نمایش مبدأ برای آسیب شناسی نظام خیریه در ایران و ارائه راهبردهای ساختاری

<div style=" font-family:B Nazanin; font-size:18px; text-align:justify;">

[[حسین محمدی دوست]]<ref>
دانشیار دانشگاه تربیت مدرس
</ref>؛ [[مهدی مرتضوی]]<ref>
کارشناس ارشد مدیریت دولتی دانشگاه تربیت مدرس
</ref>
[[پرونده:تصویر مقاله 1.jpg|اصلی|چپ]]
==چکیده==
هدف اصلی این پژوهش [[آسیب شناسی]] نظام خیریه در [[ایران]] بوده است، بدین جهت پس از بررسی ادبیات نظری به تحلیل محتوای کیفی اسناد و مصاحبه با خبرگان حوزه خیریه و تحلیل محتوای آن پرداخته شده است، این بخش از پژوهش تا جایی ادامه داشت تا اشباع نظری در رابطه با آسیب های حوزه خیریه حاصل گردد. این پژوهش از لحاظ مکانی پیمایشی و کتابخانه ای بود و از لحاظ هدف کاربردی بود. در این پژوهش از ابزار مصاحبه و پرسشنامه بمنظور گردآوری داده ها استفاده شد. سپس پرسشنامه مستخرج از تحلیل محتوای کیفی بین 20 خبره حوزه خیریه توزیع شد. به منظور مشخص شدن شکاف و اولویت بندی آسیب ها از ماتریس تحلیل اهمیت- عملکرد استفاده گردید. پس از انجام تحلیل، آسیب ها در 4 ناحیه ماتریس اهمیت- عملکرد قرار گرفتند تا راهبرد مناسب هر آسیب با توجه میزان اهمیت هر آسیب و عملکرد در قبال آن آسیب مشخص گردد. این پژوهش پس از انجام تحلیل محتوای کیفی 37 آسیب را در نظام خیریه های ایران واکاوی کرد و پس از انجام تحلیل بر اساس روش مذکور، نتایج حاصله نشان‌ داد آسیب "فقدان پایگاه اطلاعاتی جامع در حوزه خیریه ها" بیشترین شکاف بین عملکرد و اهمیت آسیب ها را دارا می باشد.
==مقدمه== 
خیریه ها با اهداف متفاوتی کار میکنند. ( Lindnan– ۲۰۰۹). با توسعه مشارکت مردم در مسائل اجتماعی و افزایش تعداد [[سازمان های مردم نهاد]]، لزوم ایجاد سازوکارهای حمایتی و همچنین نظارتی برای سروسامان دادن به این نهادها اهمیت ویژه ای یافته است. از این رو، بسیاری از کشورها تلاش کرده اند با ایجاد قوانین مختلف علاوه بر توسعه این نهادهای مردمی، بتوانند آنها را جهت دهی و نظارت کنند (اعیانی وکاظم زاده ، ۱۳۹۶). جهانی شدن<ref>
Globalization
</ref>و تغییر و تحولات محیطی پاسخگویی سریع سازمان ها به شهروندان را می طلبد. [[آسیب شناسی]] به مدیران سازمانی کمک می کند تا از واکنش های مخاطره آمیز<ref>
Risky reactions
</ref>، اجتناب از تغییر و عمليات نادرست<ref>
Improper 
</ref>جلوگیری کنند. همچنین آسیب شناسی به منظور پاسخگویی سریع به محیط آشفته<ref>
operation Turbulent 
</ref>امروزی ضروری به نظر می رسد و می تواند از طریق فنون [[علوم سیاسی]] <ref>
Techniques
</ref>، حقوق، مالی و روندهای جدید<ref>
Trends 
</ref>الگوهای سازمانی، به حل مشکلات سازمان ها کمک کند (Popovici, ۱۰۳: ۲۰۰۹ ). آسیب شناسی سازمان در زمینه تغییر و تحول سازمانی اهمیت زیادی دارد و بایستی بتواند به سؤالات «علل تغییر چیست» و «چرا سازمان باید تغییر کند؟»، « فرآیند تغییر چگونه است ؟» و «محتوای تغییر چیست» پاسخ دهد ( Pettigrew& et al, ۱۹۸۸: ۲۹۷). مهم ترین خصوصیات جوامع توسعه یافته، رشد اقتصادی مداوم، کاهش فقر و نابرابری و حذف فقر مطلق است. مؤسسات خیریه، نهادهایی هستند که به کمک آن می توان به توسعه اقتصادی کمک کرد و از پتانسیل بالای آنها برای توزیع برابر ثروت و افزایش عدالت استفاده کرد. هرچند در خصوص آسیب های نظام خیریه پژوهش هایی همچون فرجیها و اصغری (۱۳۹۰)، نکویی مقدم و همکاران (۱۳۹۲) یاوری و مرتب (۱۳۹۵) و پویافر (۱۳۹۵) صورت گرفته است؛ ولی هیچ پژوهشی کلان نگرانه به حوزه آسیب های نظام خیریه در ایران نپرداخته است. لذا هدف اصلی این پژوهش واکاوی آسیب های نظام خیریه در ایران است.
<P style="color:red;">
سؤال اصلی پژوهش
</P>

