احسان: تفاوت بین نسخه‌ها
| سطر ۵۸: | سطر ۵۸: | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/15362/1/118/%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D9%82 مفردات، ص۱۱۹-۱۱۸.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/20007/13/116/%D8%AA%D8%B1%D8%A8%D8%B5%D9%88%D9%86 لسان‌العرب، ج۳، ص۱۷۸۱۷۹.] |
</ref> | </ref> | ||
که به‌سبب داشتن گونه‌ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسّی و...می‌تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند. | که به‌سبب داشتن گونه‌ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسّی و...می‌تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند. | ||
| سطر ۷۱: | سطر ۷۱: | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/15362/1/118/%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A9 مفردات، ص۱۱۸.] | |
</ref> | </ref> | ||
==کاربرد واژه احسان== | ==کاربرد واژه احسان== | ||
| سطر ۸۳: | سطر ۸۳: | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/20007/13/117/%D8%B6%D8%AF لسان‌العرب، ج۳، ص۱۷۹، «حسن».] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/282/%D9%84%D9%90%D8%A3%D9%8E%D9%86%D9%81%D9%8F%D8%B3%D9%90%D9%83%D9%8F%D9%85%D9%92 إسراء/سوره۱۷، آیه۷.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/527/%D9%88%D9%8E%D9%84%D9%90%D9%84%D9%91%D9%8E%D9%87%D9%90 نجم/سوره۵۳، آیه۳۱.] | |
</ref> | </ref> | ||
و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیشتر با آن به‌کار می‌رود و نیز با حرف لام و باء به‌معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می‌رساند. | و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیشتر با آن به‌کار می‌رود و نیز با حرف لام و باء به‌معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می‌رساند. | ||
| سطر ۹۷: | سطر ۹۷: | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/20007/13/117/%D9%8A%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86 لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۷.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/20002/5/2099/%D9%86%D9%82%D9%8A%D8%B6 الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹.] | |
</ref> | </ref> | ||
==واژگان مرتبط با احسان== | ==واژگان مرتبط با احسان== | ||
| سطر ۱۰۶: | سطر ۱۰۶: | ||
قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه‌پژوهان | قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه‌پژوهان | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/15362/1/119/%D9%88%D8%AC%D9%87%D9%8A%D9%86 مفردات، ص۱۱۹.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| سطر ۱۱۵: | سطر ۱۱۵: | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/20009/1/23/71 الفروق اللغویه، ص۲۳.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/20009/1/548/2212 الفروق اللغویه، ص۵۴۸.] |
</ref> | </ref> | ||
و مفسّران | و مفسّران | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/12011/3/14/%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B1%D9%82 التبیان، ج۳، ص۱۴.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12016/20/124/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%B1 المیزان، ج۲۰، ص۱۲۴.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12016/20/202/%D8%B9%D9%85%D9%84%D9%87%D9%85 المیزان، ج۲۰، ص۲۰۲.] |
</ref> | </ref> | ||
را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آن‌ها بپردازند. | را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آن‌ها بپردازند. | ||
احسان که در فارسی به‌معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، | احسان که در فارسی به‌معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | لغت‌نامه، ج۱، ص۹۲۶. | |
</ref> | </ref> | ||
در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به‌طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به‌کار رفته‌است. | در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به‌طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به‌کار رفته‌است. | ||
مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی‌آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده‌ای از احادیث شیعه | مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی‌آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده‌ای از احادیث شیعه | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/15101/1/255/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A4%D9%85%D9%86 المحاسن، ج۱، ص۲۵۵.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/11005/2/107/%D8%A3%D8%B1%D8%A8%D8%B9 الکافی، ج۲، ص۱۰۷.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/11005/2/157/%D8%B3%D8%A3%D9%84%D8%AA الکافی، ج۲، ص۱۵۷.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/11005/2/433/%D9%81%D8%A3%D9%88%D9%84%D8%A6%D9%83 الکافی، ج۲، ص۴۳۲.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [ http://lib.eshia.ir/11005/5/511/%D8%B2%D9%88%D8%AC%D9%86%D9%8A الکافی، ج۵، ص۵۱۱.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/11005/8/12/%D9%86%D9%87%D9%89 الکافی، ج۸، ص۱۱.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/11021/3/165/%D9%88%D8%AC%D9%88%D9%87 من‌لا‌یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۵.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/11021/3/272/%D9%88%D8%AA%D8%B1%D9%83 من‌لا‌یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۷۲۲۷۳. ] | |
</ref> | </ref> | ||
و سنّی | و سنّی | ||
| سطر ۱۷۹: | سطر ۱۷۹: | ||
و نیز مباحث تفسیری، فقهی | و نیز مباحث تفسیری، فقهی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/15039/1/443/%D9%88%D9%85%D9%85%D8%A7 الانتصار، ص۴۴۳.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/10036/7/56/%D8%B1%D9%88%D9%8A المبسوط، ج۷، ص۵۶.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| سطر ۲۵۵: | سطر ۲۵۵: | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/12013/2/267/%D8%AC%D8%B9%D9%81%D8%B1 تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۶۷.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/12013/1/146/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%86 تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۴۶.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12016/13/98/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%86 المیزان، ج۱۳، ص۹۸.] |
</ref> | </ref> | ||
