آثار بخل

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو

نکوهش شدید بخل در قرآن که گاه در قالب بیان پیامدهای آن صورت‌گرفته، توجه مفسران را به این پیامدها جلب کرده است.

عامل تباهی دین و دنیا

چون قرآن ، رهایی از بخل را عامل فلاح و رستگاری می‌داند [۱] [۲] بخل عامل تباهی دین و دنیای انسان به شمار می‌رود. [۳]

دوگانگی شخصیت

بخل که مانع انجام تعهدات مالی‌ انسان در مقابل خدا و مردم می‌شود سبب دوگانگی شخصیت شده، در نهایت به نفاق می‌انجامد. [۴] قرآن کریم به کسانی اشاره می‌کند که عهد کرده بودند در صورت برخورداری از فضل خدا حقوق آن را ادا کنند: «و‌مِنهُم مَن عهَدَ اللّهَ لَئِن ءاتَنا مِن فَضلِهِ‌لَنَصَّدَّقَنَّ...» [۵] ولی آنان به رغم این پیمان ، عهد شکنی کرده، از پرداخت زکات و حقوق واجب اموال خود سر‌باز زدند: «فَلَمّا ءاتهُم مِن فَضلِهِ بَخِلوا بِهِ و تَوَلَّوا و هُم مُعرِضون». [۶] این پیمان شکنی و بخل‌ورزی، آنان را گرفتار نفاقی مزمن و ابدی تا روز قیامت کرد: [۷] [۸] [۹] «فَاَعقَبَهُم نِفاقًا فی قُلوبِهِم اِلی یَومِ یَلقَونَهُ...». [۱۰]

شان نزول

مفسران درباره شأن نزول آیات فوق گفته‌اند: این آیات درباره ثعلبة‌ بن حاطب انصاری نازل شده است. وی مردی تهیدست بود و با خدا پیمان بسته بود که اگر مالی به دست آورد حقوق آن را ادا کرده، از تهیدستان و مستمندان دستگیری کند. با دعای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) اموال و احشام فراوانی به دست آورد تا جایی که مجبور به هجرت از مدینه شد. با تشریع حکم زکات و ابلاغ آن به وی از پرداخت آن سر‌باز زد و آن را چیزی مانند جزیه خواند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با شنیدن گزارش سخنان وی به او نفرین کرد و او را جزو پیمان شکنان دانست. [۱۱] [۱۲]

تعبیر قرآن

قرآن کریم ، بخیلانی را که دیگران را نیز به بخل فرمان می‌دهند و آنچه را خداوند از فضل خویش بدانها ارزانی داشته پوشیده می‌دارند، متکبرانی فخرفروش دانسته که مشمول محبت الهی نیستند: «اِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَن کانَ مُختالاً فَخورا اَلَّذینَ یَبخَلونَ ویَأمُرونَ النّاسَ بِالبُخلِ ویکتُمون ما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فضلِهِ...». [۱۳] خداوند بخیلان را در دنیا رها می‌سازد تا مرتکب اعمال ناپسندی شوند که موجب عذاب و عقوبت آنان می‌گردد: «و اَمّا مَن بَخِلَ واستَغنی فَسَنُیَسِّرُهُ لِلعُسری». [۱۴] [۱۵] [۱۶] [۱۷]

نمونه

برخی از بخیلان، در دنیا به عقوبت و عذاب الهی گرفتار شده‌اند؛ مانند قارون که پس از تشریع حکم زکات، بر اثر بخل، در جبهه مخالفان موسی (علیه‌السلام) قرار گرفت و سرانجام بر اثر نفرین موسی، وی و اموالش به زمین فرو رفتند: «فَخَسَفنا بِهِ وبِدارِهِ الاَرضَ...» [۱۸] [۱۹] [۲۰] و نیز گروهی که خداوند باغی به آنان عطا کرده بود و قصد داشتند حق مساکین را از آن باغ نپردازند، در نتیجه به عقوبت الهی مبتلا شده، باغشان در آتش سوخت. [۲۱] [۲۲] [۲۳]

سبب هلاکت قوم لوط

در روایتی نیز یکی از علتهای انحراف و هلاکت قوم لوط ، بخل آنان دانسته شده است. [۲۴] برخی از مفسران با استفاده از پاره‌ای آیات قرآن ، آثار دیگری نیز برای بخل برشمرده‌اند؛ مانند: کفر ، [۲۵] کینه [۲۶] وترس . [۲۷] [۲۸]

[۲۹] [۳۰]

