نمایش مبدأ برای آیات قرآن مجید واحادیث به کار رفته در مقدمه وقفنامه ربع رشیدی

مؤلف: [[مریم ثقفی]]
دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی دانشگاه تهران
==چکيده== 
[[وقف]] در ايران، قدمت ديرينه‌اي دارد و در طول تاريخ، تأثير شگرفي بر گسترش نهادها و موسسات آموزشي و علمي برجاي گذارده است. [[وقف]]، از يک سو جنبه کاملا مذهبي دارد و از سوي ديگر نقش مهمي در سياست و کشورداري ايفا مي‌کند به گونه‌اي که از دوره سامانيان، ديواني به نام اوقاف، در تشکيلات ديوان‌سالاري کشور وجود داشت که به امور وقفي کشور رسيدگي مي‌کرد. کاربرد [[وقف]] نيز همچون بنيان آن جنبه‌اي دوگانه داشت، به گونه‌اي که هم بر اقتصاد و گردش مالي کشور اثر مي‌گذاشت و هم بخش اعظم [[وقف]] در جهت بهره‌وري و توسعه مدارس، مساجد، خانقاه‌ها، اماکن خيريه همچون بيمارستان، کاروانسرا و آب انبارها به‌کار مي‌رفت. 
وقف، شرايط و اصولي به همراه داشت که اغلب از سوي واقفان در طومارها و اسناد وقفنامه درج مي‌شد. يکي از اين اسناد، وقفنامه ربع رشيدي است که مي‌توان آن را طولاني‌ترين و جامع‌ترين سند وقفي دانست که به صورت نسبتا کامل و با خط واقف و به صورت اصيل باقي مانده است. در اين پژوهش، تلاش شده با بررسي مقدمه وقفنامه ربع رشيدي، دلايل ذکر شده از سوي رشيدالدين فضل‌الله در [[وقف]] اراضي وسيع ربع رشيدي و آيات [[قرآن مجيد]] و احاديث مورد استناد وي مورد ارزيابي قرار گيرد. 
 