و سنّی | و سنّی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | الکشاف، ج۲، ص۶۵۸ـ۶۶۰. | |
</ref> | </ref> | ||
| − | <ref> | + | <ref>الدرالمنثور، ج۱، ص۱۷۴. |
| − | |||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | الدرالمنثور، ج۱، ص۵۰۱. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | احکام‌القرآن، ج۳، ص۲۹۱. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | احکام‌القرآن، ج۳، ص۵۱۱. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | احکام‌القرآن، ج۳، ص۵۱۶. | |
</ref> | </ref> | ||
قرار گرفته است. | قرار گرفته است. | ||
| سطر ۲۸۸: | سطر ۲۸۷: | ||
مفسّران، افزون بر دیدگاه‌های متفاوت در تفسیر پاره‌ای از آیات مربوط | مفسّران، افزون بر دیدگاه‌های متفاوت در تفسیر پاره‌ای از آیات مربوط | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | جامع‌البیان، مج۵، ج۵، ص۴۱۹. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | مجمع‌البیان، ج۲، ص۵۱۶. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۲۷۹. | |
</ref> | </ref> | ||
کوشیده‌اند تا تعریف واحدی از احسان ارائه کنند. امّا بیشتر تعاریف به‌سبب گستردگی مصادیق و عناصر دخیل در مفهوم احسان و نیز عدم تفکیک کامل بین کاربردهای سه‌گانه آن، جامعیت لازم را ندارد. | کوشیده‌اند تا تعریف واحدی از احسان ارائه کنند. امّا بیشتر تعاریف به‌سبب گستردگی مصادیق و عناصر دخیل در مفهوم احسان و نیز عدم تفکیک کامل بین کاربردهای سه‌گانه آن، جامعیت لازم را ندارد. | ||
تعاریفی چون، رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری، | تعاریفی چون، رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری، | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12011/2/153/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%81%D8%B6%D8%A7%D9%84 التبیان، ج۲، ص۱۵۳.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12011/4/426/%D8%A7%D9%84%D9%86%D9%81%D8%B9 التبیان، ج۴، ص۴۲۶.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12011/6/189/%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%86 التبیان، ج۶، ص۱۸۹.] |
</ref> | </ref> | ||
کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام پذیرد، | کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام پذیرد، | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۸. | |
</ref> | </ref> | ||
و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سودی به دیگری بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی | و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سودی به دیگری بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12016/4/20/%D8%A5%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%A9 المیزان، ج۴، ص۲۰.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12016/12/332/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%84%D8%A7%D9%85 المیزان، ج۱۲، ص۳۳۲.] |
</ref> | </ref> | ||
از این قبیلند. | از این قبیلند. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | روح‌المعانی، مج۹، ج۱۶، ص۴۸. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/15398/1/147/%D9%88%D8%AD%D9%82%D9%8A%D9%82%D8%A9 تفسیرابی‌السعود، ج۱، ص۱۴۷۱۴۸.] |
</ref> | </ref> | ||
از مجموع آیات برمی‌آید که عناصر مهمّی چون ایمان، انگیزه و نیّت الهی (حُسن فاعلی)، نیک بودن ذاتی یک کار (حُسن فعلی)، شکل شایسته انجام (هیأت صدور)، رساندن خیر و خوبی به دیگری، در مفاهیم سه گانه احسان دخیلند. | از مجموع آیات برمی‌آید که عناصر مهمّی چون ایمان، انگیزه و نیّت الهی (حُسن فاعلی)، نیک بودن ذاتی یک کار (حُسن فعلی)، شکل شایسته انجام (هیأت صدور)، رساندن خیر و خوبی به دیگری، در مفاهیم سه گانه احسان دخیلند. | ||
| سطر ۳۳۲: | سطر ۳۳۱: | ||
استناد به آیات و روایات مربوط به احسان برای استنباط احکام فقهی، در ابواب گوناگونی چون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شکل گسترده به‌وسیله فقیهان اهل‌سنّت | استناد به آیات و روایات مربوط به احسان برای استنباط احکام فقهی، در ابواب گوناگونی چون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شکل گسترده به‌وسیله فقیهان اهل‌سنّت | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | المبسوط سرخسی، ج۵، ص۴۶ـ۴۷. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | المبسوط سرخسی، ج۵، ص۱۹۰ـ۲۰۱. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | المغنی، ج۷، ص۴۳۳. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | المغنی، ج۸، ص۴۸. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | المغنی، ج۱۰، ص۴۶۰. | |
</ref> | </ref> | ||
و شیعه | و شیعه | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | شرایع الاسلام، ج۲، ص۲۰. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10020/3/181/%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%88%D8%AF الدروس، ج۳، ص۱۸۱.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10088/20/291/%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B4%D9%83%D8%A7%D9%84 جواهرالکلام، ج۲۰، ص۲۹۱.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/10088/21/24/%D9%8A%D8%AC%D8%A8 جواهرالکلام، ج۲۱، ص۲۴.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/10088/21/180/%D9%85%D8%B6%D8%A7%D9%81%D8%A7 جواهرالکلام، ج۲۱، ص۱۸۰.] | |
</ref> | </ref> | ||
صورت گرفته است. | صورت گرفته است. | ||
قاعده احسان از قواعد مهمّ فقهی و مبتنی بر آیات ۹۲ـ۹۳ سوره توبه | قاعده احسان از قواعد مهمّ فقهی و مبتنی بر آیات ۹۲ـ۹۳ سوره توبه | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/201/%D8%A3%D9%8E%D8%AA%D9%8E%D9%88%D9%92%D9%83%D9%8E توبه/سوره۹، آیه۹۳-۹۲.] |
</ref> | </ref> | ||
که کاربرد فراوانی در ابواب گوناگون فقهی دارد، از رویکردهای مهمّ احسان در فقه اسلامی است. | که کاربرد فراوانی در ابواب گوناگون فقهی دارد، از رویکردهای مهمّ احسان در فقه اسلامی است. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/13007/2/473/%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D8%A9 العناوین الفقهیه، ج۲، ص۴۷۳.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | الموسوعة الفقهیه، ج۱، ص۳۲۳ـ۳۲۷. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/13010/2/251/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D8%B3%D9%86%D9%8A%D9%86 القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۵۱۲۷۹.] | |
</ref> | </ref> | ||
در منابع اخلاقی | در منابع اخلاقی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | شعب الایمان، ج۷، ص۵۰۱. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | موسوعة اخلاق القرآن، ج۱، ص۴۳ـ۵۳. | |
</ref> | </ref> | ||
