هلال عليه‌السلام با خاندان علوي عليهم‌السلام >مروري بر زندگي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >بررسي علل مهاجرت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام به ايران با رويکرد اوضاع عصر پيش و پس از واقعه عاشورا شخصيت شناسي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نويسنده: نوروز اميني حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام يکي از امامزادگان معروف ايران و از اولاد غيرمعقب امام علي عليه‌السلام است که در زمان امويان به ايران آمده و مخفيانه در آران سکونت نموده و در همان جا نيز چشم از جهان فروبسته است. تحقيق درباره شخصيت اين امامزاده، اصالت و احوال او و نحوه ورودش به ايران، موضوع اين مقاله است که به روش توصيفي - تحليلي و با استناد به منابع کهن سامان يافته است. بر مبناي يافته‌هاي اين تحقيق در صحت انتساب حضرت محمد هلال عليه‌السلام به امام علي عليه‌السلام ترديدي نيست، اما درباره‌ پاره‌اي از جزئيات زندگاني ايشان ترديدهايي وجود دارد. بررسي و معرفي نسَبي حضرت محمد هلال بن علي بن ابي طالب عليهما‌السلام نويسنده: سجاد حبيبي قرآن کريم که منشأ الهي دارد، شامل مفاهيمي است که براي سعادت دنيوي و بالتبع، سعادت اُخروي انسان لازم و کافي است. آيات شريف قرآن کريم به وسيله‌ روايات معصومين عليهم‌السلام، تبيين مي‌شوند با تأمل در مفاد آيات شريف و روايات ائمه عليهم‌السلام، چنين استفاده مي‌شود که بروز دادن محبتِ دروني نسبت به امامان معصوم عليهم‌السلام و فرزندان ايشان عليهم‌السلام از مرضيات الهي و مؤکدات شارع است. از جمله مواردي که به مضمون اين تأکيد جامه‌ عمل مي‌پوشاند، شناساندن نسَبي فرزندان اهل‌بيت عليهم‌السلام به جامعه‌ اسلامي و تحقيق درباره‌ مرقد مطهر امامزادگان عليهم‌السلام است. مستندسازي نسب فرزندان ائمه عليهم‌السلام سبب معرفت افزايي و توجه بيشتر مردم به مزار شريف امامزادگان شده، زائر و مجاور را به تفکر در سبک زندگي ايشان و کسب الگوهاي رفتاري، ترغيب مي‌نمايد. علاوه بر اين، تحقيق در انتساب، مانع ايجاد هر گونه شک و شبهه درباره‌ نسب امامزادگان عليهم‌السلام مي‌شود. از جمله امامزادگان لازم‌التکريم که فرزند امام علي عليه‌السلام است، «محمد أوسط» نام دارد که «محمد هلال» خوانده مي‌شود. نويسنده در اين نوشتار که با روش توصيفي - تحليلي تنظيم نموده، تحقيقي درباره‌ نسب‌شناسي و اثبات نسب بلافصل «محمد هلال بن علي عليه‌السلام» نموده است. اين فرزند علوي از «اُمامه» دختر خواهرِ حضرت زهرا عليهاالسلام متولد شده است. «محمد هلال» که از سوي مادر به پيامبر اکرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم متصل مي‌شود، در برخي از منابع با نام «عبدالرحمان» ذکر شده و با توجه به نام اصلي ايشان يعني «محمد أوسط»، اين نتيجه حاصل مي‌شود که «عبدالرحمان» لقب اين امامزاده‌ بلافصل است. بنا بر مشهور، مزار مطهر «محمد هلال بن علي عليه‌السلام»، بر «محمد أوسط» منطبق است. اميد است که در آينده‌ پيش رو، مرجعيت فرهنگي - معنوي اين بارگاه مقدس بيش از پيش در ايران اسلامي تثبيت شود. جستاري در تبارشناسي امامزادگان هم‌نام با حضرت محمد هلال بن علي بن ابي طالب عليهماالسلام نويسندگان: نفيسه زارعي و روح‌الله متقي نيک اسناد به جا مانده از انساب و مزارات امامزادگان يکي از ابزار مهم شناخت تاريخ فرهنگ و تمدن اسلامي است. نسب‌شناسي و شجره‌نامه موثق بسياري از اين امامزادگان مدفون در ايران و زندگي‌نامه بسياري از آنها‌ به طور پراکنده در کتاب‌هاي مختلف آمده و برخي به‌دليل مسائل سياسي و خفقان حاصل از آن دوران، به صورت دقيق ضبط نشده است. از جمله امامزادگاني است که در خصوص نسب و هجرت ايشان به ايران، اطلاعات دقيق و واحدي در دسترس نمي‌باشد، حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام است. لذا اين تحقيق، به روش توصيفي - تحليلي پيرامون بررسي تبارشناسي امامزادگان هم‌نام با حضرت هلال بن علي عليه‌السلام تدوين يافته و نويسندگان سعي نموده‌اند تا امامزادگان هم‌نام با محمد هلال عليه‌السلام را از کتب معتبر مختلف مورد بررسي قرار دهند. پژوهشي در ضبط «اُمامه» عليهاالسلام مادر حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نويسنده: احمد طاهري نيا يکي از مباحث مهم در باب اسم‌هاي عربي، دانستن ضبط آنها است به‌ويژه وقتي که اسم به گونه‌هاي مختلف قابل خواندن باشد. يکي از اسم‌هايي که چند وجه خوانده مي‌شود و دانستن ضبط آن لازم است، اُمامه (نام مادر محمد هلال عليه‌السلام) است. امامه کلمه‌اي عربي است که به سه گونه (فتح، کسر و ضم حرف اول) خوانده مي‌شود. نويسنده در اين پژوهش، تلفظ «امامه» در ميان عرب را بررسي کرده و روشن ساخته است که اُمامّه به ضم همزه و فتحِ ميمِ دوم، صحيح، و اَمامَه به فتحِ همزه و اِمامَه به کسرِ همزه، خطا است. معرفي نسب و شخصيت اُمامه بنت ابي‌العاص در گزارش‌هاي تاريخي- حديثي و تأثير وي بر تکوين شخصيتي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نويسندگان: احمد عسگري و سميه ذوقي نقش زن در نظام خانواده ديني از اهميت فراواني برخوردار مي‌باشد، که مهم‌ترين نقش آن، نقش مادري مي‌باشد. مادر، پرورش دهنده اصلي تربيت جسمي و روحي شخص به شمار مي‌آيد و به همين دليل بخش مهمي از شناخت يک شخصيت، وابسته به بررسي و شناخت جايگاه مادر آن فرد در خانواده و جامعه مي‌باشد؛ در اين ميان اُمامه دختر ابي‌العاص که بر اساس بسياري از گزارش‌ها مادر محمد هلال عليه‌السلام معرفي شده، از اشخاصي است که اصحاب تراجم و محققين تاريخ اسلام کمتر به وي توجه نشان داده و شخصيت فکري و سياسي او در هاله‌اي از ابهام قرار گرفته است. لذا اين پژوهش، با استناد به منابع کهن تاريخي و حديثي در جستجوي نسب اُمامه عليهاالسلام مادر حضرت محمد هلال عليه‌السلام و نقش ايشان در گزارش‌هاي تاريخي مي‌باشد. بررسي نسب اُمامه و همچنين نقش ايشان در گزارش‌هاي تاريخي، حکايت از تبيين جايگاه نقش‌آفرين حضرت محمد هلال عليه‌السلام در ميان خاندان اهل‌بيت عليهم‌السلام دارد؛ که اين موضوع در شناخت بيشتر شخصيت حضرت محمد هلال عليه‌السلام و نقش تاريخي ايشان در تاريخ اسلام از ضرورت قابل توجهي برخوردار مي‌باشد. بررسي و تبيين چگونگي نسبت حضرت محمد هلال عليه‌السلام با خاندان علوي عليهم‌السلام نويسندگان: کرم سياوشي و ندا سليماني‌فر در ارتباط با هويت حضرت محمد هلال عليه‌السلام که از وي به‌عنوان فرزند امام علي عليه‌السلام ياد شده است، ابهام‌هايي وجود دارد. اين ابهام‌ها، آن گاه که درصدد باشيم تا اثبات کنيم که وي شخصيتي مستقل از سه فرزند امام علي عليه‌السلام با نام محمد بوده است، بسيار بيشتر مي‌گردد. اين مشکل به عدم وجود منابع و مدارک زياد و استوار درباره جزئيات و چگونگي زندگي وي باز مي‌گردد. البته چنين مشکلي نيز- هر چند کمتر- درباره اثبات هويت شخصي به‌ نام «محمد اوسط» به‌عنوان فرزند امام علي عليه‌السلام وجود دارد. نويسندگان اين مقاله، پس از بررسي گزارش‌هاي مختلف تاريخي مرتبط با شخصيت سه فرزند امام علي عليه‌السلام که داراي نام محمد بوده‌اند و نيز بررسي اسناد مرتبط با شخصيت حضرت «محمد هلال»، در پرتو تحليل محتواي اين گزارش‌ها و قرائن تاريخي، در اين تحقيق به اين نتيجه رسيده‌اند که: «محمد هلال» احتمالاً فرزند بلافصل امام علي عليه‌السلام بوده و نيز به احتمال بسيار زياد وي همان «محمد اوسط» مي‌باشد که فرزند امام علي عليه‌السلام از همسرش اُمامه بوده است. مروري بر زندگي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نويسندگان: جمال فرزند وحي و معصومه چهري بي‌گمان بارگاه شريف امامزادگان عليهم‌السلام محل تعليم و تربيت و مرجع نورانيت و پناهگاه دوستداران اهل‌بيت عليهم‌السلام است. حضور مقدس اين بزرگواران همواره نقش مؤثري در تاريخ، فرهنگ و تمدن ايران اسلامي داشته است. در ايران مراقد و بقاع متبرکه امامزادگان، اولياء و اوتاد بسياري است. يکي از اين امامزادگان واجب‌التعظيم، حضرت محمد هلال عليه‌السلام، فرزند حضرت علي عليه‌السلام و اُمامه دختر زينب عليهماالسلام، دختر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌اله‌و‌سلم، واقع در خطه‌ آران است. اين امامزاده با نام «محمد اوسط» در کتب رجال شهرت دارد. ولي از شرح حال ايشان تا واقعه‌ کربلا منبع جامعي در دسترس نيست. نويسندگان در اين پژوهش سعي دارند که با استفاده از روش کتابخانه‌اي و با استناد به برخي از کتب معتبر تاريخي، رجالي و انساب، نسب اين امامزاده‌ جليل‌القدر را مورد بررسي قرار دهند. بررسي علل مهاجرت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام به ايران با رويکرد اوضاع عصر پيش و پس از واقعه عاشورا نويسندگان: سيد کريم خوش نظر و مهسا شيرخاني زرين به نظر مي‌رسد مي‌توان با نائل آمدن به جهت‌گيري کلي افراد در بينش و اعتقادات، به نحوه زندگي و سيره آنان دست يافت. اين نوشتار در راستاي اثبات انتساب حضرت محمد هلال عليه‌السلام به خاندان علوي و نبوي بر آن است تا تصويري صحيح از شخصيت و سيره ايشان ارائه نمايد تا پاسخگوي پرسش‌هايي مبني بر هجرت يا عدم هجرت حضرت محمد هلال عليه‌السلام به ايران و همچنين پرسش از اغراض مهاجرت وي باشد. لذا نگارندگان با روش تاريخي- تحليلي، وضعيت سياسي، مذهبي و اجتماعي ايران در حوادث پيش و پس از عاشوراي حسيني را مورد بررسي و واکاوي قرار داده‌ و تلاش نموده‌اند ارتباط و نقش وي را با آن وقايع و سياست‌هاي حاکم که بر محوريت حرکت و نهضت امام حسين عليه‌السلام است تبيين نمايند. نائل آمدن به هويت فکري و اعتقادي و جهت‌گيري کلي وي از مهم‌ترين دستاوردهاي اين پژوهش است.

آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از منظر معماري، قدمت بنا و گردشگري

>چشم‌اندازي بر چگونگي بناهاي آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و سير تاريخي آن >معرفي ضريح مطهر حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از منظر نقوش و کتيبه‌هاي فلزي آن >تاثير معماري آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام بر مخاطبان با تأکيد بر تزيينات >شخصيت‌شناسي سيماي بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از طريق قياس بناهاي سنتي و معاصر آران و بيدگل بر مبناي شاخص‌هاي کيفي دوباتن >نقش بقاع متبرکه در جذب توريسم مذهبي و تأثير آن بر جامعه ميزبان >تحليل فرصت‌هاي گردشگري مذهبي در جوار آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام چشم‌اندازي بر چگونگي بناهاي آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و سير تاريخي آن نويسندگان: رضا سعادت نيا و راضيه قناعتي اماکن مقدس و زيارتگاه‌ها بهترين مکان براي اتصال با معبود و مهم‌ترين عامل در ايجاد معنويت، نيايش و پرستش، تجربه‌اي قدسي در گسترش مکارم اخلاق و نيز جلوه‌گاهي از ارادت ويژه مردم به خاندان نبوي به شمار مي‌رود. آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام که از قديمي‌ترين بقاع متبرکه ثبت شده در فهرست آثار ملي است، همواره جايگاه ويژه‌اي از نظر مذهبي و گردشگري داشته است؛ زيرا اولاً حضور در زيارتگاه‌ها و امامزاده‌ها و زيارت اهل قبور از رسوم پسنديده شيعيان ايران زمين است و ثانياً اين آستان عظيم‌الشأن، آران را به يکي از قطب‌هاي مهم گردشگري مبدل ساخته است. اين پژوهش بر آن است تا شخصيت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و سير تاريخي مجموعه بناهاي آن را، از نظر احداث، تجديد، تخريب، مرمت، بهسازي و نيز تزيينات معماري با روش توصيفي و کتابخانه‌اي بررسي و معرفي نمايد.

