احسان: تفاوت بین نسخه‌ها
جز («احسان» را محافظت کرد ([ویرایش=فقط مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=فقط مدیران] (بی‌پایان))) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==احسان== | ==احسان== | ||
| − | |||
انجام دادن کار نیک، نیکی کردن به دیگران، انجام دادن شایسته کاری در شکل کامل‌آن را احسان گویند. | انجام دادن کار نیک، نیکی کردن به دیگران، انجام دادن شایسته کاری در شکل کامل‌آن را احسان گویند. | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==معنای لغوی احسان== | ==معنای لغوی احسان== | ||
احسان، مصدرباب افعال از ریشه «حسن» است. | احسان، مصدرباب افعال از ریشه «حسن» است. | ||
حُسْن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوْء و سَوْء | حُسْن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوْء و سَوْء | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | ترتیب‌العین، ص۱۸۰. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | مقاییس‌اللغه، ج۲، ص۵۸. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| + | التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن». | ||
| + | </ref> | ||
(بدی و بد شدن) و نیز قُبح | (بدی و بد شدن) و نیز قُبح | ||
| − | + | <ref> | |
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/20007/13/114/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A8%D8%AD لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۱۴.] |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | جمهرة اللغه، ج۱، ص۵۳۵. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | [ | + | مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸. |
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | [http://lib.eshia.ir/20002/5/2099/%D9%86%D9%82%D9%8A%D8%B6 الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹، «حسن».] | ||
| + | </ref> | ||
(زشتی و زشت‌شدن)، به‌کار رفته و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدری آن، مفهوم، زیبایی | (زشتی و زشت‌شدن)، به‌کار رفته و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدری آن، مفهوم، زیبایی | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | تاج العروس، ج۱۸، ص۱۴۰. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | اقرب الموارد، ج۱، ص۶۴۹، «حسن». | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| + | القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۳. | ||
| + | </ref> | ||
، خوبی، نیکی، شایستگی، مورد پسند و...را می‌رساند. | ، خوبی، نیکی، شایستگی، مورد پسند و...را می‌رساند. | ||
این واژه و مشتقّاتی چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسْنی، محسن و اَحْسَن که در قرآن نیز فراوان آمده است | این واژه و مشتقّاتی چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسْنی، محسن و اَحْسَن که در قرآن نیز فراوان آمده است | ||
| − | + | <ref> | |
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/274/%D8%AB%D9%8E%D9%85%D9%8E%D8%B1%D9%8E%D8%A7%D8%AA%D9%90 نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.] |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/31/%D9%88%D9%90%D9%85%D9%90%D9%86%D9%92%D9%87%D9%8F%D9%85 بقره/سوره۲، آیه۲۰۱. ] | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/234/%D9%88%D9%8E%D8%A3%D9%8E%D9%82%D9%90%D9%85%D9%90 هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴. ] |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/166/%D9%88%D9%8E%D8%A3%D9%8E%D9%88%D9%92%D8%B1%D9%8E%D8%AB%D9%92%D9%86%D9%8E%D8%A7 اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.] | |
| − | ، در وصف آن دسته از امور دینی و دنیایی به‌کار می‌رود | + | </ref> |
| − | + | <ref> | |
| − | کاربرد واژه احسان | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/87/%D8%A3%D9%8E%D9%8A%D9%91%D9%8F%D9%87%D9%8E%D8%A7 نساء/سوره۴، آیه۵۹. ] |
| + | </ref> | ||
| + | ، در وصف آن دسته از امور دینی و دنیایی به‌کار می‌رود | ||
| + | <ref> | ||
| + | التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن». | ||
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | [۱۷] | ||
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | [۱۸] | ||
| + | </ref> | ||
| + | که به‌سبب داشتن گونه‌ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسّی و...می‌تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند. | ||
| + | <ref> | ||
| + | بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۶۷. | ||
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | مفاهیم اخلاقی، ص۲۷۸ـ۲۸۰. | ||
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | [۲۱] | ||
| + | </ref> | ||
| + | ==کاربرد واژه احسان== | ||
واژه احسان در مقابل إساءة بوده | واژه احسان در مقابل إساءة بوده | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۴. | |
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
[۲۴] | [۲۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۲۵] | [۲۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۲۶] | [۲۶] | ||
| − | + | </ref> | |
و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیشتر با آن به‌کار می‌رود و نیز با حرف لام و باء به‌معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می‌رساند. | و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیشتر با آن به‌کار می‌رود و نیز با حرف لام و باء به‌معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می‌رساند. | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | المصباح المنیر، ص۱۳۶. | |
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
[۲۸] | [۲۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۲۹] | [۲۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | واژگان مرتبط با احسان | + | ==واژگان مرتبط با احسان== |
قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه‌پژوهان | قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه‌پژوهان | ||
| − | + | <ref> | |
[۳۰] | [۳۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | مفردات، ص۲۳۶. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| + | مفردات، ص۸۱۵. | ||
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
[۳۳] | [۳۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۳۴] | [۳۴] | ||
| − | + | </ref> | |
و مفسّران | و مفسّران | ||
| − | + | <ref> | |
[۳۵] | [۳۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۳۶] | [۳۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۳۷] | [۳۷] | ||
| − | + | </ref> | |
را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آن‌ها بپردازند. | را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آن‌ها بپردازند. | ||
احسان که در فارسی به‌معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، | احسان که در فارسی به‌معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، | ||
| − | + | <ref> | |
[۳۸] | [۳۸] | ||
| − | + | </ref> | |
در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به‌طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به‌کار رفته‌است. | در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به‌طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به‌کار رفته‌است. | ||
مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی‌آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده‌ای از احادیث شیعه | مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی‌آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده‌ای از احادیث شیعه | ||