'''کليدواژه‌ها:  
آيات قرآن، احاديث، وقفنامه، ربع رشيدي، رشيدالدين فضل‌الله'''.
==اهداف رشيدالدين فضل‌الله در وقف مجتمع ربع رشيدي== 
ربع رشيدي، مجموعه وسيعي از اراضي واقع در محله ششکلان تبريز بود که در سمت چپ دامنه کوه سرخاب قرار داشت. (تصاوير شماره 1 و 4) اين مجموعه شامل بخش‌هاي مختلف بيت‌التعليم، مدارس عالي، کتابخانه، دارالشفا، خانقاه، دارالضيافه، دارالمساکين، دارالمصاحف، [[مسجد صيفي]] و [[مسجد شطري]] بود (تصاوير شماره 2 و 3) که جهت امور ديني و آموزشي و رفاهي در نظر گرفته شده بود
<ref>
تاریخ –پژوهی، شماره 24-25، صص96-100.  
</ref>
هدف رشيدالدين فضل‌الله از احداث و [[وقف]] ربع رشيدي، توسعه علوم و مراکز آموزشي، بهره‌گيري از صحبت با اهل علم و به‌خصوص کسب پاداش اخروي بوده است، اين اهداف را هم از بازخواني متن وقفنامه و هم از تمايل و گرايش‌هاي علمي خواجه رشيدالدين مي‌توان دريافت نمود
<ref>
مطالعات ایرانی، شماره 14، صص36-40.
</ref>
،رشيدالدين فضل‌الله خود در مقدمه وقفنامه ربع رشيدي بر کسب پاداش معنوي و بهره‌گيري از صحبت بزرگان علم تاکيد مي‌کند: 
«به قدر وسع به هر وقت عمارتي در عمل مي‌آورد و به انديشه و فکر آن مشغول مي‌شد که آن عمارت بايد که مبني و مشتمل باشد بر خيرات و همچنين همواره به قدر استطاعت و مقدار طاقت به اندازه فکر و فهم خويش در بعضي معاني دقيق و حقايق اشياء مهوس
<ref>
مشتاق. 
</ref>
بود که هم فکري کند و در آن شيوه به حسب قدرت شرعي، شروعي نمايد و به خدمت علما و مشايخ و اصحاب قلوب و ارباب عرفان تقربي جويد و ملازمتي نمايد و با وجود استغراق به اموري که از حضرت بارگاه سلطنت بدو مفرض بود، به اوقات فرصت از خدمت آن بزرگان استفاده مي‌کند تا باشد که از بحر بي‌کرانه حقايق معاني چيزي دريابد.» 
<ref>
وقفنامه ربع رشیدی، ص29-30.
</ref> 
رشيدالدين فضل‌الله پيش از وقف ربع رشيدي، املاکي را در نواحي مختلف اصفهان و موصل [[وقف]] نموده بود اما اين مجموعه بسيار وسيع‌تر و شرايط و اسناد آن جامع‌تر از اوقاف مذکور بوده است.
<ref>
مجله مشکوة، شماره 102، ص88.
</ref>
در واقع خواجه رشيدالدين در زماني مي‌زيست که سازمان‌هاي اجتماعي ايران در اثر تهاجم مغولان از هم پاشيده شده بود و حفظ ميراث ديني و فرهنگي و سيستم آموزشي و علمي کشور بر عهده کساني چون خواجه نصيرالدين طوسي، باني رصدخانه مراغه و رشيدالدين فضل‌الله، باني مجتمع آموزشي، ديني و فرهنگي ربع رشيدي بود تا مجددا نظام تربيت و پرورش انديشمندان کشور همچون دوره نظاميه‌هاي نظام‌الملک راه‌اندازي شود.
<ref>
مجله وقف میراث جاویدان، شماره 3، ص3. 
</ref>
همان گونه که گذشت، يکي از اهداف رشيدالدين فضل‌الله در ساخت مجتمع ربع رشيدي، خيرات جاريه يا [[وقف]] در راه [[خدا]] براي کسب پاداش اخروي بوده که وي اين مطلب را به تفصيل در بخش مقدمه وقفنامه شرح داده است
<ref>
بررسی روش اداری وآموزشی  ربع رشیدی، ص61.
</ref>
خواجه رشيدالدين با بيان اعمال انساني که شامل اعمال حسنه، سيئه و ترکيبي از اين دو عمل مي‌باشد و اين‌که طول عمر انسان کوتاه و فرصت کمي براي کسب اعمال خير دارد، تاکيد بسياري بر  خيرات جاريه يا وقف براي کسب اجر اخروي مي‌نمايد: 
«[همواره] اعمال حسنه به اعمال سيئه مختلط است و مقدار زمان عمر آدمي اندک است.» 
وي سپس ادامه مي‌دهد که پاداش عمل [[وقف]] همواره شامل واقف بوده و دائم بر اعمال نيک شخص افزوده مي‌گردد: 
«و چون اين مقدمه مقرر گشت، گوييم خيرات جاريه هر شخص آن است که بعد از مردن او ثواب آن، اضافات معاملات صالحه او گردد و تا وقتي که آن خيرات جاريه به کلي مندرس گردد، علي سبيل‌الدوام والاستمرار آن ثواب واصل شود.»  
خواجه رشيدالدين همچنين با استناد به آيات قرآن و احاديث، تاکيد فراواني بر تاثير اعمال حسنه در جهان اخروي  مي‌نمايد: 
«به حکم آيات، اعمال حسنه را به اضعاف اضعاف اجر مي‌دهند، بعضي را ده چندان و بعضي را هفت صد چندان و اعمال سيئه را به مثل. 
<ref>