معرفي ضريح مطهر حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از منظر نقوش و کتيبه‌هاي فلزي آن

نويسنده: اسراء صالحي حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام يکي از فرزندان امام علي عليه‌السلام است که ضريحي زيبا و ساخته شده در يکي از کارگاه‌هاي ضريح‌سازي اصفهان دارد. ساخت و نصب ضريح از اموري مي‌باشد که مختص شيعه است و هنرمندان مسلمان با توجه به مقام امامزاده سعي در بهتر، زيباتر و مقاوم‌تر ساختن آن دارند. ضريح مطهر حضرت محمد هلال بن علي عليه‎‌السلام در کارگاه ضريح‌سازي استاد اسدالله خسرواني ساخته و قلمزني شده و از زيبايي بي‌نظيري بهره برده است. يکي از ويژگي‌هاي خاص اين ضريح، متفاوت بودن نقش و طرح لچکي‌هاي پنجره ضريح مي‌باشد. اين لچکي‌هاي يکي در ميان شبيه به يکديگر بوده و از دو طرح افشان و متقارن استفاده شده است. اين ضريح از تمامي اجزاي تشکيل دهنده يک ضريح کامل بهره برده و داراي دو رديف کتيبه به خط ثلث و نستعليق مي‌باشد. نويسنده در اين تحقيق سعي نموده تا اجزاي اين ضريح را معرفي نمايد و مطالعه‌اي بر نقوش آن انجام داده است. اين پژوهش به روش توصيفي و تا حدودي تحليلي انجام شده و جمع‌آوري اطلاعات و تصاوير، به صورت ميداني بوده است.

تاثير معماري آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام بر مخاطبان با تأکيد بر تزيينات

نويسندگان: زينب السادات حسيني و خورشيد مهدوي معماري اسلامي و تزيينات وابسته بدان که جلوه بصري بيشتري نسبت به ساير هنرها دارند مانند خوشنويسي، تذهيب، نگارگري، کاشي‌کاري و ... در هنر اسلامي با زبان خاص خود بيانگر اصل مهم توحيد مي‌باشند که آن را از طريق هر يک از قالب‌هاي هنري فوق به منصه ظهور مي‌رسانند. گنبد، مناره‌ها، گلدسته‌ها، شمسه، آبنماها، کاشي‌کاري‌ها، طرح‌ها و رنگ‌ها هر کدام به طرز نامحسوس با مخاطبان ارتباط برقرار مي‌کنند تا اين اصل را براي آنان يادآوري کنند. نويسندگان در اين پژوهش با روش توصيفي - تحليلي به بررسي ارتباط معماري آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام با مخاطبان پرداخته و به اين نتايج دست يافته‌اند که تزيينات موجود در اين آستان مقدس، بر اساس هنر اسلامي شکل گرفته و علاوه بر زيبايي ظاهري قابل درک براي هر مخاطب، داراي زيبايي دروني است که برگرفته از ذات هنر اسلامي است و باعث مي‌شود انسان مسلمان با مشاهده هر يک از اجزاي آن، مفاهيم اسلامي را به طور غيرمحسوس تداعي و درک کرده و با آن انس گيرد و به تدريج در جهت تقويت مفاهيم الهي قدم بردارد.

شخصيت‌شناسي سيماي بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از طريق قياس بناهاي سنتي و معاصر آران و بيدگل بر مبناي شاخص‌هاي کيفي دوباتن

نويسندگان: احمد دانايي نيا و حبيب‌الله پورابراهيمي آراني ناديده انگاشته شدن شأن بقاع متبرکه در زمان طراحي و ارائه طرح‌هاي ميان‌افزا پيرامون يکي از مهم‌ترين بناهاي مذهبي يعني بقاع متبرکه و حل مسائل طراحي از طريق عناصر يا فنون بصري که وجه اشتراکي با موضوع کاربري آنها ندارد موجب شده تا رفتار و ارتباط کاربران با بنا به حداقل ممکن کاهش يابد. اين مقاله با تمرکز بر بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در آران و برخي بناهاي سنتي ديگر و مقايسه تطبيقي آن با برخي از بناهاي معاصر در همان شهر درصدد بررسي و تحليل عوامل مؤثر بر شخصيت بصري ساختمان‌ها است. پژوهش از نوع همبستگي بوده و جمع‌آوري اطلاعات از طريق مطالعات کتابخانه‌اي، بررسي ميداني و مشاهده انجام شده است. تبيين از نوع قياسي و تجزيه و تحليل نتايج نيز در نمودارهاي مقايسه‌اي برگرفته از مدل پيشنهادي راپاپورت صورت گرفته است. در اين راستا شاخص‌هاي شادماني، تجمل، خوانايي و معناداري بر اساس آراء دوباتن سنجش شده و براي چهار گونه معماري از دو گروه ساختمان‌هاي سنتي و معاصر مورد بررسي قرار گرفته است. يافته‌هاي پژوهش از نمودار مقايسه شادماني و تجمل بناهاي سنتي، حاکي از برتري شش امتيازي بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نسبت به معدل سه بناي ديگر است؛ که اين تفاوت مثبت، نسبت به معدل بناهاي معاصر چهار و نيم بوده است. اين برتري در شاخص خوانايي و معناداري نيز نسبت به بناهاي سنتي و معاصر، به ترتيب چهار و چهار و نيم بوده است. نتايج حاصل از اين پژوهش بيانگر آن است که به دليل رعايت شاخص‌هاي کيفي مطرح شده، غناي نسبي معماري بقعه حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در حد اعلايي قرار دارد و حس تعلق به مکان نيز در بين زائران و مجاوران حفظ شده است.

نقش بقاع متبرکه در جذب توريسم مذهبي و تأثير آن بر جامعه ميزبان

نويسنده: محمد سبحاني يامچي گردشگري با توجه به انگيزه آن، داراي اقسامي است که يکي از انواع مهم و عمده آن در جهان، گردشگري مذهبي و زيارتي است. از آنجا که ايران در زمره ده کشور اول جهان از لحاظ گردشگري است و بيش از نه هزار زيارتگاه در آن وجود دارد - که بيش از نصف آن زيارتگاه و بقاع متبرکه امامزادگان است - صنعت گردشگري، به خصوص گردشگري مذهبي و زيارتي با پويايي خاص خود مي‌تواند تأثيرات عمده‌اي را بر تحولات اقتصادي، سياسي، اجتماعي، زيست محيطي و فناورانه در سطوح مختلف بين‌المللي، ملي و محلي بر جاي بگذارد. اين نوشتار به روش توصيفي - تحليلي ضمن مفهوم‌شناسي توريسم و گردشگري مذهبي، به روابط متقابل توريسم، گردشگري مذهبي و جامعه ميزبان اشاره کرده، برخي از تأثيرات گردشگري ديني بر جامعه ميزبان را تبيين مي‌کند و در بررسي نقش بقاع متبرکه بر صنعت توريسم، نشاط معنوي (روحي- رواني)، تأثيرات فرهنگي، اقتصادي، فضايي- کالبدي و توسعه پايدار را از جمله تأثيرات گردشگري مذهبي بر جامعه ميزبان مي‌داند.