| − | + | <ref> | |
[۳۹] | [۳۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۴۰] | [۴۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۴۱] | [۴۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۴۲] | [۴۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۴۳] | [۴۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۴۴] | [۴۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۴۵] | [۴۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
۴۶] | ۴۶] | ||
| − | + | </ref> | |
و سنّی | و سنّی | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | مسند احمد، ج۱، ص۴۶. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | مسند احمد، ج۵، ص۱۰۳. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | صحیح‌البخاری، ج۱، ص۲۲. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | صحیح مسلم، ج۳، ص۳۴. | |
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | صحیح مسلم، ج۶، ص۷۲. | ||
| + | </ref> | ||
و نیز مباحث تفسیری، فقهی | و نیز مباحث تفسیری، فقهی | ||
| − | + | <ref> | |
[۵۲] | [۵۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۵۳] | [۵۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | المبسوط، ج۲۰، ص۱۶۶ | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | المغنی، ج۸، ص۴۸. | |
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
| + | المغنی، ج۸، ص۲۳۳. | ||
| + | </ref> | ||
، اخلاقی | ، اخلاقی | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | شعب‌الایمان، ج۷، ص۵۰۱. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹ | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۱۸۲ـ۱۸۴. | |
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | جامع‌السعادات، ج۳، ص۷۳. | ||
| + | </ref> | ||
، عرفانی | ، عرفانی | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | شرح فصوص‌الحکم، ص۶۱۵. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | تمهید‌القواعد، ص۱۳۶ـ۱۳۷. | |
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
| + | تمهید‌القواعد، ص۱۴۵ـ۱۴۶. | ||
| + | </ref> | ||
و کلامی | و کلامی | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | الاقتصاد الهادی، ص۴۸. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | الاقتصاد الهادی، ص۱۲۱ـ۱۲۳. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | کشف‌المراد، ص۴۱۸ـ۴۱۹. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | کشف‌المراد، ص۴۶۰. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| + | شرح المواقف الایجی، ص۲۰۳. | ||
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | شرح المواقف الایجی، ص۳۰۶. | ||
| + | </ref> | ||
آنان را تشکیل داده و در زبان و ادبیّات آنان نیز اعمّ از فارسی | آنان را تشکیل داده و در زبان و ادبیّات آنان نیز اعمّ از فارسی | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | کلیات، ص۲۴۱ـ۲۶۴. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| − | + | مثنوی مولوی. | |
| − | + | </ref> | |
| − | + | <ref> | |
| + | دیوان پروین اعتصامی. | ||
| + | </ref> | ||
و عربی بازتاب گسترده‌ای یافته است. | و عربی بازتاب گسترده‌ای یافته است. | ||
بخش قابل توجّهی از احادیث مربوط به احسان که بیشتر به مباحث جزئی‌تر پرداخته، در تفسیر آیات گوناگون احسان، مورد توجّه و استناد مفسّران شیعه | بخش قابل توجّهی از احادیث مربوط به احسان که بیشتر به مباحث جزئی‌تر پرداخته، در تفسیر آیات گوناگون احسان، مورد توجّه و استناد مفسّران شیعه | ||
| − | + | <ref> | |
| − | + | مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱ـ۶۳۲. | |
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۷۵] | [۷۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۷۶] | [۷۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۷۷] | [۷۷] | ||
| − | + | </ref> | |
و سنّی | و سنّی | ||
| − | + | <ref> | |
[۷۸] | [۷۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۷۹] | [۷۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۰] | [۸۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۱] | [۸۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۲] | [۸۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۳] | [۸۳] | ||
| − | + | </ref> | |
قرار گرفته است. | قرار گرفته است. | ||
| − | معنای اصطلاحی احسان | + | ==معنای اصطلاحی احسان== |
مفسّران، افزون بر دیدگاه‌های متفاوت در تفسیر پاره‌ای از آیات مربوط | مفسّران، افزون بر دیدگاه‌های متفاوت در تفسیر پاره‌ای از آیات مربوط | ||
| − | + | <ref> | |
[۸۴] | [۸۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۵] | [۸۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۶] | [۸۶] | ||
| − | + | </ref> | |
کوشیده‌اند تا تعریف واحدی از احسان ارائه کنند. امّا بیشتر تعاریف به‌سبب گستردگی مصادیق و عناصر دخیل در مفهوم احسان و نیز عدم تفکیک کامل بین کاربردهای سه‌گانه آن، جامعیت لازم را ندارد. | کوشیده‌اند تا تعریف واحدی از احسان ارائه کنند. امّا بیشتر تعاریف به‌سبب گستردگی مصادیق و عناصر دخیل در مفهوم احسان و نیز عدم تفکیک کامل بین کاربردهای سه‌گانه آن، جامعیت لازم را ندارد. | ||
تعاریفی چون، رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری، | تعاریفی چون، رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری، | ||
| − | + | <ref> | |
[۸۷] | [۸۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۸] | [۸۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۸۹] | [۸۹] | ||
| − | + | </ref> | |
کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام پذیرد، | کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام پذیرد، | ||
| − | + | <ref> | |
[۹۰] | [۹۰] | ||
| − | + | </ref> | |
و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سودی به دیگری بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی | و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سودی به دیگری بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی | ||
| − | + | <ref> | |
[۹۱] | [۹۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۹۲]از این قبیلند. | + | <ref> |
| − | + | [۹۲] | |
| + | </ref> | ||
| + | از این قبیلند. | ||
| + | <ref> | ||
[۹۳] | [۹۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۹۴] | [۹۴] | ||
| − | + | </ref> | |
از مجموع آیات برمی‌آید که عناصر مهمّی چون ایمان، انگیزه و نیّت الهی (حُسن فاعلی)، نیک بودن ذاتی یک کار (حُسن فعلی)، شکل شایسته انجام (هیأت صدور)، رساندن خیر و خوبی به دیگری، در مفاهیم سه گانه احسان دخیلند. | از مجموع آیات برمی‌آید که عناصر مهمّی چون ایمان، انگیزه و نیّت الهی (حُسن فاعلی)، نیک بودن ذاتی یک کار (حُسن فعلی)، شکل شایسته انجام (هیأت صدور)، رساندن خیر و خوبی به دیگری، در مفاهیم سه گانه احسان دخیلند. | ||
در پاره‌ای از مصادیق، همه و در پاره‌ای دیگر فقط بخشی از عناصر یاد‌شده، مرز معنایی احسان را تشکیل می‌دهند. بنابراین، ارائه تعریف جامع برای هر سه معنا و همه مصادیق آن‌ها امکان‌پذیر نیست. | در پاره‌ای از مصادیق، همه و در پاره‌ای دیگر فقط بخشی از عناصر یاد‌شده، مرز معنایی احسان را تشکیل می‌دهند. بنابراین، ارائه تعریف جامع برای هر سه معنا و همه مصادیق آن‌ها امکان‌پذیر نیست. | ||
| − | اهمیت احسان در منابع دینی | + | ==اهمیت احسان در منابع دینی== |
استناد به آیات و روایات مربوط به احسان برای استنباط احکام فقهی، در ابواب گوناگونی چون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شکل گسترده به‌وسیله فقیهان اهل‌سنّت | استناد به آیات و روایات مربوط به احسان برای استنباط احکام فقهی، در ابواب گوناگونی چون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شکل گسترده به‌وسیله فقیهان اهل‌سنّت | ||