رشید الدین فضل الله در اثبات چند برابر بودن پاداش اعمال خیر به مثل بودن جزای عمل شر در نزد [[خداوند]] به آیات مختلفی از [[قرآن مجید]] اشاره می نماید، از جمله سوره بقره، آیه 261، « مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّة أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کُلِّ سُنْبُلَة مِائَةُ حَبَّة وَ اللّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ  »به معنی «داستان(بخشش) آنان که دارایی های خود را در راه [[خداوند]] می بخشد چون دانه ای است  که هفت خوشه  برآورده باشد، در هر خوشه صد دانه و[[خداوند]] برای هر که بخواهد(آن را) چند برابر می گرداند» و[[سوره انعام]]، آیه0 16، « مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا ۖ وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَىٰ إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ » به معنی «کسانی که نیکی آورند ده برابر آن (پاداش) دارند وکسانی که بدی آورند، جز همانند آن کیفر نمی بینند وبه    آنان ستم نخواهد شد» و[[سوره غافر]]: آیه 40، « مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزَىٰ إِلَّا مِثْلَهَا ۖ «هر که بدی کند جز به مانند آن کیفر بیابد»
</ref>   
او اعمالي که پس از مرگ موجب مي‌شود بر اعمال حسنه انسان بيفزايد را شامل، [[دعا]]، [[صدقه]]، [[روزه]] و انتفاع ديگران به علم و خيرات جاريه مي‌داند. وي در مورد خيرات جاريه مي‌نويسد: 
«محدثان، صدقه جاريه که در لفظ حديث نبوي آمده را بر [[وقف]] حمل کرده‌اند.» 
وي  توفيق [[وقف]] نمودن را نيز از رحمت [[خداوند]] مي‌داند و مي‌نويسد: 
«ديگر آن‌که بعضي را توفيق مي‌دهد تا خيرات جاريه مي‌کنند و مدد حيات ابدي ايشان مي‌گردد به موجبي که تقرير رفت و چون قواعد واضح و روشن شد، معلوم و محقق گشت که خيرات جاريه را در تحصيل درجات اخروي آثار بسيار است، چه در بعضي از صور، شخص را از استحقاق عقاب به درجه استحقاق ثواب مي‌رساند و در بعضي از صور از درجات ادني به درجات عليا واصل مي‌گرداند.»
<ref>
رشید الدین فضل الله در زمینه تبدیل اعمال سیئة حسنات ودر نتیجه تغییر جایگاه انسان در روز آخرت نیز به آیاتی از قرآن کریم استناد می نماید، مانند سوره هود، آیه114،« إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ»  به معنی «یقیناً نیکی ها، بدی ها را از میان می برند.» و سوره فرقان، آیه 70، « يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ  » به معنی« خدا بدی هایشان را به خوبی ها تبدیل می کند.».
</ref> 
او با آوردن مثالي، نقش اوقاف در کسب اجر اخروي را بدين گونه بيان مي‌کند: 
«شخص داند که سفري عظيم دور در پيش دارد و خواهد که در راه بازنماند و به تعجيل‌تر تواند رفتن از ديگران، دو اسب ماديان بخرد تا برنشيند و به قوت آن ماديانان و نتايج آن اسبان، آن سفر دور را قطع تواند کردن و چون ايشان سوار باشند لاشک از ديگران که پياده باشند، زيادت و آسان‌تر به راه توانند رفتن.» 
مقصود رشيدالدين فضل‌الله از سفر سواره که موجب حرکت سريع و آسان مسافر مي‌شود همان نتايج عمل [[وقف]] است که موجب مي‌گردد واقف با کوله‌باري از اعمال خير وارد جهان آخرت شود. او اوقاف را وسيله‌اي ارزنده و مهم به شمار مي‌آورد که شخص را براي کسب ثواب اعمال خير جهت روز حساب و قيامت، ياري مي‌رساند.
==عناصر به کار رفته در وقفنامه ربع رشيدي== 
از آنجايي که وقفنامه داراي افتادگي است و صفحات اول آن مفقود شده، نعت و ستايش [[خداوند]] که معمول صفحات آغازين وقفنامه است، در اين سند وجود ندارد و وقفنامه با تمهيدات مربوط به عمل [[وقف]] آغاز مي‌گردد که شامل شرح اعمال حسنه و سيئه انسان و مبادي خير و شر مي‌باشد و بيان پاداش اضعاف و چند برابري که  [[خداوند]] به اعمال نيک انسان عطاء مي‌فرمايد و جزاي به مثل که به اعمال سيئه بشر تعلق مي‌گيرد. 
يکي از مهم‌ترين عناصر مقدمه وقفنامه، به‌کارگيري آيات [[قرآن]] و احاديث مربوط به عمل [[وقف]] مي‌باشد. رشيدالدين فضل‌الله، سي و پنج آيه از آيات [[قرآن مجيد]] را در مقدمه وقفنامه ذکر مي‌نمايد و از اين آيات، هفت آيه را در بخش‌هاي مختلف تکرار مي‌کند تا تاييدي در ادعاهاي وي در اهميت عمل [[وقف]] از ديدگاه [[قرآن کريم]] باشد، وي همچنين از هجده حديث در مقدمه وقفنامه بهره مي‌گيرد که شش حديث از ميان احاديث فوق را در مباحث مختلف مقدمه وقفنامه مورد تاکيد و تکرار قرار مي‌دهد. همچنين به ده مورد از اشعار يا امثال و حکم بزرگان نيز استناد مي‌نمايد. وي در بخش‌هاي مختلف مقدمه وقفنامه به کتب تاليفي خويش که داراي مباحثي در رابطه با اعمال حسنه و سيئه انسان و يا امور مربوط به [[وقف]] مي‌باشند، نيز اشاره نموده است. کتبي چون، رساله فتوحات، مفتاح‌التفاسير، لطايف، رساله معراج، نفايس‌الافکار و کتاب سلطانيه. در ادامه اين مبحث، به برخي از آيات و احاديثي که در مقدمه وقفنامه ربع رشيدي، مورد تکرار و تاکيد رشيدالدين فضل‌الله قرار گرفته است، اشاره مي‌گردد: 