<B>آسیب های نظام خیریه ها در ایران چیست؟</B>

==روش پژوهش== 
این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی است چراکه به دنبال ارائه راه حلی برای آسیب های نظام خیریه ها در ایران است. در این پژوهش به منظور واکاوی آسیب ها از تحلیل محتوای کیفی استفاده شد. پژوهش از لحاظ مکانی پیمایشی و کتابخانه ای بود و از ابزار مصاحبه و پرسشنامه به منظور گردآوری داده ها استفاده شد. همچنین به منظور اولویت بندی آسیب ها از ماتریس تحلیل اهمیت- عملکرد استفاده شد. ماتریس تحلیل اهمیت عملکرد در ابتدا به منظور سنجش رضایتمندی ارباب رجوع استفاده شد که دارای دو جزء اهمیت محصول یا خدمات ارائه شده و عملکرد موسسه مربوط در ارائه خدمت یا کالای ارائه شده بود. این ماتریس دارای دو محور است که در محور عمودی (Y) اهمیت و در محور افقی (X) عملکرد است که در شکل ذیل نمایش داده شده است ( ۱۹۷۷: ۷۷Martilla & James ) . 

در <B>ناحیه ۱)</B> اهمیت آسیب بسیار بالا ولی عملکرد در قبال آن ضعیف است، لذا موارد این بخش آسیب پذیرند و باید در اولویت بهبود قرار گیرند. 

در <B>ناحیه ۲)</B> اهمیت آسیب بسیار بالا و عملکرد در جهت رفع آن مناسب بوده است؛ بنابراین موارد این بخش به عنوان مزایای رقابتی، نگهداری مورد توجه بیشتری قرار می گیرند. 

در <B>ناحیه ۳)</B> اهمیت آسیب کم و عملکرد سازمان در این حوزه ضعیف است، لذا موارد این بخش نیازمند هیچگونه سرمایه گذاری اضافی نیستند.
 
و <B>ناحیه 4 </B>منطقه ای است که در آن اهمیت آسیب و معضلات کم ولی عملکرد در جهت بهبود و توسعه آن ها بسیار قوی است، لذا موارد این بخش موجب [[اسراف]] در منابع می شوند و باید به گونه ای حذف شوند یا از آن ها بهره برداری مناسب به عمل آید (همان)

[[پرونده:جدول ص10.jpg|اصلی|وسط]]

==یافته های پژوهش== 
بر اساس اطلاعات حاصل شده از [[ماتریس]] فوق نتایج زیر احصاء شده است: 

<B>ناحیه ۱) اولویت های اساسی</B> 

اهمیت آسیب های جای گرفته در این ناحیه از میانگین اهمیت ها بیشتر و میزان عملکرد خیریه ها، دولت و دیگر نهادهای مؤثر بر نظام خیریه ها در قبال این آسیب ها از میانگین آن ها کمتر است. براساس طبقه بندی فوق چنین استنباط می شود که آسیب هایی که در ناحیه اول این [[ماتریس]] قرار دارند، برای مجریان و تصمیم سازان بسیار اهمیت دارند؛ زیرا على رغم اهمیت فراوان، عملکرد سازمان در آن حوزه ها بسیار ضعیف است. از آنجا که تاکنون تلاش اثربخشی جهت رفع این معضلات به عمل نیامده است، بیش از پیش به تلاش مسئولین امر نیاز است. در نتیجه آسیب هایی که در این ناحیه حضور دارند، موانع کلیدی مؤثر بر ناکارآمدی نظام کاری خیریه ها محسوب می شوند.

[[پرونده:جدول ص11.jpg|اصلی|وسط]]

<B>ناحیه ۲) حفظ استراتژی فعلی</B> 

در موارد زیر هم اهمیت آسیب ها از میانگین اهمیت ها بیشتر و هم عملکرد سازمان از میانگین عملکردها بیشتر است. عملکرد سازمان در رابطه با رفع موانع و معضلات جاگرفته در این ناحیه ماتریس در قیاس با آسیب های نواحی دیگر بهتر است. لذا سازمان باید روند بهبود و توسعه را در این موارد به سیاق گذشته ادامه دهد. اهمیت این موانع به قدری زیاد است که هرآن غفلت از پایش و بهبود آن ها منجر به تأثیرات مخرب شدیدی در عملکرد سازمان خواهد شد. اما از آنجا که اقدامات درباره رفع موانع فوق کمتر از انتظار است ، تقویت و تسریع عملیات توسعه ای در این موضوعات، اولویت دوم آسیب ها و موانع موجود است .