| − | + | <ref> | |
[۹۵] | [۹۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۹۶] | [۹۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۹۷] | [۹۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۹۸] | [۹۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۹۹] | [۹۹] | ||
| − | + | </ref> | |
و شیعه | و شیعه | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۰۰] | [۱۰۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۰۱] | [۱۰۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۰۲] | [۱۰۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۰۳] | [۱۰۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۰۴] | [۱۰۴] | ||
| + | </ref> | ||
صورت گرفته است. | صورت گرفته است. | ||
قاعده احسان از قواعد مهمّ فقهی و مبتنی بر آیات ۹۲ـ۹۳ سوره توبه | قاعده احسان از قواعد مهمّ فقهی و مبتنی بر آیات ۹۲ـ۹۳ سوره توبه | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۰۵] | [۱۰۵] | ||
| − | + | </ref> | |
که کاربرد فراوانی در ابواب گوناگون فقهی دارد، از رویکردهای مهمّ احسان در فقه اسلامی است. | که کاربرد فراوانی در ابواب گوناگون فقهی دارد، از رویکردهای مهمّ احسان در فقه اسلامی است. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۰۶] | [۱۰۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۰۷] | [۱۰۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۱۰۸] | + | <ref> |
| + | [۱۰۸] | ||
| + | </ref> | ||
در منابع اخلاقی | در منابع اخلاقی | ||
| + | <ref> | ||
[۱۰۹] | [۱۰۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۰] | [۱۱۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۱] | [۱۱۱] | ||
| − | + | </ref> | |
و عرفانی | و عرفانی | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۱۲] | [۱۱۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۳] | [۱۱۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۴] | [۱۱۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۵] | [۱۱۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۶] | [۱۱۶] | ||
| − | + | </ref> | |
نیز آیات و روایات احسان همراه با پاره‌ای تحلیل‌ها، برداشت‌ها، پیامدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرایند سلوک و تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‌های گوناگون آن آمده است. | نیز آیات و روایات احسان همراه با پاره‌ای تحلیل‌ها، برداشت‌ها، پیامدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرایند سلوک و تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‌های گوناگون آن آمده است. | ||
| − | حوزه معنایی احسان در قرآن | + | ==حوزه معنایی احسان در قرآن== |
گفتیم که احسان سه معنا دارد: | گفتیم که احسان سه معنا دارد: | ||
| سطر ۳۲۸: | سطر ۴۱۳: | ||
واژه احسان به هر سه معنا در قرآن به‌کار رفته است. | واژه احسان به هر سه معنا در قرآن به‌کار رفته است. | ||
| − | + | ===احسان به‌معنای اول== | |
معنای نخست، (انجام دادن کار نیک) به‌طور عمده در آیاتی به چشم می‌خورد که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن خوانده شده‌اند. | معنای نخست، (انجام دادن کار نیک) به‌طور عمده در آیاتی به چشم می‌خورد که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن خوانده شده‌اند. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۱۷] | [۱۱۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۱۸] | [۱۱۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۱۱۹] | + | <ref> |
| + | [۱۱۹] | ||
| + | </ref> | ||
در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام‌دادن کار نیک ترغیب کرده است. | در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام‌دادن کار نیک ترغیب کرده است. | ||
آیاتی که با تصویر بخش‌های مهمّی از شخصیّت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آن‌ها را نمونه بارزی از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی می‌کند نیز در این دسته جای دارند. | آیاتی که با تصویر بخش‌های مهمّی از شخصیّت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آن‌ها را نمونه بارزی از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی می‌کند نیز در این دسته جای دارند. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۲۰] | [۱۲۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۲۱] | [۱۲۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۲۲] | [۱۲۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | + | ===احسان به‌معنای دوم === | |
در پاره‌ای دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای‌دوم) امر و سفارش شده است. | در پاره‌ای دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای‌دوم) امر و سفارش شده است. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۲۳] | [۱۲۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۲۴] | [۱۲۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۲۵] | [۱۲۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | + | ===احسان به‌معنای سوم=== | |
احسان به‌معنای انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن (معنای سوم) نیز در آیاتی به‌چشم می‌خورد. | احسان به‌معنای انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن (معنای سوم) نیز در آیاتی به‌چشم می‌خورد. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۲۶] | [۱۲۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۲۷] | [۱۲۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۲۸] | [۱۲۸] | ||
| + | </ref> | ||
چنان‌که از کاربردهای قرآنی نیز بر می‌آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی‌شود. | چنان‌که از کاربردهای قرآنی نیز بر می‌آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی‌شود. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۲۹] | [۱۲۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۳۰] | [۱۳۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | جامع بودن احسان بر هر کار خیر | + | ==جامع بودن احسان بر هر کار خیر== |
مطالعه و تأمّل در آیات نشان می‌دهد که احسان، مفهومی انتزاعی، و جامع هر گونه خیر و نیکی است، | مطالعه و تأمّل در آیات نشان می‌دهد که احسان، مفهومی انتزاعی، و جامع هر گونه خیر و نیکی است، | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۳۱] | [۱۳۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۳۲] | [۱۳۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۳۳] | [۱۳۳] | ||
| − | + | </ref> | |
و برای عرب عصر نزول، مفهومی شناخته شده بوده است سخنی که حتّی از برخی سران شرک در ستایش از آیه «اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ» [۱۳۴]گزارش شده است، مؤیّد آشنایی یاد‌شده می‌باشد. | و برای عرب عصر نزول، مفهومی شناخته شده بوده است سخنی که حتّی از برخی سران شرک در ستایش از آیه «اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ» [۱۳۴]گزارش شده است، مؤیّد آشنایی یاد‌شده می‌باشد. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۳۵] | [۱۳۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۳۶] | [۱۳۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۱۳۷] | + | <ref> |
| + | [۱۳۷] | ||
| + | </ref> | ||