آيه «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً
<ref>
سوره توبه، آیه 102.
</ref>
به معني «کردار پسنديده‏اي را با کار ناپسندي ديگر آميخته‏اند»، سه بار در مقدمه وقفنامه تکرار شده و مقصود مولف اين است که به دليل اختلاط عمل خير و شر با يکديگر، انسان نيازمند است که با کسب فيض از پاداش خيرات جاريه يا [[وقف]]، کارهاي سيئه خويش را جبران نمايد. 
همچنين آيه «وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها کانَ عَلي‏ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِيًّا»
<ref>
سوره مریم، آیه 71.
</ref>
به معني «و هر يک از شما در آن درخواهد آمد اين بر پروردگارت حکمي است ناگزير انجام‏پذير
<ref>
در تفسیر نمونه این آیه چنین شرح داده شده است: « وَ إِن مِنکُم إِلاّ واردُها»، یعنی «همه شما  بدون استثنا  وارد جهنم می شدید» و «کانَ عَلی رَبَّکَ حَتماً مَقضِیاًّ» به معنی  در این امری است حتمی  وفرمانی است قطعی از پروردگارتان» و«سپس آن ها را که [[تقوا]] پیشه کردند از آن نجات می دهیم، وظالمان وستمگران را در حالی  که از ضعف  وذلت به زانو در آمده اند، در آن رها می کنیم.»، «ثُمَّ نُنَجِیّ الذِّینَ اتَّقَوا وَ نَذَرُ الظّالِمینَ فِیها جِثِیاً».(تفسیر نمونه، ج13، ص17).
</ref>
، نيز در مقدمه وقفنامه تکرار شده که در اصل، اين آيه بدين جهت مورد توجه خواجه رشيدالدين بوده تا تاکيد نمايد که به دليل خطاکار بودن انسان، پاداش اعمالي همچون [[وقف]] که بعد از مرگ به حساب اعمال انسان نوشته و افزوده مي‌شود، مي‌تواند موجب تغيير درجات و جايگاه انسان در آخرت گردد. 
نمونه ديگر، آيه «لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْري»
<ref>
سوره زمر، آیه 20. 
</ref>
به معني «براي آن‌ها غرفه‌هايي است که از فراز آن‌ها غرفه‌هايي قرار دارد و در زير آن‌ها رودهايي جاري است»، مي‌باشد که در دو بخش از مقدمه وقفنامه تکرار شده که باز هم اشاره و تاکيدي بر پاداش اخروي و نعمات [[خداوند]] به اعمال خير بشر دارد. 
آيه «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشيراً وَ نَذيراً»
<ref>
سوره سباء، آیه 28. 
</ref>
با معني «و ما تو را براي مردم جز بيم‌دهنده و مژده‌دهنده نفرستاديم»، نيز اشاره به [[حضرت رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم]] و بيم و بشارت آن حضرت به پاداش و جزاي اعمال انساني در جهان آخرت دارد. اين آيه نيز در مقدمه وقفنامه تکرار شده که هدف از تکرار و بسامد آن، تاکيد بر ثمربخش بودن عمل [[وقف]] در کسب اجر معنوي است. 
حديث «من قال لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ مِنْ عَذَابِي‏»، با معناي «کسي که کلمه مقدس (لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ) را بگويد به دژي مستحکم داخل شده و از عذاب الهي رهايي يافته است»، نيز در بخش‌هايي از وقفنامه در جهت تاييد اهميت [[وقف]] و جايگاه آن در نزد [[خداوند]]، تکرار شده است. 
رشيدالدين فضل‌الله به اشعار برخي شاعران از جمله، حکيم سنايي، ابوالعلاء معري، اسحاق دمشقي، فخرالدين عراقي، ابوطيب المتنبي، خيام و عطار نيز در جهت تاييد اهميت و جايگاه [[وقف]]، استناد نموده است. 
بخش پاياني مقدمه وقفنامه، شرح اهداف و انگيزه رشيدالدين فضل‌الله در عمل به [[وقف]] است که شامل تاکيد مستمر و فراوان بر کسب اجر معنوي براي جهان آخرت و نيز کسب فيض از محضر عالمان و دانشمندان علوم و فنون مختلف در مجموعه ربع رشيدي مي‌باشد.
==آيات قرآن، احاديث و اشعار به کار رفته در وقفنامه ربع رشيدي== 
همان گونه که اشاره شد، در متن مقدمه وقفنامه، به آيات، احاديث و برخي اشعار جهت اثبات اهميت و جايگاه خيرات جاريه يا [[وقف]] نزد [[خداوند]] و تاکيد بر پاداش معنوي اين عمل، اشاره شده است. برخي از آيات به کار رفته، در چندين موضع وقفنامه تکرار شده تا استنادي در تاييد ادعاهاي رشيدالدين فضل‌الله باشد. در ادامه اين شواهد بر اساس مقدمه وقفنامه ذکر مي‌گردد: 