تحليل فرصت‌هاي گردشگري مذهبي در جوار آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام

نويسندگان: صديقه کياني سلمي و سميه مختاري هدف گردشگري در مرتبه نخست بهبود روابط فرهنگي و درک تفاوت‌هاي فرهنگي است. گردشگري مذهبي به‌عنوان يکي از قديمي‌ترين اشکال روابط فرهنگي بين اقوام از جمله پر رونق‌ترين گردشگري‌ها در زمان حاضر است. قدمت اين نوع گردشگري با قدمت تاريخ ديني برابري مي‌کند، به طوري که عمده‌ترين نيت گردشگري در شکل سنتي، يک عمل ديني- فرهنگي بوده است. منطقه آران و بيدگل داراي گنجينه‌هايي نفيس از آثار هنري معماري اسلامي - ايراني است که همواره بر تارک مشاهد متبرک جهان تشيع مي‌درخشد و با برخورداري از جايگاه سوم پتانسيل‌هاي گردشگري استان اصفهان و نيز به‌دليل وجود بقعه متبرکه حضرت هلال بن علي عليه‌السلام داراي موقعيت مناسب گردشگري فرهنگي- مذهبي است. از اين رو نويسندگان در اين تحقيق، به بررسي فرصت‌ها و تهديدهاي پيش روي گردشگري مذهبي با استفاده از مدل SWOT در شهرستان آران و بيدگل به منظور آگاهي از نقاط ضعف و قوت براي توسعه گردشگري مذهبي و بسترسازي توسعه آن پرداخته‌اند.

معرفي مقالات جلد دوم

جلد دوم، دربردارنده شانزده مقاله برگزيده است که در ادامه به معرفي آنها مي‌پردازيم.

>بررسي فرهنگ زيارت و توسل به حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام با رويکرد مهندسي فرهنگي در تعميق باورهاي اعتقادي >بررسي فرآيند شکل‌گيري فرهنگ اسلامي در آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و کارکردهاي فرهنگي آن >بقاع متبرکه به مثابه قطب‌هاي فرهنگي >راهکارهاي تبديل بقاع متبرکه به قطب فرهنگي با تأکيد بر آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام به مثابه قطب فرهنگي شهرستان آران و بيدگل >نقش امامزادگان به‌عنوان طلايه‌داران دفاع از حريم ولايت >زيارت در سيره و سنت پيامبر اکرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم و ائمه اطهار عليهم‌السلام >راهکارهاي ارتقاي نقش بقاع متبرکه در گسترش فرهنگ انس با قرآن کريم با محوريت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام >نقش آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام بر سيماي فرهنگي، مذهبي، اجتماعي و توسعه‌ شهري >نقش فرهنگي بقاع متبرکه در جامعه >نقش بقاع متبرکه در مقابله با تهاجم فرهنگي در جامعه اسلامي >نقش بقاع متبرکه در ترويج فرهنگ تولّي و تبرّي >تبيين جايگاه آستان مقدس امامزادگان بر روند توسعه فرهنگي و علمي جامعه اسلامي >راهکارهاي مديريت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در توسعه فرهنگي ديني دانشگاه‌ها >آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و نقش آن در ترويج فرهنگ ديني و بومي در ابعاد ملي و بين‌المللي >تجلي معنويت در سايه زيارت با معرفت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام بررسي فرهنگ زيارت و توسل به حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام با رويکرد مهندسي فرهنگي در تعميق باورهاي اعتقادي نويسندگان: سيد کريم خوش نظر و زهرا السادات حسيني مهندسي فرهنگي جوامع ديني که منبعث از اصول و مباني فرهنگ اسلامي و ملي بوده و عهده‌دار طراحي، نوسازي و بازسازي سيستم فرهنگ در ابعاد مختلف فرهنگي، سياسي، اجتماعي و ... مي‌باشد، از جمله مسائل در خور توجهي است که از ساليان دور انديشمندان و مصلحان بزرگي همچون بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران و مقام معظم رهبري همواره بر آن تأکيد ورزيده، هويت و اصالت جامعه را مبتني بر آن دانسته‌اند. با توجه به اين‌که مهندسي فرهنگي ناظر بر فرهنگ زيارت و توسل به حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و تأثير آن در باورهاي اعتقادي، ساز و کار مقابله با تهاجم فرهنگي بوده و در طول تاريخ تشيع مورد عنايت خاص و عام قرار گرفته است و امکان الگو برداري از چنين مهندسي فرهنگي فراهم شده، نويسندگان در اين نوشتار با رويکرد نقلي و عقلي، خود را متکفل بررسي و واکاوي اين مهم دانسته‌اند.

بررسي فرآيند شکل‌گيري فرهنگ اسلامي در آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و کارکردهاي فرهنگي آن

نويسندگان: محمد اکبري و رحيم حاصلي

در عرصه دگرگوني‌هاي جهان معاصر که فرهنگ به‌عنوان عامل جهت دهنده به رفتارهاي اجتماعي محسوب مي‌شود، نظام سرمايه‌داري با تأکيد بر بعد مادي زندگي انساني، ساير عرصه‌ها را به چالش کشيده است. اين در حالي است که براي رسيدن به جامعه‌اي انساني که در تعاملي مفيد با جهان مادي معاصر، شايستگي نيل به مقام خليفة اللهي را داشته باشد، نيازمند فرهنگي پويا هستيم که به‌عنوان بستر راهبر رفتارهاي اجتماعي، انسان را در جامعه توحيدي، به جايگاه شايسته عبوديت خداوند و دريافت رحمت او برساند. در اين راستا آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام از جمله بسترهاي مناسب ترويج فرهنگ اسلامي به‌شمار مي‌رود که به‌عنوان يکي از قطب‌هاي فرهنگي، مورد خطاب برنامه‌ريزي‌هاي فرهنگي کشور مي‌باشد. در اين راستا آنچه اين تحقيق در ابتدا به آن پرداخته، بررسي چيستي فرهنگ و فرايند شکل‌گيري آن است، تا بدين وسيله مبنا و الگويي براي هر نوع برنامه‌ريزي فرهنگي در اين آستان مقدس باشد.