البته با این تفاوت که قرآن آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی کاربرد داشته به حوزه معنایی نسبتاً جدیدی آورده است. از‌جمله پاره‌ای از مصادیق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دین و پیامبر(صلی الله علیه وآله)می‌تواند از این قبیل باشد. | البته با این تفاوت که قرآن آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی کاربرد داشته به حوزه معنایی نسبتاً جدیدی آورده است. از‌جمله پاره‌ای از مصادیق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دین و پیامبر(صلی الله علیه وآله)می‌تواند از این قبیل باشد. | ||
| − | ارتباط احسان با مفاهیم دیگر | + | ==ارتباط احسان با مفاهیم دیگر== |
احسان که در نظر غالب مفسّران، حُسن آن عقلی است و از راه سیره عقلا تأیید می‌شود، | احسان که در نظر غالب مفسّران، حُسن آن عقلی است و از راه سیره عقلا تأیید می‌شود، | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۳۸] | [۱۳۸] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۳۹] | [۱۳۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۱۴۰]در عین تفاوت مفهومی، از حیث مصادیق، دارای گستره‌ای یک‌سان با برخی مفاهیم بنیادین و پردامنه دیگر قرآن است. | + | <ref> |
| + | [۱۴۰] | ||
| + | </ref> | ||
| + | در عین تفاوت مفهومی، از حیث مصادیق، دارای گستره‌ای یک‌سان با برخی مفاهیم بنیادین و پردامنه دیگر قرآن است. | ||
از‌جمله در پاره‌ای آیات، «تقوا» | از‌جمله در پاره‌ای آیات، «تقوا» | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۴۱] | [۱۴۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۴۲] | [۱۴۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۱۴۳]، و در پاره‌ای دیگر، ایمان و عمل صالح | + | <ref> |
| − | + | [۱۴۳] | |
| + | </ref> | ||
| + | ، و در پاره‌ای دیگر، ایمان و عمل صالح | ||
| + | <ref> | ||
[۱۴۴] | [۱۴۴] | ||
| − | + | </ref> | |
، به احسان (انجام دادن کار نیک)، تعریف شده است. | ، به احسان (انجام دادن کار نیک)، تعریف شده است. | ||
هم‌چنین از مقایسه برخی آیات با یک‌دیگر بر می‌آید که انجام دادن عمل صالح | هم‌چنین از مقایسه برخی آیات با یک‌دیگر بر می‌آید که انجام دادن عمل صالح | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۴۵] | [۱۴۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۴۶] | [۱۴۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۴۷] | [۱۴۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۴۸] | [۱۴۸] | ||
| − | + | </ref> | |
و حسنه | و حسنه | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۴۹] | [۱۴۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۵۰] | [۱۵۰] | ||
| − | + | </ref> | |
مترادف با احسان به‌معنای انجام‌دادن کار نیک است. | مترادف با احسان به‌معنای انجام‌دادن کار نیک است. | ||
| − | + | <ref> | |
| − | [۱۵۱] | + | [۱۵۱] |
| + | </ref> | ||
در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد‌شده برای نمونه می‌توان از‌جمله به‌معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا که بیان‌گر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم «نیک‌بودن» دراحسان که بیشتر «حُسن» فعل را می‌رساند، اشاره کرد. | در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد‌شده برای نمونه می‌توان از‌جمله به‌معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا که بیان‌گر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم «نیک‌بودن» دراحسان که بیشتر «حُسن» فعل را می‌رساند، اشاره کرد. | ||
از سوی دیگر، شماری از آیات، مفاهیم عامی چون ظلم | از سوی دیگر، شماری از آیات، مفاهیم عامی چون ظلم | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۵۲] | [۱۵۲] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۵۳] | [۱۵۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۵۴] | [۱۵۴] | ||
| − | + | </ref> | |
، کفر و تکذیب آیات الهی | ، کفر و تکذیب آیات الهی | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۵۵] | [۱۵۵] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۵۶] | [۱۵۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۵۷] | [۱۵۷] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۵۸] | [۱۵۸] | ||
| − | + | </ref> | |
و تعدّی از حدود الهی را | و تعدّی از حدود الهی را | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۵۹] | [۱۵۹] | ||
| − | + | </ref> | |
در برابر احسان به‌معنای «انجام‌دادن کار نیک» آورده‌است. | در برابر احسان به‌معنای «انجام‌دادن کار نیک» آورده‌است. | ||
| − | توسعه قلمرو معنایی احسان | + | ==توسعه قلمرو معنایی احسان== |
احسان به‌صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه در گستره اخلاق به‌کار رفته است، امّا قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلّی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش‌های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه‌های گوناگون ارتباط با خدا | احسان به‌صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه در گستره اخلاق به‌کار رفته است، امّا قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلّی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش‌های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه‌های گوناگون ارتباط با خدا | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۶۰] | [۱۶۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | [۱۶۱]، خود | + | <ref> |
| − | + | [۱۶۱] | |
| + | </ref> | ||
| + | ، خود | ||
| + | <ref> | ||
[۱۶۲] | [۱۶۲] | ||
| − | + | </ref> | |
، دیگران | ، دیگران | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۶۳] | [۱۶۳] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۶۴] | [۱۶۴] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
۱۶۵] | ۱۶۵] | ||
| − | + | </ref> | |
، دین | ، دین | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۶۶] | [۱۶۶] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۶۷] | [۱۶۷] | ||
| − | + | </ref> | |
و بیگانگان | و بیگانگان | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۶۸] | [۱۶۸] | ||
| + | </ref> | ||
به تصویر می‌کشد. | به تصویر می‌کشد. | ||
توجه به تصویر جنبه‌های گوناگون شخصیّت شماری از انبیا و معرّفی آنان در جمع محسنان می‌تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمرو معنایی یاد‌شده باشد. | توجه به تصویر جنبه‌های گوناگون شخصیّت شماری از انبیا و معرّفی آنان در جمع محسنان می‌تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمرو معنایی یاد‌شده باشد. | ||
| − | + | <ref> | |
[۱۶۹] | [۱۶۹] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۷۰] | [۱۷۰] | ||
| − | + | </ref> | |
| + | <ref> | ||
[۱۷۱] | [۱۷۱] | ||
| − | + | </ref> | |
| − | مصادیق احسان | + | ==مصادیق احسان== |
ایمان به خدا و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و انجام فضائل اخلاقی و جهاد در راه خدا و ...ازمصادیق احسان به شمار می‌رود. | ایمان به خدا و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و انجام فضائل اخلاقی و جهاد در راه خدا و ...ازمصادیق احسان به شمار می‌رود. | ||
برای کسب اطلاع بیشتر از مصادیق احسان به مقالاتی با عناوین مصادیق احسان مراجعه شود. | برای کسب اطلاع بیشتر از مصادیق احسان به مقالاتی با عناوین مصادیق احسان مراجعه شود. | ||
| − | پانویس | + | ==پانویس== |
۱. ↑ ترتیب‌العین، ص۱۸۰. | ۱. ↑ ترتیب‌العین، ص۱۸۰. | ||
| سطر ۶۶۸: | سطر ۷۹۶: | ||
۱۷۱. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۸۰. | ۱۷۱. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۸۰. | ||
| − | + | [[رده:مقالات]] | |
| − | منبع[ | + | ==منبع== |
| − | دانشنامه موضوعی قرآن | + | [دانشنامه موضوعی قرآن] |
نسخهٔ ۲۲ فوریهٔ ۲۰۱۵، ساعت ۰۹:۰۱
محتویات
احسان
انجام دادن کار نیک، نیکی کردن به دیگران، انجام دادن شایسته کاری در شکل کامل‌آن را احسان گویند.