>آيات قرآن کريم موجود در مقدمه وقفنامه
>احاديث موجود در مقدمه وقفنامه
>اشعار و امثال و حکم موجود در مقدمه وقفنامه
==آيات قرآن کريم موجود در مقدمه وقفنامه== 
شماره - آيه قرآن - سوره - معني - تکرار در وقفنامه - کاربرد در وقفنامه 
 
1-	خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً - سوره توبه، آيه 102 - کردار پسنديده‏اي را با کار ناپسندي ديگر آميخته‏اند - سه بار تکرار شده - همراه بودن عمل حسنه با عمل سيئه 
 
2-وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها کانَ عَلي‏ رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِيًّا - سوره مريم، آيه 71 - و هر يک از شما در آن درخواهد آمد اين بر پروردگارت حکمي است ناگزير انجام‏پذير	- تکرار شده - تاکيد بر ناقص بودن اعمال انسان 
 
3-	مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزي‏ إِلاَّ مِثْلَها - [[سوره انعام]]، آيه 160 - کساني که نيکي آورند، ده برابر آن (پاداش) دارند و کساني که بدي آورند جز همانند آن کيفر نمي‏بينند و به آنان ستم نخواهد شد - پاداش و عذاب اخروي اعمال 
 
4-مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ في‏ سَبيلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في‏ کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ	 - سوره بقره، آيه 261 - داستان (بخشش) آنان که دارايي‏هاي خود را در راه [[خداوند]] مي‏بخشند چون دانه‏اي است که هفت خوشه برآورده باشد، در هر خوشه صد دانه و [[خداوند]] براي هر که بخواهد (آن را) چند برابر مي‏گرداند -	پاداش اعمال حسنه 
 
5-إِنَّما يُوَفَّي الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ - [[سوره زمر]]، آيه 10 - جز اين نيست که پاداش شکيبايان را بي‏شمار، تمام دهند - پاداش اعمال حسنه 
 
6-وَ رَحْمَتي‏ وَسِعَتْ کُلَّ شَيْ‏ءٍ - [[سوره اعراف]]، آيه 156و بخشايشم همه چيز را فرا مي‏گيرد - تکرار شده- پاداش اعمال حسنه 
 
7-إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ - [[سوره هود]]، آيه 114 - بي‏گمان نيکي‏ها، بدي‏ها را مي‏زدايند - برتري اعمال خير 
 
8-إِنَّ الْمُنافِقينَ فِي الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ - [[سوره نساء]]، آيه 145 - بي‏ترديد منافقان در پايين‏ترين طبقه از آتش‏اند - درجات جهنم 
 
9- لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِها غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ - [[سوره زمر]]، آيه 20 - براي آنان غرفه ‏هايي است که از فراز آن‌ها غرفه ‏هايي ديگر بنا شده و از زير آن‌ها نهرها جاري است - تکرار شده - درجات بهشت 
 
10- ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنينَ - [[سوره حجر]]، آيه 46 - با سلامت و امنيت وارد آنجا شويد -پاداش عمل خير 
 
11- فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ - [[سوره آل‌عمران]]، آيه 185- پس هر که را از آتش دور دارند و به بهشت درآورند مسلماً کامياب شده است - پاداش عمل خير 
 
12- أُکُلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها - [[سوره رعد]]، آيه 35 - ميوه‏ها و سايه‏اش هميشگي است - پاداش اعمال حسنه 
 
13- لا مَقْطُوعَةٍ وَ لا مَمْنُوعَةٍ - [[سوره واقعه]]، آيه 33- که پايان نپذيرد و ممنوع نشود - پاداش اعمال حسنه 
 
14- لَهُمْ فيها نَعيمٌ مُقيمٌ - [[سوره توبه]]، آيه 21 - نعمت‌هاي آن ([[بهشت]]) پايدار است - پاداش اعمال حسنه 
 
15- إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کانَتْ لَهُمْ جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ نُزُلاً خَالِدِينَ فِيهَا لَا يَبْغُونَ عَنهْا حِوَلًا - [[سوره کهف]]، آيات 107 و 108- مسلماً کساني که [[ايمان]] آورده و کارهاي شايسته انجام داده‏اند، بهشت‏هاي فردوس جاي پذيرايي آنان است، در آن جاودانه‏اند و از آن درخواست انتقال به جاي ديگر نمي‏کنند - پاداش اعمال صالح 
 
16- وَ لَلْآخِرَةُ خَيْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولي‏ - [[سوره ضحي]]، آيه 4 - و بي‏ترديد آخرت براي تو از دنيا بهتر است - پاداش اعمال در جهان آخرت 
 
17- وَ أَمَّا ما يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْکُثُ فِي الْأَرْضِ- [[سوره رعد]]، آيه 17 - و اما آنچه  به مردم سود مي‏رساند، در زمين مي‏ماند - باقي ماندن عمل خير و پاداش آن پس از مرگ 
 