و عرفانی | و عرفانی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | شرح فصوص الحکم، ص۶۱۵. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | مصباح‌الانس، ص۵۵. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | تمهید القواعد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۴. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | تمهید القواعد، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۲. | |
</ref> | </ref> | ||
نیز آیات و روایات احسان همراه با پاره‌ای تحلیل‌ها، برداشت‌ها، پیامدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرایند سلوک و تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‌های گوناگون آن آمده است. | نیز آیات و روایات احسان همراه با پاره‌ای تحلیل‌ها، برداشت‌ها، پیامدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرایند سلوک و تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‌های گوناگون آن آمده است. | ||
| سطر ۴۱۳: | سطر ۴۱۲: | ||
واژه احسان به هر سه معنا در قرآن به‌کار رفته است. | واژه احسان به هر سه معنا در قرآن به‌کار رفته است. | ||
| − | ===احسان به‌معنای اول== | + | ===احسان به‌معنای اول=== |
معنای نخست، (انجام دادن کار نیک) به‌طور عمده در آیاتی به چشم می‌خورد که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن خوانده شده‌اند. | معنای نخست، (انجام دادن کار نیک) به‌طور عمده در آیاتی به چشم می‌خورد که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن خوانده شده‌اند. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/9/%D9%87%D9%8E%D8%B0%D9%90%D9%87%D9%90 بقره/سوره۲، آیه۵۸.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/67/%D9%8A%D9%8F%D9%86%D9%81%D9%90%D9%82%D9%8F%D9%88%D9%86%D9%8E آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۴.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/157/%D8%A7%D8%AF%D9%92%D8%B9%D9%8F%D9%88%D8%A7%D9%92 اعراف/سوره۷، آیه۵۶-۵۵.] | |
</ref> | </ref> | ||
در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام‌دادن کار نیک ترغیب کرده است. | در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام‌دادن کار نیک ترغیب کرده است. | ||
آیاتی که با تصویر بخش‌های مهمّی از شخصیّت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آن‌ها را نمونه بارزی از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی می‌کند نیز در این دسته جای دارند. | آیاتی که با تصویر بخش‌های مهمّی از شخصیّت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آن‌ها را نمونه بارزی از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی می‌کند نیز در این دسته جای دارند. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/241/%D8%AE%D9%8E%D8%B7%D9%92%D8%A8%D9%8F%D9%83%D9%8F%D9%86%D9%91%D9%8E یوسف/سوره۱۲، آیه۵۶-۵۱.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/387/%D9%88%D9%8E%D9%84%D9%8E%D9%85%D9%91%D9%8E%D8%A7 قصص/سوره۲۸، آیه۱۴.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/449/%D9%81%D9%8E%D9%84%D9%8E%D9%85%D9%91%D9%8E%D8%A7 صافات/سوره۳۷، آیه۱۰۵-۱۰۲.] | |
</ref> | </ref> | ||
===احسان به‌معنای دوم === | ===احسان به‌معنای دوم === | ||
در پاره‌ای دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای‌دوم) امر و سفارش شده است. | در پاره‌ای دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای‌دوم) امر و سفارش شده است. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/84/%D9%88%D9%8E%D8%A7%D8%B9%D9%92%D8%A8%D9%8F%D8%AF%D9%8F%D9%88%D8%A7%D9%92 نساء/سوره۴، آیه۳۶.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/148/%D8%AA%D9%8E%D8%B9%D9%8E%D8%A7%D9%84%D9%8E%D9%88%D9%92%D8%A7%D9%92 انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/394/%D9%88%D9%8E%D8%A7%D8%A8%D9%92%D8%AA%D9%8E%D8%BA%D9%90 قصص/سوره۲۸، آیه۷۷.] | |
</ref> | </ref> | ||
===احسان به‌معنای سوم=== | ===احسان به‌معنای سوم=== | ||
احسان به‌معنای انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن (معنای سوم) نیز در آیاتی به‌چشم می‌خورد. | احسان به‌معنای انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن (معنای سوم) نیز در آیاتی به‌چشم می‌خورد. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/238/%D9%88%D9%8E%D8%B1%D9%8E%D8%A7%D9%88%D9%8E%D8%AF%D9%8E%D8%AA%D9%92%D9%87%D9%8F یوسف/سوره۱۲، آیه۲۳.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/415/%D8%A3%D9%8E%D8%AD%D9%92%D8%B3%D9%8E%D9%86%D9%8E سجده/سوره۳۲، آیه۷.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/556/%D8%A8%D9%90%D8%A7%D9%84%D9%92%D8%AD%D9%8E%D9%82%D9%91%D9%90 تغابن/سوره۶۴، آیه۳.] |
</ref> | </ref> | ||
چنان‌که از کاربردهای قرآنی نیز بر می‌آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی‌شود. | چنان‌که از کاربردهای قرآنی نیز بر می‌آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی‌شود. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | مجمع‌البیان، ج۱، ص۵۱۵. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12011/1/267/%D9%81%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%88%D8%A7 التبیان، ج۱، ص۲۶۷.] |
</ref> | </ref> | ||
==جامع بودن احسان بر هر کار خیر== | ==جامع بودن احسان بر هر کار خیر== | ||
| سطر ۴۶۸: | سطر ۴۶۷: | ||
مطالعه و تأمّل در آیات نشان می‌دهد که احسان، مفهومی انتزاعی، و جامع هر گونه خیر و نیکی است، | مطالعه و تأمّل در آیات نشان می‌دهد که احسان، مفهومی انتزاعی، و جامع هر گونه خیر و نیکی است، | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | جامع‌البیان، مج۸، ج۱۴، ص۲۱۴. | |
| + | </ref> | ||
| + | <ref> | ||
| + | مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۸۶. | ||
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | موسوعة اخلاق القرآن، ج۱، ص۴۳. | |
</ref> | </ref> | ||
| + | و برای عرب عصر نزول، مفهومی شناخته شده بوده است سخنی که حتّی از برخی سران شرک در ستایش از آیه «اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ» | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/277/%D9%8A%D9%8E%D8%A3%D9%92%D9%85%D9%8F%D8%B1%D9%8F نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.] |
</ref> | </ref> | ||
| − | + | گزارش شده است، مؤیّد آشنایی یاد‌شده می‌باشد. | |
<ref> | <ref> | ||
| − | + | مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۸۷. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۱۱۰. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۶۰۴ـ۶۰۵. | |
</ref> | </ref> | ||