معنای لغوی احسان
احسان، مصدرباب افعال از ریشه «حسن» است. حُسْن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوْء و سَوْء [۱] [۲] [۳] (بدی و بد شدن) و نیز قُبح [۴] [۵] [۶] [۷] (زشتی و زشت‌شدن)، به‌کار رفته و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدری آن، مفهوم، زیبایی [۸] [۹] [۱۰] ، خوبی، نیکی، شایستگی، مورد پسند و...را می‌رساند. این واژه و مشتقّاتی چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسْنی، محسن و اَحْسَن که در قرآن نیز فراوان آمده است [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴] [۱۵] ، در وصف آن دسته از امور دینی و دنیایی به‌کار می‌رود [۱۶] [۱۷] [۱۸] که به‌سبب داشتن گونه‌ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسّی و...می‌تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند. [۱۹] [۲۰] [۲۱]
کاربرد واژه احسان
واژه احسان در مقابل إساءة بوده [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] [۲۶] و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیشتر با آن به‌کار می‌رود و نیز با حرف لام و باء به‌معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می‌رساند.
واژگان مرتبط با احسان
قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه‌پژوهان [۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴] و مفسّران [۳۵] [۳۶] [۳۷] را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آن‌ها بپردازند. احسان که در فارسی به‌معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، [۳۸] در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به‌طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به‌کار رفته‌است. مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی‌آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده‌ای از احادیث شیعه [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] و سنّی [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰] [۵۱] و نیز مباحث تفسیری، فقهی [۵۲] [۵۳] [۵۴] [۵۵] [۵۶] ، اخلاقی [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰] ، عرفانی [۶۱] [۶۲] [۶۳] [۶۴] و کلامی [۶۵] [۶۶] [۶۷] [۶۸] [۶۹] [۷۰] آنان را تشکیل داده و در زبان و ادبیّات آنان نیز اعمّ از فارسی [۷۱] [۷۲] [۷۳] و عربی بازتاب گسترده‌ای یافته است. بخش قابل توجّهی از احادیث مربوط به احسان که بیشتر به مباحث جزئی‌تر پرداخته، در تفسیر آیات گوناگون احسان، مورد توجّه و استناد مفسّران شیعه
[۷۴] [۷۵] [۷۶] [۷۷] و سنّی [۷۸] [۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲] [۸۳] قرار گرفته است.
معنای اصطلاحی احسان
مفسّران، افزون بر دیدگاه‌های متفاوت در تفسیر پاره‌ای از آیات مربوط [۸۴] [۸۵] [۸۶] کوشیده‌اند تا تعریف واحدی از احسان ارائه کنند. امّا بیشتر تعاریف به‌سبب گستردگی مصادیق و عناصر دخیل در مفهوم احسان و نیز عدم تفکیک کامل بین کاربردهای سه‌گانه آن، جامعیت لازم را ندارد. تعاریفی چون، رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری، [۸۷] [۸۸] [۸۹] کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام پذیرد، [۹۰] و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سودی به دیگری بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی [۹۱] [۹۲] از این قبیلند. [۹۳] [۹۴] از مجموع آیات برمی‌آید که عناصر مهمّی چون ایمان، انگیزه و نیّت الهی (حُسن فاعلی)، نیک بودن ذاتی یک کار (حُسن فعلی)، شکل شایسته انجام (هیأت صدور)، رساندن خیر و خوبی به دیگری، در مفاهیم سه گانه احسان دخیلند. در پاره‌ای از مصادیق، همه و در پاره‌ای دیگر فقط بخشی از عناصر یاد‌شده، مرز معنایی احسان را تشکیل می‌دهند. بنابراین، ارائه تعریف جامع برای هر سه معنا و همه مصادیق آن‌ها امکان‌پذیر نیست.
اهمیت احسان در منابع دینی
استناد به آیات و روایات مربوط به احسان برای استنباط احکام فقهی، در ابواب گوناگونی چون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شکل گسترده به‌وسیله فقیهان اهل‌سنّت [۹۵] [۹۶] [۹۷] [۹۸] [۹۹] و شیعه [۱۰۰] [۱۰۱] [۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴] صورت گرفته است. قاعده احسان از قواعد مهمّ فقهی و مبتنی بر آیات ۹۲ـ۹۳ سوره توبه [۱۰۵] که کاربرد فراوانی در ابواب گوناگون فقهی دارد، از رویکردهای مهمّ احسان در فقه اسلامی است. [۱۰۶] [۱۰۷] [۱۰۸] در منابع اخلاقی [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱] و عرفانی [۱۱۲] [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶] نیز آیات و روایات احسان همراه با پاره‌ای تحلیل‌ها، برداشت‌ها، پیامدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرایند سلوک و تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‌های گوناگون آن آمده است.
حوزه معنایی احسان در قرآن
گفتیم که احسان سه معنا دارد: ۱.انجام دادن کار نیک. ۲.نیکی کردن به دیگران. ۳.انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن. واژه احسان به هر سه معنا در قرآن به‌کار رفته است.
=احسان به‌معنای اول
معنای نخست، (انجام دادن کار نیک) به‌طور عمده در آیاتی به چشم می‌خورد که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن خوانده شده‌اند. [۱۱۷] [۱۱۸] [۱۱۹] در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام‌دادن کار نیک ترغیب کرده است. آیاتی که با تصویر بخش‌های مهمّی از شخصیّت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آن‌ها را نمونه بارزی از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی می‌کند نیز در این دسته جای دارند. [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲]
احسان به‌معنای دوم
در پاره‌ای دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای‌دوم) امر و سفارش شده است. [۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵]
احسان به‌معنای سوم
احسان به‌معنای انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن (معنای سوم) نیز در آیاتی به‌چشم می‌خورد. [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸] چنان‌که از کاربردهای قرآنی نیز بر می‌آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی‌شود. [۱۲۹] [۱۳۰]
جامع بودن احسان بر هر کار خیر
مطالعه و تأمّل در آیات نشان می‌دهد که احسان، مفهومی انتزاعی، و جامع هر گونه خیر و نیکی است، [۱۳۱] [۱۳۲] [۱۳۳] و برای عرب عصر نزول، مفهومی شناخته شده بوده است سخنی که حتّی از برخی سران شرک در ستایش از آیه «اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ» [۱۳۴]گزارش شده است، مؤیّد آشنایی یاد‌شده می‌باشد. [۱۳۴] [۱۳۵] [۱۳۶] البته با این تفاوت که قرآن آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی کاربرد داشته به حوزه معنایی نسبتاً جدیدی آورده است. از‌جمله پاره‌ای از مصادیق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دین و پیامبر(صلی الله علیه وآله)می‌تواند از این قبیل باشد.