تفسیر خیر

در آخرت بخیلان به جهنم افکنده شده، به عذاب شدید الهی مبتلا می‌گردند: «اَلقیا فی جَهَنَّمَ کُلَّ کَفّار عَنید مَنّاع لِلخَیرِ مُعتَد مُریب». [۳۱] مفسران خیر را در این آیه، زکات واجب دانسته‌اند. [۳۲] در آیات متعددی،

تشریح عذاب بخیلان

چگونگی عذاب بخیلان در آخرت تشریح شده است؛ از جمله، اموالی که نسبت به آن بخل ورزیده بودند به صورت طوقی از عذاب بر گردن آنان آویخته می‌شود که برخی آن را از جنس آتش دانسته و برخی دیگر می‌گویند: ماری است که پیوسته آن‌ها را می‌گزد: [۳۳] [۳۴]

[۳۵]

[۳۶] «سَیُطَوَّقونَ ما بَخِلوا بِهِ یَومَ القِیمَةِ...». [۳۷] گفته شده: در قیامت طبق قانون تجسم اعمال، اموالی که حقوق واجب آن پرداخت نشده، تجسم یافته، عذابی دردناک برای صاحبش می‌شود. [۳۸] در جایی دیگر قرآن کریم کسانی را که طلا و نقره را گنجینه می‌سازند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند به عذابی دردناک وعده داده: «... والَّذینَ یَکنِزونَ الذَّهَبَ والفِضَّةَ ولا یُنفِقونَها فی سَبیلِ اللّهِ فَبَشِّرهُم بِعَذاب‌اَلیم» [۳۹] و سپس بیان داشته که در جهنم طلا و نقره گنجینه شده را گداخته کرده و صورتها و پهلوها و پشتهایشان را با آن داغ می‌کنند، آنگاه ندا می‌رسد: این همان چیزی است که شما برای خود ذخیره کرده بودید (و‌حقوق واجب و حق‌ الله را از آن پرداخت نکردید): «یَومَ یُحمی عَلَیها فی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکوی بِها جِباهُهُم وجُنوبُهُم و ظُهورُهُم هذا ما کَنَزتُم لاَِنفُسِکُم فَذوقوا ما کُنتُم تَکنِزون». [۴۰]

توجیه عذاب به مواضع سه‌گانه

برخی در توجیه اختصاص این عذاب به مواضع سه‌گانه مزبور گفته‌اند: پیشانی بدان جهت است که در برابرسائل و فقیر ابرو درهم می‌کشد و پهلو به سبب اعراض وی و پشت برای این‌که به فقیر پشت می‌کند. [۴۱] برخی نیز گفته‌اند: جهت آن این است که اینها اعضای مهم و اصلی بدن است. [۴۲]

توصیف عذاب

در آیات دیگری عذاب بخیل این‌گونه بیان شده است: شعله‌های سوزان آتش جهنم است که دست و پا و پوست سر را می‌کَنَد و با خود می‌برد و کسانی را که به فرمان خدا پشت کرده‌اند صدا می‌زند و نیز آنان را که مال ذخیره کرده و حق خدا را ادا نکرده‌اند: [۴۳] [۴۴]

«کَلاّ اِنَّها لَظی نَزّاعَةً لِلشَّوی تَدعوا‌مَن اَدبَرَ و تَوَلّی و جَمَعَ فَاَوعی». [۴۵]

لَظی

برخی گفته‌اند: لَظی نامی از دوزخ و آن آتشی است که زبانه‌های آن همه چیز را در برمی‌گیرد. [۴۶] برخی دیگر آن را درکه دوم جهنم دانسته‌اند. [۴۷]

مجازات بخیلان

در آیاتی دیگر از قرآن مجازات بخیلانی که هرگز کسی را به اطعام فقیری تشویق نکرده‌اند دربند کشیده شدن با غل و زنجیر در میان دوزخ معرفی شده است. آنان بدون یار و یاور مانده، غذایشان غسلین ( چرک و خون اهل آتش ) [۴۸] [۴۹] است: «خُذوهُ فَغُلّوه ثُمَّ الجَحِیمَ صَلّوه ثُمَّ فی سِلسِلَة ذَرعُها سَبعونَ ذِراعًا فاسلُکوه‌... و لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ المِسکین فَلَیسَ لَهُ الیَومَ ههُنا حَمیم ولا طَعامٌ اِلاّ مِن غِسلین». [۵۰]

آثار بخل در روایات

در روایات، آثار دیگری نیز برای بخل ذکر شده است؛ مانند: فاصله گرفتن از خدا و مردم، نداشتن آسایش، خونریزی و قطع رحم [۵۱] [۵۲] [۵۳] و حرام بودن بهشت بر بخیل و جای گرفتن وی در جهنم. [۵۴] [۵۵]

فهرست منابع

احیاء علوم الدین؛ اخلاق در قرآن (پیام قرآن)؛ الاساس فی التفسیر؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیرالقرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ التعریفات؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ جامع السعادات؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات‌القرآن؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ صحیح مسلم با شرح سنوسی؛ علل الشرایع؛ القاموس المحیط؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه؛ کیمیای سعادت؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء؛ مستدرک الوسائل؛ المصباح المنیر؛ معجم الفروق اللغویه؛ مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن؛ مفردات‌الفاظ‌القرآن؛ من هدی القرآن؛ موسوعة مصطلحات مفتاح‌السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم؛ المیزان فی تفسیر القرآن.