البته با این تفاوت که قرآن آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی کاربرد داشته به حوزه معنایی نسبتاً جدیدی آورده است. از‌جمله پاره‌ای از مصادیق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دین و پیامبر(صلی الله علیه وآله)می‌تواند از این قبیل باشد. | البته با این تفاوت که قرآن آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی کاربرد داشته به حوزه معنایی نسبتاً جدیدی آورده است. از‌جمله پاره‌ای از مصادیق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دین و پیامبر(صلی الله علیه وآله)می‌تواند از این قبیل باشد. | ||
| سطر ۴۹۲: | سطر ۴۹۵: | ||
احسان که در نظر غالب مفسّران، حُسن آن عقلی است و از راه سیره عقلا تأیید می‌شود، | احسان که در نظر غالب مفسّران، حُسن آن عقلی است و از راه سیره عقلا تأیید می‌شود، | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | شرح الاسماء، ج۱، ص۳۱۴. | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/15342/1/213/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%84 فقه القرآن، ج۱، ص۲۱۳.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/12016/1/95/%D9%86%D8%B5%D8%A8 المیزان، ج۱، ص۹۵.] | |
</ref> | </ref> | ||
در عین تفاوت مفهومی، از حیث مصادیق، دارای گستره‌ای یک‌سان با برخی مفاهیم بنیادین و پردامنه دیگر قرآن است. | در عین تفاوت مفهومی، از حیث مصادیق، دارای گستره‌ای یک‌سان با برخی مفاهیم بنیادین و پردامنه دیگر قرآن است. | ||
از‌جمله در پاره‌ای آیات، «تقوا» | از‌جمله در پاره‌ای آیات، «تقوا» | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/67/%D9%88%D9%8E%D8%B3%D9%8E%D8%A7%D8%B1%D9%90%D8%B9%D9%8F%D9%88%D8%A7%D9%92 آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۴-۱۳۳.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/246/%D8%A3%D9%8E%D8%A5%D9%90%D9%86%D9%91%D9%8E%D9%83%D9%8E یوسف/سوره۱۲، آیه۹۰.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/462/%D9%88%D9%8E%D8%A7%D9%84%D9%91%D9%8E%D8%B0%D9%90%D9%8A زمر/سوره۳۹، آیه۳۴-۳۳.] |
</ref> | </ref> | ||
، و در پاره‌ای دیگر، ایمان و عمل صالح | ، و در پاره‌ای دیگر، ایمان و عمل صالح | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/297/%D8%A2%D9%85%D9%8E%D9%86%D9%8F%D9%88%D8%A7 کهف/سوره۱۸، آیه۳۰.] | |
</ref> | </ref> | ||
، به احسان (انجام دادن کار نیک)، تعریف شده است. | ، به احسان (انجام دادن کار نیک)، تعریف شده است. | ||
| سطر ۵۱۹: | سطر ۵۲۲: | ||
هم‌چنین از مقایسه برخی آیات با یک‌دیگر بر می‌آید که انجام دادن عمل صالح | هم‌چنین از مقایسه برخی آیات با یک‌دیگر بر می‌آید که انجام دادن عمل صالح | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/10/%D8%A2%D9%85%D9%8E%D9%86%D9%8F%D9%88%D8%A7%D9%92 بقره/سوره۲، آیه۶۲.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/12/%D8%A8%D9%8E%D9%84%D9%8E%D9%89 بقره/سوره۲، آیه۸۱.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/17/%D8%A8%D9%8E%D9%84%D9%8E%D9%89 بقره/سوره۲، آیه۱۱۲.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/98/%D8%A3%D9%8E%D8%AD%D9%92%D8%B3%D9%8E%D9%86%D9%8F نساء/سوره۴، آیه۱۲۵.] |
</ref> | </ref> | ||
و حسنه | و حسنه | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/150/%D8%A8%D9%90%D8%A7%D9%84%D9%92%D8%AD%D9%8E%D8%B3%D9%8E%D9%86%D9%8E%D8%A9%D9%90 انعام/سوره۶، آیه۱۶۰.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/385/%D8%A8%D9%90%D8%A7%D9%84%D9%92%D8%AD%D9%8E%D8%B3%D9%8E%D9%86%D9%8E%D8%A9%D9%90 نمل/سوره۲۷، آیه۸۹.] |
</ref> | </ref> | ||
مترادف با احسان به‌معنای انجام‌دادن کار نیک است. | مترادف با احسان به‌معنای انجام‌دادن کار نیک است. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/12016/1/258/%D9%88%D8%AA%D9%81%D8%B3%D9%8A%D8%B1 المیزان، ج۱، ص۲۵۸.] |
</ref> | </ref> | ||
در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد‌شده برای نمونه می‌توان از‌جمله به‌معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا که بیان‌گر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم «نیک‌بودن» دراحسان که بیشتر «حُسن» فعل را می‌رساند، اشاره کرد. | در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد‌شده برای نمونه می‌توان از‌جمله به‌معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا که بیان‌گر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم «نیک‌بودن» دراحسان که بیشتر «حُسن» فعل را می‌رساند، اشاره کرد. | ||
از سوی دیگر، شماری از آیات، مفاهیم عامی چون ظلم | از سوی دیگر، شماری از آیات، مفاهیم عامی چون ظلم | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/9/%D9%87%D9%8E%D8%B0%D9%90%D9%87%D9%90 بقره/سوره۲، آیه۵۹-۵۸.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/230/%D9%88%D9%8E%D8%AC%D9%8E%D8%A7%D8%A1%D9%87%D9%8F یوسف/سوره۱۲، آیه۷۹-۷۸.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/450/%D9%88%D9%8E%D8%A8%D9%8E%D8%A7%D8%B1%D9%8E%D9%83%D9%92%D9%86%D9%8E%D8%A7 صافات/سوره۳۷، آیه۱۱۳.] | |
</ref> | </ref> | ||
، کفر و تکذیب آیات الهی | ، کفر و تکذیب آیات الهی | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/122/%D9%88%D9%8E%D8%A7%D9%84%D9%91%D9%8E%D8%B0%D9%90%D9%8A%D9%86%D9%8E مائده/سوره۵، آیه۸۶.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/413/%D9%8A%D9%8F%D8%B3%D9%92%D9%84%D9%90%D9%85%D9%92 لقمان/سوره۳۱، آیه۲۳-۲۲.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/465/%D8%AD%D9%90%D9%8A%D9%86%D9%8E زمر/سوره۳۹، آیه۵۹-۵۸.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/581/%EF%B4%BF40%EF%B4%BE مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۵-۴۰.] | |
</ref> | </ref> | ||
و تعدّی از حدود الهی را | و تعدّی از حدود الهی را | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/36/%D8%A7%D9%84%D8%B7%D9%91%D9%8E%D9%84%D8%A7%D9%8E%D9%82%D9%8F بقره/سوره۲، آیه۲۲۹.] | |
</ref> | </ref> | ||
در برابر احسان به‌معنای «انجام‌دادن کار نیک» آورده‌است. | در برابر احسان به‌معنای «انجام‌دادن کار نیک» آورده‌است. | ||
| سطر ۵۷۶: | سطر ۵۷۹: | ||
احسان به‌صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه در گستره اخلاق به‌کار رفته است، امّا قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلّی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش‌های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه‌های گوناگون ارتباط با خدا | احسان به‌صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه در گستره اخلاق به‌کار رفته است، امّا قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلّی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش‌های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه‌های گوناگون ارتباط با خدا | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/9/%D9%87%D9%8E%D8%B0%D9%90%D9%87%D9%90 بقره/سوره۲، آیه۵۸.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/68/%D9%81%D9%8E%D8%A2%D8%AA%D9%8E%D8%A7%D9%87%D9%8F%D9%85%D9%8F آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۸.] |