بقاع متبرکه به مثابه قطب‌هاي فرهنگي

نويسندگان: علي شريفي و مجتبي قاسمي سعادت آبادي به‌دليل جايگاه ويژه ايران و ارادت ايرانيان به ساحت مقدس ائمه معصومين عليهم‌السلام و فرزندان و نوادگان آنان، سرزمين ايران از ديرباز مأواي امامزادگاني بوده که به دلايل مختلف مجبور به هجرت به آن مي‌شدند. آثار و برکات وجود آنان نه تنها در زمان حضور، بلکه پس از شهادت يا وفات نيز استمرار مي‌يافته و مرقدهاي ايشان، مأمن مؤمنين و دوستداران راه حقيقت مي‌شده است. وجود هزاران بقعه و مکان متبرکه به مثابه يک شبکه اجتماعي در هم تنيده و اعتقادات ايشان به فرهنگ و معارف غني اسلامي، چنان ظرفيتي در اين اماکن مقدس ايجاد کرده که با برنامه‌ريزي صحيح و علمي مي‌تواند اين اماکن را به قطب‌هاي فرهنگي کشور تبديل نمايد. ظرفيتي که با کاربست آن زمينه تحقق فرهنگ غني اسلامي و مواجهه با تهاجم فرهنگي و جنگ نرم دشمن را فراهم خواهد نمود. اين پژوهش که با روش توصيفي - تحليلي نگارش يافته است در پي پاسخ به اين سؤال است که نقش بقاع و اماکن متبرکه به مثابه قطب‌هاي فرهنگي چيست و چه کارکردهايي در اين خصوص دارد.

راهکارهاي تبديل بقاع متبرکه به قطب فرهنگي با تأکيد بر آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام

نويسنده: محسن ديمه‌کار گراب بقاع متبرکه امامزادگان در سراسر کشور از مهم‌ترين مراکز فرهنگي است که نظر به حجم بسيار زائران اين اماکن و اهميت استفاده از اين ظرفيت به‌منظور تحقق تمدن نوين اسلامي، تبديل بقاع متبرکه به قطب فرهنگي کشور امري ضروري به‌نظر مي‌رسد. لذا نويسنده در اين نوشتار که به روش توصيفي - تحليلي در آموزه‌هاي قرآن و عترت سامان يافته است، با تکيه بر حرم مطهر حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام راهکارهايي جهت تبديل بقاع متبرکه به قطب فرهنگي کشور ارائه نموده است. بررسي‌ها نشان مي‌دهد که نهادينه‌سازي و گسترش فرهنگ زيارت (از طريق تبيين جايگاه زيارت در اسلام، معرفت بخشي به جايگاه امامزادگان به‌ويژه حضرت محمد هلال عليه‌السلام، برگزاري سنت‌ها و برنامه‌هاي ديني، ايجاد آسايش و امنيت رواني زائران)، برپايي حوزه‌هاي علميه، برپايي کانون‌هاي آموزش معارف قرآن و عترت، توسعه فرهنگ وقف و جلب کمک‌هاي مردمي، جذب نخبگان علمي و فرهنگي در اداره امور، مشارکت مردمي در اجراي برنامه‌هاي بقعه متبرکه، برپايي مراکز آموزش سبک زندگي و مشاوره به‌ويژه مهارت‌هاي زندگي، ارائه‌ خدمات درماني و دارويي، مهم‌ترين راهکارهاي تبديل بقاع متبرکه به قطب فرهنگي کشور است. مقدمه‌اي کوتاه در باب آشنايي با حضرت محمد هلال عليه‌السلام و راهکارهاي نهادينه‌سازي و گسترش فرهنگ زيارت در بقاع متبرکه از ديگر مباحث اين نوشتار به‌شمار مي‌رود.

آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام به مثابه قطب فرهنگي شهرستان آران و بيدگل

نويسندگان: مهدي عبداللهي پور و سيد حسين حسيني بجدني اهل‌بيت طهارت عليهم‌السلام گنجينه خداوند بر روي زمين هستند که تمام جويبارهاي برکت معنوي و دنيوي از فروغ دامن‌گستر آنها سرچشمه مي‌گيرد و ارتباط با آن بزرگواران در زمان حيات و رحلت تفاوتي نمي‌کند و روح و جان آدمي از بستر اين ارتباط صيقل مي‌يابد. از آنجا که نسل امروز از دسترسي محسوس به معصومان و نيز نسل و فرزندانشان محروم مانده‌اند، حرم هر يک از ايشان به محلي براي گردهمايي و هم‌افزايي مؤمنان تبديل شده و بارگاه هر يک از اين ذوات مقدس در هر ديار، بالقوه مي‌تواند پايگاهي فرهنگي براي نشر معارف ناب شيعي به‌شمار آيد. از جمله زيارتگاه‌ها و مکان‌هاي مهم فرهنگي مذهبي در کشور ايران، بارگاه نوراني حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام است. وي فرزند بلافصل اميرالمؤمنين عليه‌السلام و اُمامه (نوه پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم) مي‌باشد، که پس از واقعه کربلا در جريان مبارزه عليه ظلم به ايران سفر مي‌کند و پس از سه سال اقامت در آران نزد مهماند‌ارش بابا يعقوب، جان به جان آفرين تسليم مي‌نمايد. آستان مقدس اين امامزاده واجب‌التکريم به برکت معنويت خويش و با تکيه بر گنجينه ماندگار قرآن کريم و رهنمودهاي گران‌سنگ معصومان عليهم‌السلام و نيز به يمن انجام برنامه‌هاي گوناگون فرهنگي مذهبي نقش بسزايي در توسعه فرهنگي منطقه داشته است؛ به گونه‌اي که مي‌توان اين آستان را قطب فرهنگي شهرستان تلقي نمود. بدين قرار، خودافزايي و ارتقاي سطح فرهنگ عمومي، نهادينه‌سازي فرهنگ قرآن‌محوري، ارتقاي بينش ديني، تقويت بنيه گردگشري و ... از جمله نقش آفريني‌هاي اين بارگاه در گستره فرهنگ به‌شمار مي‌رود. بر اين اساس، نويسندگان اين نوشتار در پي آن هستند که با رويکردي تحليلي - توصيفي، پس از شناخت شخصيت و سيره آن حضرت، اقدامات صورت گرفته از سوي آستان حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام را در توسعه فرهنگي شهرستان آران و بيدگل تا تبديل شدن به قطب فرهنگي واکاوي نمايند.

نقش امامزادگان به‌عنوان طلايه‌داران دفاع از حريم ولايت

نويسنده: زينب روستايي

از بنيادي‌ترين اصول دين اسلام به‌ويژه مذهب تشيع که در طول تاريخ مورد تهاجم دشمنان قرار گرفته، اصل ولايت و امامت است. ريشه‌هاي ستيز با ولايت، با تبيين دايره‌ معنايي آن - که بر اولويت در تصرف و مفترض‌الطاعة بودن ولي دلالت دارد - آشکار مي‌شود. مخالفت با ولايت عوامل گوناگوني همچون ناداني و بي‌بصيرتي، دنياگرايي و منفعت جويي، جاه طلبي و عدالت گريزي دارد. دفاع از ولايت در طول تاريخ به موازات مخالفت با آن، همواره مورد اهتمام بزرگان دين بوده است. فرزندان و نوادگان ائمه‌ اطهار عليهم‌السلام از پيشگامان پاسداري از ولايت بوده‌اند. آنها‌ در دوره‌ حيات خويش با دو ابزار قيام و تبليغ به دفاع برخاستند و پس از حيات، به‌عنوان کانون شيعه‌پروري و حفظ هويت اسلامي و محور عدالت‌طلبي ايفاي نقش نمودند. نويسنده در اين پژوهش، با تبيين مقام امامت و ولايت، دلايل مخالفت با ولايت و جايگاه امامزادگان در دفاع از اين اصل را مورد بررسي قرار مي‌دهد.