[[پرونده:جدول ص12.jpg|اصلی|وسط]]

<B>ناحیه ۳) اولويت پايين</B>

از دیدگاه متصدیان، خبرگان و کارشناسان اجرایی، موانع زيراهمیتی کمتر از میانگین اهمیت ها و همچنین عملکردی کمتر از میانگینشان دارند. ناحیه سوم که ناحیه کم اثرو بی خاصیت نیز نامیده می شود، شامل آن گروه از آسیب ها و موانعی است که در مقایسه با دیگر آسیب های شناسایی شده سهم تقریبا کمتری در بهبود کارایی و اثربخشی نظام مدیریتی خیریه ها دارند. این مهم، عملکرد ضعیف سازمان در ارتباط با آنها (البته از دیدگاه نخبگان پژوهش را توجیه کرده و ضرورت ارائه راهکارهای توسعه ای را در اولویت های بعدی قرار می دهد.)

[[پرونده:جدول ص13.jpg|اصلی|وسط]]

<B>ناحیه 4) اتلاف منابع</B>
 
آسیب های زیر، از منظر اهمیت، مقادیری کمتر از میانگین اهمیت ها دارند؛ ولی عملکرد خیریه ها، دولت و دیگر نهادهای مؤثر بر نظام خیریه ها در برابر آنها از میانگینشان بیشتر است. نهایتا در ناحیه چهارم ، آسیب هایی حضور دارند که بر اساس تحلیل اهمیت- عملکرد بیش از آنچه نیاز است بدانها پرداخته شده است. به عبارت دیگر سازمان بیش ازاهمیت این معضلات برای آن ها هزینه کرده است، در حالی که می توانست با ذخیره منابع تلف شده در این بخش، بهبود بیشتری را از طریق سرمایه گذاری در ناحیه اول حاصل کند.

[[پرونده:جدول ص14.jpg|اصلی|وسط]]

در انتهای این بخش مجددا اذعان و تأکید می شود که نتایج و تفاسیر ارائه شده در پاسخ به سؤال پژوهش، نسبی بوده و در مقام مقایسه با ۳۷ آسیب تحلیل شده هستند؛ لذا این شائبه که آسیب ها و موانع معرفی شده در نواحی سوم و چهارم بی اهمیت و کم ارزش هستند از بن و ریشه نادرست است و تمامی این موارد از میان تمام آسیب های ساختاری موجود، اهم معضلات هستند.


==نتیجه گیری== 
از آسیب های نظام خیریه ها در [[ایران]] آنچه در [[پژوهش]] صورت گرفته به دست آمد در مجموع ۳۷ آسیب بود که به دسته های ساختاری و فناورانه، فرهنگی، کارآفرینانه، مدیریتی، سیاسی، قانونی و شفافیت مربوط است، با توجه به اوزان به دست آمده از هر یک از گونه های هر دسته و گرفتن میانگین حسابی ساده اولویت هر دسته و وزنش به شرح زیر است:

[[پرونده:جدول ص15.jpg|اصلی|وسط]]

آسیب های نظام خیریه ها در [[ایران]] اولویت بندی شد؛ اما این اولویت بندی نشانگر ضرورت رفع هر آسیب است و به زمان اشاره دارد و به معنی وانهادن آسیب های با اولویت پایین نیست. چراکه آسیب ها احصاء و اولویت بندی شده همان طور که درکل گزارش متبادر است، دارای اثر تعاملی با یکدیگر هستند و بایستی به کلیه این آسیب ها توجه شود. بنابراین نگاهی کلان نگر به منظور حل کلان مسئله نظام خیریه ها در [[ایران]] نیاز است. چراکه آسیب های موجود در نظام خیریه های [[ایران]] چالش های جدی در اثربخشی مؤسسات خیریه ایجاد کرده است. امروزه فهم نیازمندی های ضروری جامعه و پاسخگویی به موقع به آنها با توجه به نظام های ارزشی متفاوت، اولویت های مختلف، شناخت نیازمندان و دیگر عوامل مؤثر بر این حوزه اقدامی مشکل و پیچیده است. بنابراین نهادهای خیریه به عنوان سازمان هایی داوطلبانه به منظور کمک به دولت در حل مسائل و مشکلات جامعه بایستی زیرساختی پویا و اثربخش را به منظور انجام رسالت خویش دارا باشند. این زیرساخت ها می توانند در زمینه های هدایتی، حمایتی و نظارتی مؤسسات خیریه را راهبری نمایند. اکنون در جامعه [[ایران]] مشخص نیست که شهروندان جامعه ما بیشتر به چه چیزی نیاز دارند؟ اصولا معیار تقدم و تأخر نیازها چیست؟ اولویت بندی مناطق مختلف کشور در نیازمندی هایشان چگونه است؟ چه کسانی یا نهادهایی درصدد تأمین نیاز آنها هستند؟ آیا این كمك ها کافی است یا بازهم باید انجام شود؟ نحوه كمك رسانی چگونه باید باشد؟ با نیروهای محلی چگونه می توان همکاری کرد؟ لذا به نظر می رسد به منظور رفع این آسیب ها ایجاد الگویی به منظور هم افزایی و ساماندهی نظام خیریه ها در [[ایران]] ضروری باشد. این الگو بایستی علاوه بر رفع آسیب های موجود نظام خیریه ها در [[ایران]] با ساختار ماهوی سازمان های جامعه مدنی نیز انطباق داشته باشد.