</ref> | </ref> | ||
، خود | ، خود | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/282/%D9%84%D9%90%D8%A3%D9%8E%D9%86%D9%81%D9%8F%D8%B3%D9%90%D9%83%D9%8F%D9%85%D9%92 إسراء/سوره۱۷، آیه۷.] |
</ref> | </ref> | ||
، دیگران | ، دیگران | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/12/%D9%88%D9%8E%D8%A5%D9%90%D8%B0%D9%92 بقره/سوره۲، آیه۸۳.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/30/%D9%88%D9%8E%D8%A3%D9%8E%D9%86%D9%81%D9%90%D9%82%D9%8F%D9%88%D8%A7%D9%92 بقره/سوره۲، آیه۱۹۵.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/50/%D9%82%D9%8E%D8%A8%D9%92%D9%84%D9%8F آل‌عمران/سوره۳، آیه۴.] | |
</ref> | </ref> | ||
، دین | ، دین | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/138/%D9%88%D9%8E%D9%88%D9%8E%D9%87%D9%8E%D8%A8%D9%92%D9%86%D9%8E%D8%A7 انعام/سوره۶، آیه۸۴.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/201/%D9%84%D9%91%D9%8E%D9%8A%D9%92%D8%B3%D9%8E توبه/سوره۹، آیه۹۱.] |
</ref> | </ref> | ||
و بیگانگان | و بیگانگان | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/109/%D9%81%D9%8E%D8%A8%D9%90%D9%85%D9%8E%D8%A7 مائده/سوره۵، آیه۱۳.] |
</ref> | </ref> | ||
به تصویر می‌کشد. | به تصویر می‌کشد. | ||
توجه به تصویر جنبه‌های گوناگون شخصیّت شماری از انبیا و معرّفی آنان در جمع محسنان می‌تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمرو معنایی یاد‌شده باشد. | توجه به تصویر جنبه‌های گوناگون شخصیّت شماری از انبیا و معرّفی آنان در جمع محسنان می‌تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمرو معنایی یاد‌شده باشد. | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | [ | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/242/%D9%88%D9%8E%D9%83%D9%8E%D8%B0%D9%8E%D9%84%D9%90%D9%83%D9%8E یوسف/سوره۱۲، آیه۵۶.] |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/387/%D9%88%D9%8E%D9%84%D9%8E%D9%85%D9%91%D9%8E%D8%A7 قصص/سوره۲۸، آیه۱۴.] | |
</ref> | </ref> | ||
<ref> | <ref> | ||
| − | + | [http://lib.eshia.ir/17001/1/449/%D9%83%D9%8E%D8%B0%D9%8E%D9%84%D9%90%D9%83%D9%8E صافات/سوره۳۷، آیه۸۰.] | |
</ref> | </ref> | ||
==مصادیق احسان== | ==مصادیق احسان== | ||
| سطر ۶۲۳: | سطر ۶۲۶: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | + | {{پانویس}} | |
| − | + | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
[[رده:مقالات]] | [[رده:مقالات]] | ||
==منبع== | ==منبع== | ||
[دانشنامه موضوعی قرآن] | [دانشنامه موضوعی قرآن] | ||
نسخهٔ ۲۲ فوریهٔ ۲۰۱۵، ساعت ۱۱:۴۷
محتویات
احسان
انجام دادن کار نیک، نیکی کردن به دیگران، انجام دادن شایسته کاری در شکل کامل‌آن را احسان گویند.
معنای لغوی احسان
احسان، مصدرباب افعال از ریشه «حسن» است. حُسْن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوْء و سَوْء [۱] [۲] [۳] (بدی و بد شدن) و نیز قُبح [۴] [۵] [۶] [۷] (زشتی و زشت‌شدن)، به‌کار رفته و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدری آن، مفهوم، زیبایی [۸] [۹] [۱۰] ، خوبی، نیکی، شایستگی، مورد پسند و...را می‌رساند. این واژه و مشتقّاتی چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسْنی، محسن و اَحْسَن که در قرآن نیز فراوان آمده است [۱۱] [۱۲] [۱۳] [۱۴] [۱۵] ، در وصف آن دسته از امور دینی و دنیایی به‌کار می‌رود [۱۶] [۱۷] [۱۸] که به‌سبب داشتن گونه‌ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسّی و...می‌تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند. [۱۹] [۲۰] [۲۱]
کاربرد واژه احسان
واژه احسان در مقابل إساءة بوده [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] [۲۶] و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیشتر با آن به‌کار می‌رود و نیز با حرف لام و باء به‌معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می‌رساند.
واژگان مرتبط با احسان
قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه‌پژوهان [۳۰] [۳۱] [۳۲] [۳۳] [۳۴] و مفسّران [۳۵] [۳۶] [۳۷] را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت‌های آن‌ها بپردازند. احسان که در فارسی به‌معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، [۳۸] در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به‌طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به‌کار رفته‌است. مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی‌آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده‌ای از احادیث شیعه [۳۹] [۴۰] [۴۱] [۴۲] [۴۳] [۴۴] [۴۵] [۴۶] و سنّی [۴۷] [۴۸] [۴۹] [۵۰] [۵۱] و نیز مباحث تفسیری، فقهی [۵۲] [۵۳] [۵۴] [۵۵] [۵۶] ، اخلاقی [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰] ، عرفانی [۶۱] [۶۲] [۶۳] [۶۴] و کلامی [۶۵] [۶۶] [۶۷] [۶۸] [۶۹] [۷۰] آنان را تشکیل داده و در زبان و ادبیّات آنان نیز اعمّ از فارسی [۷۱] [۷۲] [۷۳] و عربی بازتاب گسترده‌ای یافته است. بخش قابل توجّهی از احادیث مربوط به احسان که بیشتر به مباحث جزئی‌تر پرداخته، در تفسیر آیات گوناگون احسان، مورد توجّه و استناد مفسّران شیعه
[۷۴] [۷۵] [۷۶] [۷۷] و سنّی [۷۸] [۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲] [۸۳] قرار گرفته است.
معنای اصطلاحی احسان
مفسّران، افزون بر دیدگاه‌های متفاوت در تفسیر پاره‌ای از آیات مربوط [۸۴] [۸۵] [۸۶] کوشیده‌اند تا تعریف واحدی از احسان ارائه کنند. امّا بیشتر تعاریف به‌سبب گستردگی مصادیق و عناصر دخیل در مفهوم احسان و نیز عدم تفکیک کامل بین کاربردهای سه‌گانه آن، جامعیت لازم را ندارد. تعاریفی چون، رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری، [۸۷] [۸۸] [۸۹] کاری که از سر آگاهی و به شکل شایسته انجام پذیرد، [۹۰] و نیز انجام کاری به شکل نیکو و با انگیزه خدایی و رساندن خیر یا سودی به دیگری بدون چشم داشت هرگونه پاداش و جبران کردنی [۹۱] [۹۲] از این قبیلند. [۹۳] [۹۴] از مجموع آیات برمی‌آید که عناصر مهمّی چون ایمان، انگیزه و نیّت الهی (حُسن فاعلی)، نیک بودن ذاتی یک کار (حُسن فعلی)، شکل شایسته انجام (هیأت صدور)، رساندن خیر و خوبی به دیگری، در مفاهیم سه گانه احسان دخیلند. در پاره‌ای از مصادیق، همه و در پاره‌ای دیگر فقط بخشی از عناصر یاد‌شده، مرز معنایی احسان را تشکیل می‌دهند. بنابراین، ارائه تعریف جامع برای هر سه معنا و همه مصادیق آن‌ها امکان‌پذیر نیست.