ارتباط احسان با مفاهیم دیگر
احسان که در نظر غالب مفسّران، حُسن آن عقلی است و از راه سیره عقلا تأیید می‌شود، [۱۳۷] [۱۳۸] [۱۳۹] در عین تفاوت مفهومی، از حیث مصادیق، دارای گستره‌ای یک‌سان با برخی مفاهیم بنیادین و پردامنه دیگر قرآن است. از‌جمله در پاره‌ای آیات، «تقوا» [۱۴۰] [۱۴۱] [۱۴۲] ، و در پاره‌ای دیگر، ایمان و عمل صالح [۱۴۳] ، به احسان (انجام دادن کار نیک)، تعریف شده است.
هم‌چنین از مقایسه برخی آیات با یک‌دیگر بر می‌آید که انجام دادن عمل صالح [۱۴۴] [۱۴۵] [۱۴۶] [۱۴۷] و حسنه [۱۴۸] [۱۴۹] مترادف با احسان به‌معنای انجام‌دادن کار نیک است. [۱۵۰] در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد‌شده برای نمونه می‌توان از‌جمله به‌معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا که بیان‌گر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم «نیک‌بودن» دراحسان که بیشتر «حُسن» فعل را می‌رساند، اشاره کرد. از سوی دیگر، شماری از آیات، مفاهیم عامی چون ظلم [۱۵۱] [۱۵۲] [۱۵۳] ، کفر و تکذیب آیات الهی [۱۵۴] [۱۵۵] [۱۵۶] [۱۵۷] و تعدّی از حدود الهی را [۱۵۸] در برابر احسان به‌معنای «انجام‌دادن کار نیک» آورده‌است.
توسعه قلمرو معنایی احسان
احسان به‌صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه در گستره اخلاق به‌کار رفته است، امّا قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلّی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش‌های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه‌های گوناگون ارتباط با خدا [۱۵۹] [۱۶۰] ، خود [۱۶۱] ، دیگران [۱۶۲] [۱۶۳] [۱۶۴] ، دین [۱۶۵] [۱۶۶] و بیگانگان [۱۶۷] به تصویر می‌کشد. توجه به تصویر جنبه‌های گوناگون شخصیّت شماری از انبیا و معرّفی آنان در جمع محسنان می‌تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمرو معنایی یاد‌شده باشد. [۱۶۸] [۱۶۹] [۱۷۰]
مصادیق احسان
ایمان به خدا و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و انجام فضائل اخلاقی و جهاد در راه خدا و ...ازمصادیق احسان به شمار می‌رود. برای کسب اطلاع بیشتر از مصادیق احسان به مقالاتی با عناوین مصادیق احسان مراجعه شود.
پانویس
۱. ↑ ترتیب‌العین، ص۱۸۰. ۲. ↑ مقاییس‌اللغه، ج۲، ص۵۸. ۳. ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن». ۴. ↑ لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۱۴. ۵. ↑ جمهرة اللغه، ج۱، ص۵۳۵. ۶. ↑ مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸. ۷. ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹، «حسن». ۸. ↑ تاج العروس، ج۱۸، ص۱۴۰. ۹. ↑ اقرب الموارد، ج۱، ص۶۴۹، «حسن». ۱۰. ↑ القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۳. ۱۱. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷. ۱۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۰۱. ۱۳. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴. ۱۴. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷. ۱۵. ↑ نساء/سوره۴، آیه۵۹. ۱۶. ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن». ۱۷. ↑ مفردات، ص۱۱۹-۱۱۸. ۱۸. ↑ لسان‌العرب، ج۳، ص۱۷۸۱۷۹. ۱۹. ↑ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۶۷. ۲۰. ↑ مفاهیم اخلاقی، ص۲۷۸ـ۲۸۰. ۲۱. ↑ مفردات، ص۱۱۸. ۲۲. ↑ مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸. ۲۳. ↑ القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۴. ۲۴. ↑ لسان‌العرب، ج۳، ص۱۷۹، «حسن». ۲۵. ↑ إسراء/سوره۱۷، آیه۷. ۲۶. ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۳۱. ۲۷. ↑ المصباح المنیر، ص۱۳۶. ۲۸. ↑ لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۷. ۲۹. ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹. ۳۰. ↑ مفردات، ص۱۱۹. ۳۱. ↑ مفردات، ص۲۳۶. ۳۲. ↑ مفردات، ص۸۱۵. ۳۳. ↑ الفروق اللغویه، ص۲۳. ۳۴. ↑ الفروق اللغویه، ص۵۴۸. ۳۵. ↑ التبیان، ج۳، ص۱۴. ۳۶. ↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۲۴. ۳۷. ↑ المیزان، ج۲۰، ص۲۰۲. ۳۸. ↑ لغت‌نامه، ج۱، ص۹۲۶. ۳۹. ↑ المحاسن، ج۱، ص۲۵۵. ۴۰. ↑ الکافی، ج۲، ص۱۰۷. ۴۱. ↑ الکافی، ج۲، ص۱۵۷. ۴۲. ↑ الکافی، ج۲، ص۴۳۲. ۴۳. ↑ الکافی، ج۵، ص۵۱۱. ۴۴. ↑ الکافی، ج۸، ص۱۱. ۴۵. ↑ من‌لا‌یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۵. ۴۶. ↑ من‌لا‌یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۷۲۲۷۳. ۴۷. ↑ مسند احمد، ج۱، ص۴۶. ۴۸. ↑ مسند احمد، ج۵، ص۱۰۳. ۴۹. ↑ صحیح‌البخاری، ج۱، ص۲۲. ۵۰. ↑ صحیح مسلم، ج۳، ص۳۴. ۵۱. ↑ صحیح مسلم، ج۶، ص۷۲. ۵۲. ↑ الانتصار، ص۴۴۳. ۵۳. ↑ المبسوط، ج۷، ص۵۶. ۵۴. ↑ المبسوط، ج۲۰، ص۱۶۶. ۵۵. ↑ المغنی، ج۸، ص۴۸. ۵۶. ↑ المغنی، ج۸، ص۲۳۳. ۵۷. ↑ شعب‌الایمان، ج۷، ص۵۰۱. ۵۸. ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹. ۵۹. ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۱۸۲ـ۱۸۴. ۶۰. ↑ جامع‌السعادات، ج۳، ص۷۳. ۶۱. ↑ شرح فصوص‌الحکم، ص۶۱۵. ۶۲. ↑ مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳. ۶۳. ↑ تمهید‌القواعد، ص۱۳۶ـ۱۳۷. ۶۴. ↑ تمهید‌القواعد، ص۱۴۵ـ۱۴۶. ۶۵. ↑ الاقتصاد الهادی، ص۴۸. ۶۶. ↑ الاقتصاد الهادی، ص۱۲۱ـ۱۲۳. ۶۷. ↑ کشف‌المراد، ص۴۱۸ـ۴۱۹. ۶۸. ↑ کشف‌المراد، ص۴۶۰. ۶۹. ↑ شرح المواقف الایجی، ص۲۰۳. ۷۰. ↑ شرح المواقف الایجی، ص۳۰۶. ۷۱. ↑ کلیات، ص۲۴۱ـ۲۶۴. ۷۲. ↑ مثنوی مولوی. ۷۳. ↑ دیوان پروین اعتصامی. ۷۴. ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱ـ۶۳۲. ۷۵. ↑ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۶۷. ۷۶. ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۴۶. ۷۷. ↑ المیزان، ج۱۳، ص۹۸. ۷۸. ↑ الکشاف، ج۲، ص۶۵۸ـ۶۶۰. ۷۹. ↑ الدرالمنثور، ج۱، ص۱۷۴. ۸۰. ↑ الدرالمنثور، ج۱، ص۵۰۱. ۸۱. ↑ احکام‌القرآن، ج۳، ص۲۹۱. ۸۲. ↑ احکام‌القرآن، ج۳، ص۵۱۱. ۸۳. ↑ احکام‌القرآن، ج۳، ص۵۱۶. ۸۴. ↑ جامع‌البیان، مج۵، ج۵، ص۴۱۹. ۸۵. ↑ مجمع‌البیان، ج۲، ص۵۱۶. ۸۶. ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۲۷۹. ۸۷. ↑ التبیان، ج۲، ص۱۵۳. ۸۸. ↑ التبیان، ج۴، ص۴۲۶. ۸۹. ↑ التبیان، ج۶، ص۱۸۹. ۹۰. ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۸. ۹۱. ↑ المیزان، ج۴، ص۲۰. ۹۲. ↑ المیزان، ج۱۲، ص۳۳۲. ۹۳. ↑ روح‌المعانی، مج۹، ج۱۶، ص۴۸. ۹۴. ↑ تفسیرابی‌السعود، ج۱، ص۱۴۷۱۴۸. ۹۵. ↑ المبسوط سرخسی، ج۵، ص۴۶ـ۴۷. ۹۶. ↑ المبسوط سرخسی، ج۵، ص۱۹۰ـ۲۰۱. ۹۷. ↑ المغنی، ج۷، ص۴۳۳. ۹۸. ↑ المغنی، ج۸، ص۴۸. ۹۹. ↑ المغنی، ج۱۰، ص۴۶۰. ۱۰۰. ↑ شرایع الاسلام، ج۲، ص۲۰. ۱۰۱. ↑ الدروس، ج۳، ص۱۸۱. ۱۰۲. ↑ جواهرالکلام، ج۲۰، ص۲۹۱. ۱۰۳. ↑ جواهرالکلام، ج۲۱، ص۲۴. ۱۰۴. ↑ جواهرالکلام، ج۲۱، ص۱۸۰. ۱۰۵. ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۳-۹۲. ۱۰۶. ↑ العناوین الفقهیه، ج۲، ص۴۷۳. ۱۰۷. ↑ الموسوعة الفقهیه، ج۱، ص۳۲۳ـ۳۲۷. ۱۰۸. ↑ القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۵۱۲۷۹. ۱۰۹. ↑ شعب الایمان، ج۷، ص۵۰۱. ۱۱۰. ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹. ۱۱۱. ↑ موسوعة اخلاق القرآن، ج۱، ص۴۳ـ۵۳. ۱۱۲. ↑ شرح فصوص الحکم، ص۶۱۵. ۱۱۳. ↑ مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳. ۱۱۴. ↑ مصباح‌الانس، ص۵۵. ۱۱۵. ↑ تمهید القواعد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۴. ۱۱۶. ↑ تمهید القواعد، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۲. ۱۱۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۵۸. ۱۱۸. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۴. ۱۱۹. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۵۶-۵۵. ۱۲۰. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۵۶-۵۱. ۱۲۱. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۱۴. ۱۲۲. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۱۰۵-۱۰۲. ۱۲۳. ↑ نساء/سوره۴، آیه۳۶. ۱۲۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۵۱. ۱۲۵. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۷۷. ۱۲۶. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۲۳. ۱۲۷. ↑ سجده/سوره۳۲، آیه۷. ۱۲۸. ↑ تغابن/سوره۶۴، آیه۳. ۱۲۹. ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۵۱۵. ۱۳۰. ↑ التبیان، ج۱، ص۲۶۷. ۱۳۱. ↑ جامع‌البیان، مج۸، ج۱۴، ص۲۱۴. ۱۳۲. ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۸۶. ۱۳۳. ↑ موسوعة اخلاق القرآن، ج۱، ص۴۳. ۱۳۴. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۰. ۱۳۵. ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۸۷. ۱۳۶. ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۱۱۰. ۱۳۷. ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۶۰۴ـ۶۰۵. ۱۳۸. ↑ شرح الاسماء، ج۱، ص۳۱۴. ۱۳۹. ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۱۳. ۱۴۰. ↑ المیزان، ج۱، ص۹۵. ۱۴۱. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۴-۱۳۳. ۱۴۲. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۹۰. ۱۴۳. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۳۴-۳۳. ۱۴۴. ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۳۰. ۱۴۵. ↑ بقره/سوره۲، آیه۶۲. ۱۴۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۱. ۱۴۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۱۲. ۱۴۸. ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۲۵. ۱۴۹. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۶۰. ۱۵۰. ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۸۹. ۱۵۱. ↑ المیزان، ج۱، ص۲۵۸. ۱۵۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۵۹-۵۸. ۱۵۳. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۷۹-۷۸. ۱۵۴. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۱۱۳. ۱۵۵. ↑ مائده/سوره۵، آیه۸۶. ۱۵۶. ↑ لقمان/سوره۳۱، آیه۲۳-۲۲. ۱۵۷. ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۵۹-۵۸. ۱۵۸. ↑ مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۵-۴۰. ۱۵۹. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۹. ۱۶۰. ↑ بقره/سوره۲، آیه۵۸. ۱۶۱. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۸. ۱۶۲. ↑ إسراء/سوره۱۷، آیه۷. ۱۶۳. ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۳. ۱۶۴. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۵. ۱۶۵. ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۴. ۱۶۶. ↑ انعام/سوره۶، آیه۸۴. ۱۶۷. ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۱. ۱۶۸. ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۳. ۱۶۹. ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۵۶. ۱۷۰. ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۱۴. ۱۷۱. ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۸۰.