زيارت در سيره و سنت پيامبر اکرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌و‌سلم و ائمه اطهار عليهم‌السلام

نويسنده: مهدي سليماني آشتياني زيارت، فضايل و آداب آن، از مفاهيم کهن همه آيين‌هاست که در اسلام نيز مورد توجه قرار گرفته است. حضور مفاهيم مربوط به اين فرهنگ را مي‌توان در قرآن کريم، سخن و سيره نبوي و ائمه اطهارعليهم‌السلام و همچنين صحابه برجسته و در ميراث مکتوب فقهي و دعايي از اوانِ دوره اسلامي تا کنون جست‌وجو کرد. به صورتي که امکاني براي نفي و انکار آن وجود ندارد. با اين وجود آنچه قاطبه مسلمين «زيارت» مي‌خوانند و به آن عنايت داشته‌اند مورد حمله گروه قليلي که سلفي ناميده مي‌شوند بوده و از ديرباز با آن جنگيده‌اند. در اين نوشتار بعد از اشاره به معناي لغوي و اصطلاحي سنت زيارت، حضور پر رنگ اين فرهنگ به‌عنوان يک سيره متقن، از مأخذ اسلامي بيان شده است.

راهکارهاي ارتقاي نقش بقاع متبرکه در گسترش فرهنگ انس با قرآن کريم با محوريت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام

نويسنده: علي اصغر شعاعي بدون شک يکي از مهم‌ترين عوامل رشد و تعالي جامعه، ميزان انس با قرآن کريم در همه مراتب اعم از استماع، قرائت، حفظ، تدبر و عمل به آن مي‌باشد که بقاع متبرکه امامزادگان به مثابه‌ پايگاهي مذهبي و اسلامي، نقش مؤثر و بي‌بديلي در اين زمينه داشته و دارند. از سوي ديگر، آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نيز، افزون بر تثبيت مذهب تشيع در منطقه‌ کوير مرکزي ايران، تأثيرات قابل ملاحظه‌اي در رشد انس با قرآن کريم داشته است. در اين نوشتار، با رويکرد توصيفي- تحليلي، راهکارهاي ارتقاي نقش بقاع متبرکه در گسترش فرهنگ انس با قرآن با محوريت آستان مقدس محمد هلال عليه‌السلام، واکاوي شده است و مواردي از قبيل تلاش در راستاي فرهنگ‌سازي قرآني، ايجاد ساختار قرآني منسجم، تدوين برنامه‌هاي کارآمد در بخش‌هاي تبليغات، آموزش و تحقيقات و برنامه‌ريزي، برنامه‌ريزي اقتصادي جهت تأمين هزينه‌ها، استفاده از کارکردهاي مختلف بقاع، فضاسازي قرآني مناسب، گسترش سنت‌هاي قرآني و مذهبي و اجراي برنامه‌هاي قرآني در کنار برنامه‌هاي عترتي براي تبديل اين بقاع متبرکه به قطب‌هاي مهم قرآني کشور ارائه شده است. از نتايج تحقيق اين است که با توجه به جايگاه مناسب آستان مقدس امامزاده هلال عليه‌السلام در زمينه‌ فعاليت‌هاي قرآني، با بهره‌مندي از پتانسيل‌هاي قرآني منطقه مي‌توان آن را به يکي از قطب‌هاي قرآني کشور تبديل کرد. در اين پژوهش ضمن گزارش فعاليت‌هاي قرآني امامزاده هلال عليه‌السلام، با استفاده از نقطه نظرات صاحب نظران قرآني کشور و نيز مسئولين مرتبط با امور بقاع متبرکه، برنامه‌هاي متناسب براي اين مکان‌هاي مقدس ارائه شده است.

نقش آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام بر سيماي فرهنگي، مذهبي، اجتماعي و توسعه‌ شهري

نويسندگان: حسن ستاري آراني ، عباسعلي دهقاني آراني و عليرضا محلوجي علي‌آبادي سير شکل‌گيري محيط اجتماعي با تأثيرپذيري از هويت ديني و اعتقادي در جوامع مسلمان از جمله اصول قابل تعمق مي‌باشد. تأثيرگذاري انديشه‌هاي قرآني و روايات اسلامي بر نوع نگرش و ابعاد اجتماعي، فرهنگي و هنري جوامع مسلمان غيرقابل انکار است. شکل‌گيري شاکله کالبدي شهرها از ديدگاه معماري و شهرسازي اسلامي، آميختگي معاني ديني و معنوي با هويت و فرهنگ تاريخي و اساطيري و درک و پذيرش آن از جانب اجتماع انساني و ايجاد آرامش معنوي در جوامع مذکور ماحصل اين تأثيرپذيري‌ها مي‌باشد. بن‌مايه‌هاي تفکر ديني در وهله اول و حضور شخصيت‌هاي مذهبي نظير امامزادگان بزرگوار عليهم‌السلام در وهله ديگر، عاملي در جهت ملموس‌تر بودن اعتقادات ديني و مذهبي در جوامع است. به گونه‌اي که آستان مقدس اين امامزادگان عظيم‌الشان در دوره‌هاي مختلف تاريخي مرکز توجه جوامع انساني گرديد و بناهاي مذهبي نظير مساجد، بقاع متبرکه، تکيه‌ها، دارالبکاها و ... مرکزيت شکل‌گيري شهرسازي اسلامي در شهرها شد. اين تأثيرگذاري تنها بر شکل شهرها محدود نشده بلکه در نگاهي دقيق‌تر آثار آن را مي‌توان بر سيماي فرهنگي، مذهبي، اجتماعي و توسعه شهري نيز مشاهده نمود. نمونه بارز اين اثربخشي، آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام است که از زمان حضور اين امامزاده لازم‌التعظيم در کوير مرکزي ايران، نقش مهمي در پيشرفت فکري، فرهنگي، سياسي و اجتماعي مردم منطقه داشته است. نويسنده در اين پژوهش، سعي در تبيين نقش اين آستان مقدس در حوزه‌هاي فرهنگي، مذهبي، اجتماعي و توسعه شهري دارد. روش مطرح در اين تحقيق، مطالعات ميداني و کتابخانه‌اي بوده است.