اهمیت احسان در منابع دینی
استناد به آیات و روایات مربوط به احسان برای استنباط احکام فقهی، در ابواب گوناگونی چون بیع، نکاح، طلاق، جهاد، ضمان و قصاص به شکل گسترده به‌وسیله فقیهان اهل‌سنّت [۹۵] [۹۶] [۹۷] [۹۸] [۹۹] و شیعه [۱۰۰] [۱۰۱] [۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴] صورت گرفته است. قاعده احسان از قواعد مهمّ فقهی و مبتنی بر آیات ۹۲ـ۹۳ سوره توبه [۱۰۵] که کاربرد فراوانی در ابواب گوناگون فقهی دارد، از رویکردهای مهمّ احسان در فقه اسلامی است. [۱۰۶] [۱۰۷] [۱۰۸] در منابع اخلاقی [۱۰۹] [۱۱۰] [۱۱۱] و عرفانی [۱۱۲] [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶] نیز آیات و روایات احسان همراه با پاره‌ای تحلیل‌ها، برداشت‌ها، پیامدهای احسان و آثار غفلت از آن در فرایند سلوک و تکامل اخلاقی و معنوی فرد و جامعه و نیز ترسیم حوزه‌های گوناگون آن آمده است.
حوزه معنایی احسان در قرآن
گفتیم که احسان سه معنا دارد: ۱.انجام دادن کار نیک. ۲.نیکی کردن به دیگران. ۳.انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن. واژه احسان به هر سه معنا در قرآن به‌کار رفته است.
احسان به‌معنای اول
معنای نخست، (انجام دادن کار نیک) به‌طور عمده در آیاتی به چشم می‌خورد که پس از بیان اموری چند، عاملان آن، محسن خوانده شده‌اند. [۱۱۷] [۱۱۸] [۱۱۹] در این آیات، ضمن بیان مصادیق کارهای نیک، خداوند، مخاطبان قرآن را به انجام‌دادن کار نیک ترغیب کرده است. آیاتی که با تصویر بخش‌های مهمّی از شخصیّت فکری، عاطفی و رفتاری شماری از پیامبران، آن‌ها را نمونه بارزی از مُحسنان (نیکوکاران) معرّفی می‌کند نیز در این دسته جای دارند. [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲]
احسان به‌معنای دوم
در پاره‌ای دیگر از آیات، بدون تعیین مصادیق نیکی، به نیکی کردن به دیگران (معنای‌دوم) امر و سفارش شده است. [۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵]
احسان به‌معنای سوم
احسان به‌معنای انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در‌شکل کامل آن (معنای سوم) نیز در آیاتی به‌چشم می‌خورد. [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸] چنان‌که از کاربردهای قرآنی نیز بر می‌آید، فاعل احسان در معنای اخیر، محسن خوانده نمی‌شود. [۱۲۹] [۱۳۰]
جامع بودن احسان بر هر کار خیر
مطالعه و تأمّل در آیات نشان می‌دهد که احسان، مفهومی انتزاعی، و جامع هر گونه خیر و نیکی است، [۱۳۱] [۱۳۲] [۱۳۳] و برای عرب عصر نزول، مفهومی شناخته شده بوده است سخنی که حتّی از برخی سران شرک در ستایش از آیه «اِنَّ اللّهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ والاِحسـنِ» [۱۳۴] گزارش شده است، مؤیّد آشنایی یاد‌شده می‌باشد. [۱۳۵] [۱۳۶] [۱۳۷] البته با این تفاوت که قرآن آن را که بیشتر در قلمرو روابط انسانی کاربرد داشته به حوزه معنایی نسبتاً جدیدی آورده است. از‌جمله پاره‌ای از مصادیق احسان در حوزه ارتباط انسان با خدا، دین و پیامبر(صلی الله علیه وآله)می‌تواند از این قبیل باشد.
ارتباط احسان با مفاهیم دیگر
احسان که در نظر غالب مفسّران، حُسن آن عقلی است و از راه سیره عقلا تأیید می‌شود، [۱۳۸] [۱۳۹] [۱۴۰] در عین تفاوت مفهومی، از حیث مصادیق، دارای گستره‌ای یک‌سان با برخی مفاهیم بنیادین و پردامنه دیگر قرآن است. از‌جمله در پاره‌ای آیات، «تقوا» [۱۴۱] [۱۴۲] [۱۴۳] ، و در پاره‌ای دیگر، ایمان و عمل صالح [۱۴۴] ، به احسان (انجام دادن کار نیک)، تعریف شده است.
هم‌چنین از مقایسه برخی آیات با یک‌دیگر بر می‌آید که انجام دادن عمل صالح [۱۴۵] [۱۴۶] [۱۴۷] [۱۴۸] و حسنه [۱۴۹] [۱۵۰] مترادف با احسان به‌معنای انجام‌دادن کار نیک است. [۱۵۱] در تفاوت مفهومی احسان با مفاهیم یاد‌شده برای نمونه می‌توان از‌جمله به‌معنای پرهیزگاری برای خدا در تقوا که بیان‌گر انگیزه خدایی فعل است و مفهوم «نیک‌بودن» دراحسان که بیشتر «حُسن» فعل را می‌رساند، اشاره کرد. از سوی دیگر، شماری از آیات، مفاهیم عامی چون ظلم [۱۵۲] [۱۵۳] [۱۵۴] ، کفر و تکذیب آیات الهی [۱۵۵] [۱۵۶] [۱۵۷] [۱۵۸] و تعدّی از حدود الهی را [۱۵۹] در برابر احسان به‌معنای «انجام‌دادن کار نیک» آورده‌است.