18- خَالِديِنَ فِيهَا اَبداً - اين آيه در سوره‌هاي مختلفي از جمله [[سوره نساء]]، آيه 57 آمده است - در آن (بهشت) جاودان خواهند ماند - تکرار شده - پاداش و اجر اخروي 
 
19- کُلُّ شَيْ‏ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ - [[سوره رعد]]، آيه 8 - و هر چيزي نزد او اندازه معيني دارد - عدل الهي در جهان آخرت 
 
20- وَ في‏ أَنْفُسِکُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ - [[سوره ذاريات]]، آيه 21 - در وجود شما [نشانه ‏هايي است‏] آيا نمي‏بينيد - عدل الهي در جهان آخرت 
 
21- يُؤْتِي الْحِکْمَةَ مَنْ يَشاءُ وَ مَنْ يُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْراً کَثيراً وَ ما يَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ - [[سوره بقره]]، آيه 269 - حکمت را به هر کس بخواهد مي‏دهد، و آن‌که به او حکمت داده شود، بي‏ترديد او را خير فراواني داده‏اند، و جز صاحبان خرد، کسي متذکّر نمي‏شود - رحمت و نور الهي 
 
22 - نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَکْفُرُ بِبَعْضٍ - [[سوره نساء]]، آيه 150 - [البته کساني که به [[خدا]] و فرستادگانش کفرمي ‏ورزند] مي‏گويند: به بعضي [[ايمان]] مي‏آوريم و به برخي کافر مي‏شويم - کفرورزي کافران 
 
23- لِيَزْدادُوا إيماناً مَعَ إيمانِهِمْ - [[سوره فتح]]، آيه 4 - تا ايماني بر ايمانشان بيفزايد - تکرار شده	 - پاداش عمل خير 
 
24- يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِليَ‏ رَبِّکِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً فَادْخُليِ فيِ عِبَادِيَ و ادْخُليِ جَنَّتيِ - [[سوره فجر]]، آيات 27 تا 30- اي جان آرام گرفته و اطمينان يافته به سوي [[پروردگارت]] در حالي که از او خشنودي و او هم از تو خشنود است، بازگرد پس در ميان بندگانم درآي و در بهشتم وارد شو- اطمينان قلبي از رحمت و نور الهي 
 
25- جَزاءً بِما کانُوا يَعْمَلُونَ - [[سوره سجده]]، آيه 17 - پاداش اعمالي که همواره انجام مي‏داده‏اند - پاداش اعمال خير مانند خيرات جاريه([[وقف]]) 
 
26- وَ کَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يَمُرُّونَ عَلَيْها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ - [[سوره يوسف]]، آيه 105 - و [براي هدايت مردم‏] در آسمان‏ها و زمين چه بسيار نشانه‏ هاست که [در غفلت و بي‏خبري‏] بر آن‌ها مي‏گذرند در حالي که از آن‌ها روي مي‏گردانند - غفلت بي-خبران و گناهکاران 
 
27- وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ - [[سوره واقعه]]، آيات 10 و 11 - و پيشي گيرندگان [به اعمال نيک‏] که پيشي گيرندگان [به رحمت و آمرزش‏] اند، آنانند که نزديکان (به [[خداوند]]) اند. - پيشي گيرندگان در عمل خير با تاکيد بر اصل [[وقف]] 
 
28 - وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها - [[سوره نحل]]، آيه 18 - و اگر نعمت‌هاي [[خدا]] را شماره کنيد، هرگز نمي‏توانيد آن‌ها را به شمار آوريد - در کرم و فضل [[خداوند]] 
 
29- وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ	 - [[سوره اسراء]]، آيه 70 - به يقين فرزندان آدم را کرامت داديم - لطف و کرم الهي 
 
30- وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ - [[سوره انبياء]]، آيه 107 - و تو را جز رحمتي براي جهانيان نفرستاديم - تکرار شده- عدل الهي 
 
31 - مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلا يُجْزي‏ إِلاَّ مِثْلَها - [[سوره غافر]]، آيه 40 - هر که بدي کند جز به مانند آن کيفر نيابد -	جزاي اعمال شر 
 
32- إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ - [[سوره هود]]، آيه 114 - يقيناً نيکي‏ها بدي‏ها را از ميان مي‏برند - اهميت وقف براي کسب اجر اخروي 
 
33- يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ - [[سوره فرقان]]، آيه 70 - خدا بدي‏هايشان را به خوبي‏ها تبديل مي‏کند - اهميت [[وقف ]]در کسب پاداش در جهان آخرت 
 