نقش فرهنگي بقاع متبرکه در جامعه

نويسنده: علي اکبر ايماني براي تبيين نقش فرهنگي بقاع متبرکه در جامعه لازم است ابتدا به معناشناسي «بقاع متبرکه» اشاره شود و سپس به توضيح هر يک از کارکردهاي مذهبي - اخلاقي، رسانه‌اي، روان‌شناسي (بهداشت و سلامت روان)، ملي و حقوقي مبادرت شود. از اين رو محقق با مفروض گرفتن جايگاه والاي زيارت امامزادگان از منظر قرآن، احاديث و اهل‌بيت عليهم‌السلام، تلاش نموده است تا با شيوه توصيفي- تحليلي و با هدف کاربردي نقش فرهنگي اماکن مقدسه را در جامعه اسلامي مورد بررسي قرار دهد. در صورت عدم شناخت مراکز تأثيرگذار در فرهنگ جامعه و عدم تقويت آنها راه براي هجمه فرهنگي بيگانگان هموارتر خواهد شد. مخلص کلام آن است که اماکن متبرکه يکي از مظاهر ويژه دين اسلام و از جمله شعائري است که بايد مورد تعظيم و تکريم واقع شود. اماکن مقدسه همواره باعث تقويت احساس ديني، آشنايي، تثبيت و تحکيم ولايت، ايجاد وحدت کلمه و جذب جوانان، تبادلات فرهنگي در جامعه و هويت بخشي در جامعه مي‌شوند. نقش بقاع متبرکه را در سلامت اخلاقي افراد و جوامع و رشد اخلاقيات نمي‌توان انکار کرد و در سايه رشد و نهادينه کردن ارزش‌هاي اخلاقي در جامعه است که مي‌توان به تمدني پيشرفته دست يافت. حفظ فرهنگ جامعه از هر گونه تهاجم و تعرض فرهنگي، پيشگيري از جرم و جنايت، يکي ديگر از نقش‌هاي فرهنگي بقاع متبرکه است که نويسنده در اين پژوهش بدان پرداخته است.

نقش بقاع متبرکه در مقابله با تهاجم فرهنگي در جامعه اسلامي

نويسندگان: محمد اکبري ، حسين شاهبازپور و مهدي محمودي تهاجم فرهنگي عبارت است از تلاش برنامه‌ريزي شده و سازمان يافته‌ تمام يا بخشي از يک يا چند گروه اجتماعي به فرهنگ، ملت، جامعه، تمدن يا دولتي، براي تحليل مباني و اصول اجتماعي باورها، ارزش‌ها، اخلاقيات، رفتارها و اهداف مورد نظر خود بر ساير گروه‌ها و جوامع و ارائه‌ اطلاعات انبوه به ملت‌ها و تغيير در نظام و ارزش‌هاي‌شان، به‌ طوري که اين گروه‌ها و جوامع را تحت کنترل، تحليل و استعمار قرار داده و به تأمين اهداف سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي خود بپردازند. بقاع متبرکه، اماکن مقدسي چون مقبره‌ ياران، امامزادگان و نوادگان اهل‌بيت عليهم‌السلام است که در سراسر شهرهاي ايران اسلامي جاي گرفته‌اند. ميزان و چگونگي ورود بقاع متبرکه براي مقابله با تهاجم فرهنگي، با توجه به مجموع ظرفيت‌ها و فرصت‌هاي وجودي آنها، مسأله‌اي است که اين تحقيق درصدد پاسخ‌گويي به آن است. اهميت و ضرورت مسأله‌ ياد شده از آن روست که فرهنگ يک جامعه، هويت آن جامعه را براي حضور در نظام جهاني شکل مي‌دهد، بنابراين پاسداري، حفظ و تقويت آن، از اهم وظايف هر جامعه‌اي است به‌خصوص اگر آن جامعه، يک جامعه‌ انقلابي و آغازگر حرکت و روشي جديد در نظام نوين جهاني و نحوه‌ مديريت آن باشد. از اين رو نويسندگان اين پژوهش بر آن هستند تا در قالب محورهايي چون: «شناخت فرايند فرهنگ و نحوه شکل‌گيري آن در جامعه»، «شناخت تهاجم فرهنگي و ابعاد تحليلي آن»، «شناخت قرآني سطوح اصلاح‌گري اجتماعي»، «شناخت بقاع متبرکه و مجموع ظرفيت‌ها و فرصت‌هاي برآمده از آنها» و «استفاده از اين ظرفيت‌ها براي مقابله با تهاجم فرهنگي»، به بررسي نقش بقاع متبرکه در مقابله با تهاجم فرهنگي بپردازند. اين تحقيق از نظر نوع، توسعه‌اي- کاربردي است که با روش توصيف و تحليل از طريق فيش‌برداري الکترونيکي با رجوع به منابع کتابخانه‌اي و نرم‌افزاري صورت گرفته است.

نقش بقاع متبرکه در ترويج فرهنگ تولّي و تبرّي

نويسندگان: محمود کريمي و روح‌الله داوري بي‌ترديد بقاع متبرکه از مکان‌هايي است که افراد زيادي در آن اجتماع مي‌کنند و يکي از نقش‌هاي اين اماکن براي زائران، ترويج فرهنگ تولّي و تبرّي است. اين مقاله درصدد است نقش و ظرفيت بقاع متبرکه در ترويج اين آموزه مهم دين اسلام را مورد بررسي قرار دهد. در اين راستا، پس از تبيين معناي بقعه، تولّي و تبرّي و زيارت، به نقش بقاع متبرکه در ترويج فرهنگ تولّي و تبرّي پرداخته شده است. نويسندگان اين پژوهش، با تأکيد بر آيات قرآن کريم، روايات و زيارت‌نامه‌ها و با اتخاذ روش توصيفي- تحليلي، طرق مختلف ترويج اين فرهنگ را تبيين مي‌نمايند. ولي‌شناسي، دشمن‌شناسي، توسل، امر به معروف و نهي از منکر، وحدت اجتماعي و اعتقاد به ريزش خيرات و برکات، از جمله ظرفيت‌ها و روش‌هاي ترويج فرهنگ تولّي و تبرّي در بقاع متبرکه به‌شمار مي‌آيد که در اين تحقيق، به اين موارد پرداخته شده است.

تبيين جايگاه آستان مقدس امامزادگان بر روند توسعه فرهنگي و علمي جامعه اسلامي

نويسنده: محمد جاني‌پور بدون ترديد در يک جامعه اسلامي، مهم‌ترين وظيفه در راستاي تحقق توسعه و پيشرفت فرهنگي، اجتماعي و علمي، بر عهده نهادهاي مذهبي است. تلاش ويژه براي توسعه فرهنگي و علمي جامعه اسلامي در کنار توسعه و پيشرفت اقتصادي نيز از اهميتي دوچندان برخوردار است، چرا که ضامن تداوم و بقاي جامعه اسلامي بوده و آينده آن نظام را تضمين مي‌کند. در اين ميان، نقش اماکن مقدسه از جمله زيارتگا‌ه‌ها و بقاع متبرکه به‌دليل برخورداري از امتيازات و ويژگي‌هاي خاص، از ديگر نهادها و ساختارهاي اجتماعي بيشتر است. به همين جهت نويسنده در اين مقاله تلاش نموده تا ضمن توجه به يکي از مهم‌ترين، گسترده‌ترين و تخصصي‌ترين نهادهاي مذهبي، يعني بقاع متبرکه و آستان‌هاي مقدس امامزادگان که داراي قابليت و ظرفيت فراوان تأثيرگذاري فرهنگي و تربيتي بر روي نسل جوان جامعه و شکل‌دهي به شخصيت ايشان مي‌باشد، به تبيين نقش و جايگاه اين نهاد در تحقق توسعه و تعالي فرهنگي و علمي جامعه اسلامي پرداخته و از اين رهگذر، بايدها و نبايدهاي اين مسير و چالش‌هاي فراروي آن را بررسي نموده است.