توسعه قلمرو معنایی احسان
احسان به‌صورت یکی از مفاهیم بنیادین و پردامنه قرآن، هر چند بیش از همه در گستره اخلاق به‌کار رفته است، امّا قلمرو معنای قرآنی آن، افزون بر چارچوب کلّی اعتقادی، با ترسیم نظامی از ارزش‌های اساسی اسلام که در هم تنیده و تفکیک‌ناپذیرند، شاکله عاطفی، رفتاری و گفتاری مؤمنان را در حوزه‌های گوناگون ارتباط با خدا [۱۶۰] [۱۶۱] ، خود [۱۶۲] ، دیگران [۱۶۳] [۱۶۴] [۱۶۵] ، دین [۱۶۶] [۱۶۷] و بیگانگان [۱۶۸] به تصویر می‌کشد. توجه به تصویر جنبه‌های گوناگون شخصیّت شماری از انبیا و معرّفی آنان در جمع محسنان می‌تواند دلیل دیگری بر توسعه قلمرو معنایی یاد‌شده باشد. [۱۶۹] [۱۷۰] [۱۷۱]
مصادیق احسان
ایمان به خدا و پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) و انجام فضائل اخلاقی و جهاد در راه خدا و ...ازمصادیق احسان به شمار می‌رود. برای کسب اطلاع بیشتر از مصادیق احسان به مقالاتی با عناوین مصادیق احسان مراجعه شود.
پانویس
این الگو جایگزین تگ === کاربرد === این الگو برای واردکردن نویسهٔ چپ‌به‌راست «lrm» یونیکد است. برای واردکردن کافی‌است نوشت {{چر}} .
با استفاده از lrm می‌توان چپ به راست را تا وقتی که به نویسه‌ای که الزاما راست به چپ است(مانند حروف فارسی) به وجود آورد.
استفاده
- ابتدای هر متنی که نیاز دارد به صورت چپ به راست نوشته شود بیاورید.
- نیازی به بستن به صورت {{پایان چر}} نیست.
نمونه
در این نمونه هدف ما نوشتن Wiki(pedia)حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چر بوده است.
| این را بنویسید | این را می‌بینید | درست است یا نادرست |
|---|---|---|
| Wiki(pedia) | Wiki(pedia) | 
|
| {{چر}}Wiki(pedia) | حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چرWiki(pedia) |
|
| Wiki(pedia){{چر}} | Wiki(pedia)حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چر | |
| {{چر}}Wiki(pedia){{چر}} | Wiki(pedia)حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چر | برای اطمینان بیشتر بهتر است ولی به طور کل نیاز نیست. |
این الگو برای واردکردن نویسهٔ چپ‌به‌راست «lrm» یونیکد است. برای واردکردن کافی‌است نوشت {{چر}} .
با استفاده از lrm می‌توان چپ به راست را تا وقتی که به نویسه‌ای که الزاما راست به چپ است(مانند حروف فارسی) به وجود آورد.
استفاده
- ابتدای هر متنی که نیاز دارد به صورت چپ به راست نوشته شود بیاورید.
- نیازی به بستن به صورت {{پایان چر}} نیست.
نمونه
در این نمونه هدف ما نوشتن Wiki(pedia)حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چر بوده است.
| این را بنویسید | این را می‌بینید | درست است یا نادرست |
|---|---|---|
| Wiki(pedia) | Wiki(pedia) |
|
| {{چر}}Wiki(pedia) | حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چرWiki(pedia) |
|
| Wiki(pedia){{چر}} | Wiki(pedia)حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چر | |
| {{چر}}Wiki(pedia){{چر}} | Wiki(pedia)حلقه در الگو پیدا شد: الگو:چر | برای اطمینان بیشتر بهتر است ولی به طور کل نیاز نیست. |
رویه
{{پانویس|۲|اندازه=کوچک}}
پانویس‌ها را در دو ستون نمایش می‌دهد. اندازه فونت «کوچک» خواهد بود.
{{پانویس|۳}}
پانویس‌ها را در سه ستون نمایش می‌دهد. اندازه فونت «نرمال» است.
{{پانویس|عرض=۳۰}}
پانویس‌ها را در چند ستون با عرض ۳۰em نمایش می‌دهد که تعداد ستون‌ها به طور خودکار توسط مرورگر با توجه به عرض صفحه تعیین می‌شود.
{{پانویس|۲|اندازه=ریز}}
اندازه فونت «ریز» خواهد بود.
{{پانویس|۲|گروه=پانویس}}
پانویس‌های یک گروه خاص را فقط نشان می‌دهید. برابر <references group="پانویس"/> است.
{{پانویس|چپ‌چین=بله}}
پانویس به صورت چپ‌چین نمایش داده می‌شوند.
منبع
[دانشنامه موضوعی قرآن]- ↑ ترتیب‌العین، ص۱۸۰.
- ↑ مقاییس‌اللغه، ج۲، ص۵۸.
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن».
- ↑ لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۱۴.
- ↑ جمهرة اللغه، ج۱، ص۵۳۵.
- ↑ مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸.
- ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹، «حسن».
- ↑ تاج العروس، ج۱۸، ص۱۴۰.
- ↑ اقرب الموارد، ج۱، ص۶۴۹، «حسن».
- ↑ القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۳.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۶۷.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۰۱.
- ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.
- ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۳۷.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۵۹.
- ↑ التحقیق، ج۲، ص۲۲۱ـ۲۲۲، «حسن».
- ↑ مفردات، ص۱۱۹-۱۱۸.
- ↑ لسان‌العرب، ج۳، ص۱۷۸۱۷۹.
- ↑ بصائر ذوی التمییز، ج۲، ص۶۷.
- ↑ مفاهیم اخلاقی، ص۲۷۸ـ۲۸۰.
- ↑ مفردات، ص۱۱۸.
- ↑ مقاییس اللغه، ج۲، ص۵۸.
- ↑ القاموس المحیط، ج۲، ص۱۵۶۴.
- ↑ لسان‌العرب، ج۳، ص۱۷۹، «حسن».
- ↑ إسراء/سوره۱۷، آیه۷.
- ↑ نجم/سوره۵۳، آیه۳۱.
- ↑ المصباح المنیر، ص۱۳۶.
- ↑ لسان‌العرب، ج۱۳، ص۱۷.
- ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۹۹.
- ↑ مفردات، ص۱۱۹.
- ↑ مفردات، ص۲۳۶.
- ↑ مفردات، ص۸۱۵.
- ↑ الفروق اللغویه، ص۲۳.
- ↑ الفروق اللغویه، ص۵۴۸.
- ↑ التبیان، ج۳، ص۱۴.
- ↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۲۴.
- ↑ المیزان، ج۲۰، ص۲۰۲.
- ↑ لغت‌نامه، ج۱، ص۹۲۶.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۲۵۵.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۱۵۷.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۴۳۲.
- ↑ [ http://lib.eshia.ir/11005/5/511/%D8%B2%D9%88%D8%AC%D9%86%D9%8A الکافی، ج۵، ص۵۱۱.]
- ↑ الکافی، ج۸، ص۱۱.
- ↑ من‌لا‌یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۵.
- ↑ من‌لا‌یحضره الفقیه، ج۳، ص۲۷۲۲۷۳.