34- ذلِکَ فَضْلُ الله يُؤْتيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ - [[سوره جمعه]]، آيه 4 - اين فضل خداست که آن را به هرکس بخواهد عطا مي‏کند و [[خدا]] داراي فضل بزرگ است - پاداش اعمال خير و [[وقف]] 
 
35- رَبِّ قَدْ آتَيْتَني‏ مِنَ الْمُلْکِ وَ عَلَّمْتَني‏ مِنْ تَأْويلِ الْأَحاديثِ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّني‏ مُسْلِماً وَ أَلْحِقْني‏ بِالصَّالِحينَ - [[سوره يوسف]]، آيه 101 - پروردگارا، تو بخشي از فرمانروايي را به من عطا کردي و برخي از تعبير خواب‏ها را به من آموختي. اي پديد آورنده آسمان‏ها و زمين، تو در دنيا و آخرت سرپرست و يار مني در حالي که تسليم [فرمان‏هاي تو] باشم جانم را بگير، و به شايستگان مُلحقم کن - اهميت وقف
==احاديث موجود در مقدمه وقفنامه== 
شماره - احاديث - نقل قول حديث - تکرار در وقفنامه - کاربرد در وقفنامه 
 
1- و انه ليغان علي قلبي و اني لاستغفر‌الله في کل يوم سبعين مرة  - حديث نبوي - ناقص بودن اعمال انسان 
 
2- سبقت رحمتي غضبي - حديث نبوي - تکرار شده - پاداش اعمال حسنه 
 
3- اتبع السية الحسنة تمحها - حديث نبوي - تکرار شده - نتيجه اعمال انسان 
 
4- من قال لا اله الا لا الله دخل حصني  و من دخل حصني امن عذابي- حديث نبوي - چهار بار تکرار شده - پاداش الهي 
 
5- ان ابا طالب لفي ضحضاح من النار ولو لم تکن شفاعتي لکان في نار جهنم - حديث نبوي - تکرار شده - مراتب اعمال انساني 
 
6- نجا المخفون - حديث نبوي - ذکر درجات بهشت 
 
7- اذا سالتموا الله الجنة فاسالوه الفردوس فانها سرة الجنة - حديث نبوي - تکرار شده - درجات بهشت 
 
8- اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا عن ثلاث صدقة جارية و علم ينتفع به و ولد صالح يدعوله - حديث نبوي ( در ذکر صدقه جاريه و انتفاع از علم و فرزند صالح که بعد از مرگ، موجب افزايش عمل صالح مي‌گردد) - سه بار تکرار شده - در اهميت صدقه جاريه که رشيدالدين فضل-الله آن را در معني وقف مي‌داند 
 
9- کل ميسر لمل خلق له	 - حديث نبوي - سود بردن به اندازه تقدير يا علم و عمل خود 
 
10- و نحن الآخرون السابقون - حديث نبوي - پيشي گرفتن در عمل خير 
 
11- من بني لله بناء ياوي اليه غريب، او عابر بهثه الله يوم القيامة علي نجيبة من در و وجهه يضيء لاهل المحشر يقول اهل الجمع هذا ملک من الملائکة لم يرمثله حتي يزاحم ابراهيم عليه السلم في قبته و يدخل الجنة به شفاعته اربعين الف رجل - حديث نبوي - درجات اعمال صالح 
 
12- الدنيا مزرعة الآخره - حديث نبوي - در اهميت خيرات جاريه يا عمل وقف 
 
13- المر في ظل صدقته حتي يقضي بين الناس - حديث نبوي - در خيرات جاريه و عمل وقف 
 
14- خمرت طينه آدم بيدي اربعين صباحا - حديث قدسي - فضل الهي 
 
15- بعثت الي الاحمر و الاسود - حديث نبوي - عدل الهي 
 
16- لولاک لما خلقت الافلاک - حديث قدسي - فضل الهي 
 
17- سبع يجزي العبد اجرهن و هو في قبره من علم علما او بني مسجدا او کري نهرا او نبط عينا او غرس غرسا او رث مصحفا او ترک ولدا صالحا يدعوله - حديث نبوي - در وقف و خيرات جاريه 
 
18- من سن سنة حسنة فله اجرها و اجر من عمل بها الي يوم القيامة عليهم انه هوالغفور الرحيم. - حديث نبوي - در خيرات جاريه
==اشعار و امثال و حکم موجود در مقدمه وقفنامه== 
شماره- اشعار و امثال و حکم - صاحب اثر - کاربرد در وقفنامه 
1- ابي الکمال ان لايقال فيه الا - هيچ انسان کاملي بي‌نقصان نيست 
 
2- بمير اي دوست پيش از مرگ اگر مي زندگي خواهي 
که ادريس از چنين مردن، بهشتي گشت پيش از ما - حکيم سنايي - پاداش اعمال حسنه 
 