منبع
[دانشنامه موضوعی قرآن]- ↑ ترتیب‌العین، ص۱۸۰.
- ↑ مقاییس‌اللغه، ج۲، ص۵۸.
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن».
- ↑ لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۱۴.
- ↑ جمهرة اللغه، ج۱، ص۵۳۵.
- ↑ مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸.
- ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹، «حسن».
- ↑ تاج العروس، ج۱۸، ص۱۴۰.
- ↑ اقرب الموارد، ج۱، ص۶۴۹، «حسن».
- ↑ القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۳.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۰۱.
- ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.
- ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۵۹.
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن».
- ↑ [۱۷]
- ↑ [۱۸]
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۶۷.
- ↑ مفاهیم اخلاقی، ص۲۷۸ـ۲۸۰.
- ↑ [۲۱]
- ↑ مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸.
- ↑ القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۴.
- ↑ [۲۴]
- ↑ [۲۵]
- ↑ [۲۶]
- ↑ المصباح المنیر، ص۱۳۶.
- ↑ [۲۸]
- ↑ [۲۹]
- ↑ [۳۰]
- ↑ مفردات، ص۲۳۶.
- ↑ مفردات، ص۸۱۵.
- ↑ [۳۳]
- ↑ [۳۴]
- ↑ [۳۵]
- ↑ [۳۶]
- ↑ [۳۷]
- ↑ [۳۸]
- ↑ [۳۹]
- ↑ [۴۰]
- ↑ [۴۱]
- ↑ [۴۲]
- ↑ [۴۳]
- ↑ [۴۴]
- ↑ [۴۵]
- ↑ ۴۶]
- ↑ مسند احمد، ج۱، ص۴۶.
- ↑ مسند احمد، ج۵، ص۱۰۳.
- ↑ صحیح‌البخاری، ج۱، ص۲۲.
- ↑ صحیح مسلم، ج۳، ص۳۴.
- ↑ صحیح مسلم، ج۶، ص۷۲.
- ↑ [۵۲]
- ↑ [۵۳]
- ↑ المبسوط، ج۲۰، ص۱۶۶
- ↑ المغنی، ج۸، ص۴۸.
- ↑ المغنی، ج۸، ص۲۳۳.
- ↑ شعب‌الایمان، ج۷، ص۵۰۱.
- ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹
- ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۱۸۲ـ۱۸۴.
- ↑ جامع‌السعادات، ج۳، ص۷۳.
- ↑ شرح فصوص‌الحکم، ص۶۱۵.
- ↑ مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳.
- ↑ تمهید‌القواعد، ص۱۳۶ـ۱۳۷.
- ↑ تمهید‌القواعد، ص۱۴۵ـ۱۴۶.
- ↑ الاقتصاد الهادی، ص۴۸.
- ↑ الاقتصاد الهادی، ص۱۲۱ـ۱۲۳.
- ↑ کشف‌المراد، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
- ↑ کشف‌المراد، ص۴۶۰.
- ↑ شرح المواقف الایجی، ص۲۰۳.
- ↑ شرح المواقف الایجی، ص۳۰۶.
- ↑ کلیات، ص۲۴۱ـ۲۶۴.
- ↑ مثنوی مولوی.
- ↑ دیوان پروین اعتصامی.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱ـ۶۳۲.
- ↑ [۷۵]
- ↑ [۷۶]
- ↑ [۷۷]
- ↑ [۷۸]
- ↑ [۷۹]
- ↑ [۸۰]
- ↑ [۸۱]
- ↑ [۸۲]
- ↑ [۸۳]
- ↑ [۸۴]
- ↑ [۸۵]
- ↑ [۸۶]
- ↑ [۸۷]
- ↑ [۸۸]
- ↑ [۸۹]
- ↑ [۹۰]
- ↑ [۹۱]
- ↑ [۹۲]
- ↑ [۹۳]
- ↑ [۹۴]
- ↑ [۹۵]
- ↑ [۹۶]
- ↑ [۹۷]
- ↑ [۹۸]
- ↑ [۹۹]
- ↑ [۱۰۰]
- ↑ [۱۰۱]
- ↑ [۱۰۲]
- ↑ [۱۰۳]
- ↑ [۱۰۴]
- ↑ [۱۰۵]
- ↑ [۱۰۶]
- ↑ [۱۰۷]
- ↑ [۱۰۸]
- ↑ [۱۰۹]
- ↑ [۱۱۰]
- ↑ [۱۱۱]
- ↑ [۱۱۲]
- ↑ [۱۱۳]
- ↑ [۱۱۴]
- ↑ [۱۱۵]
- ↑ [۱۱۶]
- ↑ [۱۱۷]
- ↑ [۱۱۸]
- ↑ [۱۱۹]
- ↑ [۱۲۰]
- ↑ [۱۲۱]
- ↑ [۱۲۲]
- ↑ [۱۲۳]
- ↑ [۱۲۴]
- ↑ [۱۲۵]
- ↑ [۱۲۶]
- ↑ [۱۲۷]
- ↑ [۱۲۸]
- ↑ [۱۲۹]
- ↑ [۱۳۰]
- ↑ [۱۳۱]
- ↑ [۱۳۲]
- ↑ [۱۳۳]
- ↑ [۱۳۵]
- ↑ [۱۳۶]
- ↑ [۱۳۷]
- ↑ [۱۳۸]
- ↑ [۱۳۹]
- ↑ [۱۴۰]
- ↑ [۱۴۱]
- ↑ [۱۴۲]
- ↑ [۱۴۳]
- ↑ [۱۴۴]
- ↑ [۱۴۵]
- ↑ [۱۴۶]
- ↑ [۱۴۷]
- ↑ [۱۴۸]
- ↑ [۱۴۹]
- ↑ [۱۵۰]
- ↑ [۱۵۱]
- ↑ [۱۵۲]
- ↑ [۱۵۳]
- ↑ [۱۵۴]
- ↑ [۱۵۵]
- ↑ [۱۵۶]
- ↑ [۱۵۷]
- ↑ [۱۵۸]
- ↑ [۱۵۹]
- ↑ [۱۶۰]
- ↑ [۱۶۱]
- ↑ [۱۶۲]
- ↑ [۱۶۳]
- ↑ [۱۶۴]
- ↑ ۱۶۵]
- ↑ [۱۶۶]
- ↑ [۱۶۷]
- ↑ [۱۶۸]
- ↑ [۱۶۹]
- ↑ [۱۷۰]
- ↑ [۱۷۱]