- ↑ مسند احمد، ج۱، ص۴۶.
- ↑ مسند احمد، ج۵، ص۱۰۳.
- ↑ صحیح‌البخاری، ج۱، ص۲۲.
- ↑ صحیح مسلم، ج۳، ص۳۴.
- ↑ صحیح مسلم، ج۶، ص۷۲.
- ↑ الانتصار، ص۴۴۳.
- ↑ المبسوط، ج۷، ص۵۶.
- ↑ المبسوط، ج۲۰، ص۱۶۶
- ↑ المغنی، ج۸، ص۴۸.
- ↑ المغنی، ج۸، ص۲۳۳.
- ↑ شعب‌الایمان، ج۷، ص۵۰۱.
- ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹
- ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۱۸۲ـ۱۸۴.
- ↑ جامع‌السعادات، ج۳، ص۷۳.
- ↑ شرح فصوص‌الحکم، ص۶۱۵.
- ↑ مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳.
- ↑ تمهید‌القواعد، ص۱۳۶ـ۱۳۷.
- ↑ تمهید‌القواعد، ص۱۴۵ـ۱۴۶.
- ↑ الاقتصاد الهادی، ص۴۸.
- ↑ الاقتصاد الهادی، ص۱۲۱ـ۱۲۳.
- ↑ کشف‌المراد، ص۴۱۸ـ۴۱۹.
- ↑ کشف‌المراد، ص۴۶۰.
- ↑ شرح المواقف الایجی، ص۲۰۳.
- ↑ شرح المواقف الایجی، ص۳۰۶.
- ↑ کلیات، ص۲۴۱ـ۲۶۴.
- ↑ مثنوی مولوی.
- ↑ دیوان پروین اعتصامی.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۳۱ـ۶۳۲.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۴۶.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۹۸.
- ↑ الکشاف، ج۲، ص۶۵۸ـ۶۶۰.
- ↑ الدرالمنثور، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ الدرالمنثور، ج۱، ص۵۰۱.
- ↑ احکام‌القرآن، ج۳، ص۲۹۱.
- ↑ احکام‌القرآن، ج۳، ص۵۱۱.
- ↑ احکام‌القرآن، ج۳، ص۵۱۶.
- ↑ جامع‌البیان، مج۵، ج۵، ص۴۱۹.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۲، ص۵۱۶.
- ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۱، ص۲۷۹.
- ↑ التبیان، ج۲، ص۱۵۳.
- ↑ التبیان، ج۴، ص۴۲۶.
- ↑ التبیان، ج۶، ص۱۸۹.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۲۴۸.
- ↑ المیزان، ج۴، ص۲۰.
- ↑ المیزان، ج۱۲، ص۳۳۲.
- ↑ روح‌المعانی، مج۹، ج۱۶، ص۴۸.
- ↑ تفسیرابی‌السعود، ج۱، ص۱۴۷۱۴۸.
- ↑ المبسوط سرخسی، ج۵، ص۴۶ـ۴۷.
- ↑ المبسوط سرخسی، ج۵، ص۱۹۰ـ۲۰۱.
- ↑ المغنی، ج۷، ص۴۳۳.
- ↑ المغنی، ج۸، ص۴۸.
- ↑ المغنی، ج۱۰، ص۴۶۰.
- ↑ شرایع الاسلام، ج۲، ص۲۰.
- ↑ الدروس، ج۳، ص۱۸۱.
- ↑ جواهرالکلام، ج۲۰، ص۲۹۱.
- ↑ جواهرالکلام، ج۲۱، ص۲۴.
- ↑ جواهرالکلام، ج۲۱، ص۱۸۰.
- ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۳-۹۲.
- ↑ العناوین الفقهیه، ج۲، ص۴۷۳.
- ↑ الموسوعة الفقهیه، ج۱، ص۳۲۳ـ۳۲۷.
- ↑ القواعد الفقهیه، ج۲، ص۲۵۱۲۷۹.
- ↑ شعب الایمان، ج۷، ص۵۰۱.
- ↑ احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۷۹۳ـ۷۹۹.
- ↑ موسوعة اخلاق القرآن، ج۱، ص۴۳ـ۵۳.
- ↑ شرح فصوص الحکم، ص۶۱۵.
- ↑ مصباح‌الانس، ص۲۲ـ۲۳.
- ↑ مصباح‌الانس، ص۵۵.
- ↑ تمهید القواعد، ج۱، ص۱۵۱ـ۱۵۴.
- ↑ تمهید القواعد، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۲.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۵۸.
- ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۴.
- ↑ اعراف/سوره۷، آیه۵۶-۵۵.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۵۶-۵۱.
- ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۱۴.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۱۰۵-۱۰۲.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۳۶.
- ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۵۱.
- ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۷۷.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۲۳.
- ↑ سجده/سوره۳۲، آیه۷.
- ↑ تغابن/سوره۶۴، آیه۳.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱، ص۵۱۵.
- ↑ التبیان، ج۱، ص۲۶۷.
- ↑ جامع‌البیان، مج۸، ج۱۴، ص۲۱۴.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۸۶.
- ↑ موسوعة اخلاق القرآن، ج۱، ص۴۳.
- ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۸۷.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۱۱۰.
- ↑ تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۶۰۴ـ۶۰۵.
- ↑ شرح الاسماء، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ فقه القرآن، ج۱، ص۲۱۳.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۹۵.
- ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۳۴-۱۳۳.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۹۰.
- ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۳۴-۳۳.
- ↑ کهف/سوره۱۸، آیه۳۰.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۶۲.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۱.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۱۲.
- ↑ نساء/سوره۴، آیه۱۲۵.
- ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۶۰.
- ↑ نمل/سوره۲۷، آیه۸۹.
- ↑ المیزان، ج۱، ص۲۵۸.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۵۹-۵۸.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۷۹-۷۸.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۱۱۳.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۸۶.
- ↑ لقمان/سوره۳۱، آیه۲۳-۲۲.
- ↑ زمر/سوره۳۹، آیه۵۹-۵۸.
- ↑ مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۵-۴۰.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۲۹.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۵۸.
- ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۴۸.
- ↑ إسراء/سوره۱۷، آیه۷.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۸۳.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۵.
- ↑ آل‌عمران/سوره۳، آیه۴.
- ↑ انعام/سوره۶، آیه۸۴.
- ↑ توبه/سوره۹، آیه۹۱.
- ↑ مائده/سوره۵، آیه۱۳.
- ↑ یوسف/سوره۱۲، آیه۵۶.
- ↑ قصص/سوره۲۸، آیه۱۴.
- ↑ صافات/سوره۳۷، آیه۸۰.