3- هر آن نقشي که بر صحرا نهاديم 
تو زيبا بين که ما زيبا نهاديم - عطار - عدل و رحمت الهي در جهان آخرت 
 
4- ذکر باقي را حکيمان عمر ثاني گفته‌اند 
اين ذخيره بس تو را کالباقيات الصالحات - اهميت وقف 
 
5- و اني و ان کنت الاخير زمانه 
لآت بعالم تستطعه الاوائل - ابوالعلاء معري - پيشي گرفتن در عمل خير 
 
6- ولم ارمن عيوب الناس شيئا 
منقص القادرين علي التمام - ابوطيب المتنبي - در عمل وقف 
 
7- هر جا که عمارتي نو آغاز کنند 
در بستن طاق آن خوي ساز کنند 
طاق جان را چو تن بدو خو  بستند    
چون طاق تمام گشت خو باز کنند - خيام - فايده و نتيجه وقف و صدقه جاريه 
 
8- ان آثارنا تدل علينا 
فانظروا بعدنا الي الآثار - اسحاق دمشقي - در اهميت وقف 
 
9- کاندرين بحر بي‌کرانه چو غوک 
دست و پايي بزن چه داني بوک - فخرالدين عراقي - کسب فيض الهي از عمل وقف 
10- ترکيب نبات مصر در هم پيوست 
قناد سبک شيشه شامي بشکست - کمال و فايده عمل وقف
==نتيجه== 
وقفنامه ربع رشيدي، يکي از جامع‌ترين وقفنامه‌هاي باقي‌مانده از اعصار گذشته مي‌باشد که منبع غني جهت مطالعات تاريخي در زمينه اوقاف، اسناد تاريخي و پژوهش در ذهنيات رشيدالدين فضل‌الله براي دستيابي به هدف او در انجام عمل وقف و ساخت مجتمع ربع رشيدي مي‌باشد. از مقدمه وقفنامه، هدف اصلي خواجه رشيدالدين که کسب اجر اخروي و مصاحبت وي با اصحاب علم و کسب فيض در علوم و فنون مختلف و به‌ويژه تاکيد بر پاداش اخروي عمل [[وقف]] يا خيرات جاريه است، آشکار مي‌گردد. رشيدالدين، [[وقف]] يا خيرات جاريه را معامله‌اي با خداوند جهت کسب فيض اخروي و راه‌کاري براي گسترش امکانات رفاهي و آموزشي براي مردم عنوان نموده و براي اثبات نظريات خويش، در بخش‌هاي مختلف مقدمه به آيات الهي، احاديث قدسي و نبوي و اشعار برخي شاعران استناد نموده و در پايان اين بخش، ياري و الطاف الهي را شامل حال خويش مي‌داند که وي را در انجام اين کار عظيم و وقف مجموعه ربع رشيدي ياري نموده است.
==منابع== 
[[قرآن کريم]]. 
کتاب 
1. وقفنامه ربع رشيدي، رشيد‌الدين فضل‌الله، زير نظر: مجتبي مينوي و ايرج افشار، تهران، انتشارات انجمن آثار ملي، 1350.  

2. بررسي روش اداري و آموزشي ربع رشيدي، محمدمهدي بروشکي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1365. 

3. تفسير نمونه، ناصر مکارم شيرازي، تهران، دارالکتب الإسلامية، 1374. 
مقاله 
1. مقاله «ربع رشيدي- مجتمع بزرگ وقفي علمي و آموزشي در تبريز»، نويسنده: سيد حسين اميدياني، مجله وقف ميراث جاويدان، شماره 3، مهر 1378. 

2. مقاله «بازآفريني شهرستان رشيدي»، نويسنده: احمد سعيدنيا، مجله هنرهاي زيبا، شماره 11، تابستان 1381. 

3. مقاله «ربع رشيدي»، نويسنده: تهمينه رييس‌السادات، مجله تاريخ‌پژوهي، شماره 24-25، پاييز و زمستان 1384. 

4. مقاله «بررسي تاريخ و فلسفه آموزش و پرورش ربع رشيدي»، نويسندگان: مريم ابراهيمي و عباسعلي رستمي‌نسب، مجله مطالعات ايراني، شماره 14، پاييز 1387. 

5. مقاله «وقف در ايران»، نويسنده: آن.کي.اس لمبتون، ترجمه: احمد نمايي، مجله مشکوة، شماره 102، بهار 1388. 

6. مقاله «طرح فرضي ربع و شهرستان رشيدي»، نويسندگان: آزيتا بلالي اسکويي، محمدعلي کي‌نژاد، و عبدالحميد نقره‌کار، مجله صفه، شماره 50، بهار و تابستان 1389.

==پانویس==

[[رده:میراث جاویدان شماره 90]]

[[رده:مقالات]]