منبع

دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله بخل.

پانویس

  1. تغابن/سوره۶۴، آیه۱۶.
  2. حشر/سوره۵۹، آیه۹.
  3. کشف الاسرار، ج‌۱، ص‌۷۳۰.
  4. راهنما، ج‌۷، ص‌۲۰۶.
  5. توبه/سوره۹، آیه۷۵.
  6. توبه/سوره۹، آیه۷۶.
  7. جامع البیان، مج‌۶‌، ج‌۱۰، ص‌۲۴۰.
  8. مجمع‌البیان، ج‌۵‌، ص‌۸۲‌.
  9. راهنما، ج‌۷، ص‌۲۰۷.
  10. توبه/سوره۹، آیه۷۷.
  11. جامع‌البیان، مج‌۶‌، ج‌۱۰، ص‌۲۴۱‌-۲۴۲.
  12. مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۸۱‌.
  13. نساء/سوره۴، آیه۳۶ ۳۷.
  14. لیل/سوره۹۲، آیه۸‌.
  15. لیل/سوره۹۲، آیه۱۰.
  16. جامع‌البیان، مج‌۱۵، ج‌۳۰، ص‌۲۸۰‌-۲۸۱.
  17. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۷۶۰.
  18. قصص/سوره۲۸، آیه۸۱.
  19. مجمع البیان، ج‌۷، ص‌۴۱۸.
  20. اخلاق در قرآن، ج‌۲، ص‌۳۵۹.
  21. قلم/سوره۶۸، آیه۱۷ ۲۰.
  22. جامع‌البیان، مج۱۴، ج۲۹، ص۳۷‌-۳۸.
  23. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۵۰۵‌.
  24. علل الشرایع، ج‌۲، ص‌۲۶۸.
  25. نساء/سوره۴، آیه۳۹.
  26. محمّد/سوره۴۷، آیه۳۷.
  27. احزاب/سوره۳۳، آیه۱۹.
  28. راهنما، ج‌۳، ص‌۳۸۴.
  29. الاساس فی التفسیر، ج‌۲، ص‌۱۰۵۹.
  30. نمونه، ج‌۳، ص‌۳۸۶.
  31. ق/سوره۵۰، آیه۲۴-۲۵.
  32. جامع‌البیان، مج‌۱۳، ج‌۲۶، ص‌۲۱۴.
  33. جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۳، ص‌۲۵۴.
  34. جامع‌البیان، مج‌۳، ج‌۳، ص۲۵۷.
  35. مجمع‌البیان، ج‌۲، ص‌۸۹۷‌.
  36. تفسیر المنار، ج‌۴، ص‌۲۵۹‌-۲۶۰.
  37. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۸۰.
  38. نمونه، ج‌۳، ص‌۱۹۰.
  39. توبه/سوره۹، آیه۳۴.
  40. توبه/سوره۹، آیه۳۵.
  41. کشف الاسرار، ج‌۴، ص‌۱۳۳.
  42. مجمع البیان، ج‌۵‌، ص‌۴۰.
  43. جامع البیان، مج‌۱۴، ج‌۲۹، ص‌۹۶.
  44. مجمع‌البیان، ج‌۱۰، ص‌۵۳۴‌.
  45. معارج/سوره۷۰، آیه۱۵-۱۸.
  46. من هدی القرآن، ج‌۱۶، ص‌۳۵۰.
  47. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۵۳۴‌.
  48. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص‌۵۲۲‌.
  49. مجمع البیان، ج‌۱۰، ص۵۲۴‌.
  50. حاقّه/سوره۶۹، آیه۳۰ ۳۶.
  51. مجمع‌الزوائد، ج‌۳، ص‌۱۲۷.
  52. بحارالانوار، ج‌۷۰، ص‌۳۰۰.
  53. بحارالانوار، ج‌۷۰، ص۳۰۳.
  54. صحیح مسلم، ج‌۹، ص‌۳۱۱.
  55. الکافی، ج‌۴، ص‌۴۷.