راهکارهاي مديريت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در توسعه فرهنگي ديني دانشگاه‌ها

نويسنده: مهديه سادات خشوعي هدف اين پژوهش، تدوين الگوي راهکارهاي مديريت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در توسعه فرهنگ ديني دانشگاه‌ها بوده است. براي دستيابي به اين هدف به روش نمونه‌گيري هدفمند از نوع موارد معروف، سه پايگاه اطلاعاتي معتبر ايراني (هلال، حوزه و نور) انتخاب شده است. سپس مطالب اين پايگاه‌ها مورد تحليل محتوا قرار گرفته و ويژگي‌هاي آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و راهکارهاي توسعه فرهنگ ديني از اين مطالب استخراج گرديده و سرانجام نيز اعتبار و پايايي اين الگو مورد بررسي و تأييد قرار گرفته است. در مجموع، با توجه به اين الگو و چهار عنصر دانشگاه يعني رؤسا، کارمندان، استادان و دانشجويان، نقشه راهبردي آستان حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در توسعه فرهنگ ديني دانشگاه‌ها ترسيم شده است. بر اساس اين نقشه، مديريت آستان با ارائه راهکارهاي مختلف، تفکر ديني را در هر چهار عنصر وارد نموده تا به دنبال آن گفتار و رفتار آنان ديني شود.

آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام و نقش آن در ترويج فرهنگ ديني و بومي در ابعاد ملي و بين‌المللي

نويسنده: حامد قرائتي مراقد منتسبان به اهل‌بيت عليهم‌السلام از جمله نهادهاي مؤثر اجتماعي و فرهنگي مي‌باشند که نه تنها در متون و آموزه‌هاي ديني بلکه در تمامي سرزمين‌هاي اسلامي نيز مورد توصيه و احترام هستند. صرف نظر از قداست ديني و اجتماعي اين مشاهد، برخي از کارکردهاي اين اماکن چندان مورد توجه قرار نگرفته است. چه اين‌که در سير مطالعات و پژوهش‌هايي که در موضوع امامزادگان صورت گرفته است، اهميت سلسله نسب، زندگي‌نامه، حيات سياسي و فکري و حتي قدمت‌شناسي مشاهد و مراقد ايشان، بسياري از محققان را از پرداختن به نقش آفريني اجتماعي و فرهنگي مراقد امامزادگان به‌عنوان نهادها و نمادهاي فکري- فرهنگي بازداشته است. موضوعي که نيازمند بررسي‌هاي اجتماعي و تاريخي جامع‌تري با محوريت عناصر اجتماعي و فرهنگي مي‌باشد. نويسنده در اين تحقيق با تکيه بر منابعي چون تاريخ اجتماعي، مردم‌شناسي، تاريخ جغرافي، تاريخ معاصر و ساير منابع تاريخي و با رويکرد توصيفي- تحليلي نقش آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام در توسعه و ترويج فرهنگ ديني در ابعاد ملي و بين‌المللي را مورد بررسي قرار داده و چنين نتيجه گرفته است که اين آستان علاوه بر صيانت از فرهنگ ديني و ملي و ثبت آن به‌عنوان ميراث مادي و معنوي منطقه، نقش مؤثري در معرفي و شناساندن فرهنگ ديني و مذهبي مردمان اين سرزمين به محققان و مستشرقان داشته است.

تجلي معنويت در سايه زيارت با معرفت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام

نويسندگان: مجتبي اخوان ارمکي و فرهاد ترابي از آنجا که اولياي خداوند به بارگاه حضرت حق تعالي راه يافته و از مقربان الهي هستند، توسل به آنها‌ در دنيا و آخرت انسان مفيد و مؤثر است. در اين مقاله بعد از مقدمه‌اي کوتاه، به زنده بودن اولياي خدا اشاره شده و سپس جايگاه معنويت در زيارت با معرفت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام بررسي گرديده است. يافته‌هاي اين تحقيق نشان مي‌دهد، از آنجا که معنويت در زيارت با معرفت حضرت محمد هلال عليه‌السلام تجلي يافته است، زائر با عشق و محبت به زيارت آن بزرگوار مي‌شتابد و دوستي خود را اظهار مي‌کند و با بيزاري از دشمنان امامزاده به صفات پسنديده روي آورده و از صفات رذيله دوري مي‌جويد. همچنين، زائر وظيفه خود مي‌داند به احترام دوستي با امامزاده، سنت و سيرت آن بزرگوار را بياموزد و از اخلاق و منش و روش او در رسيدن به کمال معنوي پيروي کند. روش اين پژوهش، کيفي مبتني بر رويکرد توصيفي و تحليلي بوده است.

سخن پاياني

توجه علمي و متناسب با مقتضيات زمان و مکان و بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي علمي روز دنيا و به کارگيري تکنولوژي‌هاي نوين از جمله ضرورت‌هاي تبديل بقاع و اماکن متبرکه به قطب‌هاي فرهنگي کشور است و تحقق اين امر نيازمند تحقيقات علمي جامعي است که بر آن اساس بتوان مدل جامعي را طراحي و متناسب با آن، ساختار مناسب و پويايي ايجاد نمود که جهت نشر و تعميق فرهنگ و معارف غني اسلامي و سيره و روش زندگي اسلامي مورد بهره‌برداري قرار گيرد. اين کتاب که مقالات آن در اين نوشتار معرفي گرديد، حاصل تلاش پژوهشگران و محققان و به مناسبت برگزاري کنگره بزرگداشت حضرت محمد هلال بن علي عليه‌السلام نگارش يافته است، صرفاً تجلي پرتوي از انوار مقدس شخصيت عظيم‌الشأن آن امامزاده واجب‌التعظيم است که اميد است زمينه‌اي جهت تحقيقات بيشتر در اين خصوص، معرفي ابعاد شخصيتي و جايگاه و منزلت ايشان و بهره‌مندي از تلاش علمي ساير محققان باشد تا در راستاي منويات رهبر معظم انقلاب اسلامي دام‌ظله، بستر لازم براي تبديل اين بقعه متبرکه به يکي از بارزترين قطب‌هاي فرهنگي کشور فراهم آيد. ان‌شاءالله