در همین راستا می توان چهار سناریو پیشنهاد کرد که عبارت اند از:

*اتاق خیریه: این الگو در سطح شهرستانی دارای اتاق، در سطح استانی دارای فدراسیون و در سطح ملی دارای کنفدراسیون برای ساماندهی خیریه ها در ایران است و از لحاظ الگو مشابه اتاق بازرگانی ایران است.

*شبکه ملی خیریه: این الگو دارای نهادی در سطح ملی به منظور هدایت، حمایت و نظارت خیریه ها در ایران است. 

*وزارت اوقاف و امور خیریه: در این الگو دولت با تشکیل وزارت اوقاف و امور خیریه و افزایش نقش خود بر هدایت، حمایت و نظارت خیریه ها در ایران ماموریت ساماندهی این بخش را بر عهده می گیرد.

*الگوی مشارکتی: این الگو اشاره به نقش ترکیبی بخش عمومی و جامعه مدنی در هدایت، حمایت و نظارت شبكه خیریه ها در ایران دارد و از لحاظ الگو، مشابه الگوی [[سازمان تعاونی روستایی]] در [[ایران]] است.


==مراجع==
۱. پویافر، محمدرضا. (۱۳۹۰). «از خير قدسی تا خیر عرفی؛ بررسی پیامدهای مرزبندی بین امور خیر در جامعه ایرانی»، مجموعه مقالات اولین همایش ملی خیر ماندگار در ایران.
 
۲. دانایی فرد، حسن؛ الوانی، سید مهدی و آذر، عادل (۱۳۹۳). روش شناسی پژوهش کمی در مدیریت: رویکردی جامع. انتشارات نشر اشراقی. تهران.
 
٣. فرجیها، محمد؛ اصغری، محمد. (۱۳۹۰). کلاه برداری و خیانت در امانت از طريق مؤسسه های خیریه؛ رویکرد تطبیقی، کارآگاه، ش17 

4. مقبلی قرایی، محمد جواد؛ جعفری راد، علی، مقبلی راد، محمد حسن. (۱۳۹۰). «بررسی فساد اداری در مؤسسات خیریه و راهکارهای مقابله با آن»، اولین همایش ملی خیر ماندگار در ایران. 

٥. نیکوکار، غلامحسین، علیدادی، یاسر، رایج، حمزه (۱۳۸۸). تدوین مؤلفه های اصلی آسیب شناسی سازمان ملی فرش ایران با بررسی نقش آن در صادرات فرش دستباف، نشریه مدیریت بازرگانی. 

6 . /.یاوری، وحید؛ مرتب ، یحیی. (۱۳۹۰). بررسی چگونگی کارآمد سازی پایش و نظارت بر خیریه های مبتنی بر رویکرد شفافیت، اولین همایش ملی خیر ماندگار در ایران.

<P style="font-family:Bahnschrift SemiBold Condensed;text-align:left;">

7.  Goodma, E., & Loh, L. (2011). Organizational change: A critical challenge for team effectiveness. Business Information Review, 28(4), 242-250 8.


8. Lindman, J.( 2009). "Center for Nonprofit Management", College of Management.


9. Martilla, J., & James, J. (1977). Importance-Performance Analysis. Journal of Marketing, 41 (1), 77-79. 


10. Martins, N., & Coetzee, M. (2009). Applying the Burke-Litwin model as a diagnostic framework for assessing organizational effectiveness. Journal of Human Resource Management, 7(1), 144-156. 


11.Mcfillen, J. M. et al. (2013). Organizational Diagnosis: An Evidence-Based Approach. Journal of Change Management, 13(2), 223–246. 


12. Pettigrew, P., Mckee, L., & Ferlie, E. (1988). Understanding change in the NHS. Public Administration, 66, 297-317.


13. Popovici, V. I. (2006). Organization, organizational diagnosis, organizational performance essential elements in development of nation. Advances in Fiscal, Political and Law Science, 151-156.

</P>

==پانویس==


</div>

[[رده:فصلنامه آوای خیر ماندگار شماره 2]]
[[رده:مقالات]]