امامزاده اسماعیل علیه السلام(همدان)

مؤلف:زهرا پور شعبانیان

چکيده

[بناي امامزاده اسماعيل در تاريخ 25 / 12 / 1380 به شماره 5048 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. دانشجو دکتري باستان شناسي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات تهران.] در دوران صفويه با اشاعه‌ مذهب تشيع در نظام ارزشي و نگرشي ايرانيان، بناهاي مذهبي، آرامگاه‏سازي و احترام به بزرگان و معصومين (عليهم السلام) از اهميت والايي در محيط مذهبي برخوردار شده، آرامگاه و بقاع مقدس در نسج جامعه و فرهنگ ايراني ريشه دوانده و بقاع متبرکه هر شهر بخشي از هويت ديني آن شهر را تشکيل داده است. نمونه‌ايي از اين بينش شيعي، آرامگاه‌هاي مذهبي همدان در دوران صفويه است. فرضيه بنيادين اين پژوهش، بررسي آرامگاه امامزاده اسماعيل (عليه السلام) در همدان به عنوان بخشي از هويت ديني جامعه در دوران صفويه است. امر مهمي که پژوهشگران را در احيا ارزش‌هاي معنوي جامعه ياري مي‌رساند. کليد واژه‌ها: صفويه، همدان، امامزاده اسماعيل (عليه السلام).

مقدمه

بناهاي مذهبي، آرامگاه‏سازي و احترام به بزرگان و معصومين (عليهم السلام) به عنوان سمبل خواسته هاي سياسي و مذهبي تشيع مطرح هستند که نقش عمده اي در زندگي سياسي، اجتماعي و اقتصادي جامعه ايفا مي‌کرده‌اند. اين نگرش منجر به آن گرديده بود که اين گونه بناها از اهميت والايي در محيط مذهبي برخوردار باشند و از آنجايي که عمدتاً پيروان تشيع به اين بينش مفتخر بودند، بنابراين مي‏توان چنين‏ نتيجه گرفت که حداقل بينش شيعه در دوام، تقويت و توسعه‏ بقاع متبرکه و فرهنگ آرامگاه‏سازي از نقش اصلي و اساسي‏ برخوردار بوده است ، آرامگاه و بقاع مقدس در نسج جامعه و فرهنگ ايراني ريشه دوانده، و در اجتماع ايران داراي برتري خاص خود مي‌باشند همانند توجه به آستان قدس رضوي و حرم حضرت معصومه (عليها السلام) و هزاران امامزاده ديگر. بزرگ‌ترين بقاع متبرکه کشور آنهايي هستند که از آغاز ظهورشان مراکز آيين تشيع بوده اند. با ظهور دولت صفوي و قدرت گرفتن مذهب تشيع به‏ عنوان مذهب رسمي، سعي وافر در توسعه، مرمت و بازسازي مقابر امامزاده‏ها، علما و مقدسين صورت گرفت، به طوري که‏ تعدادي از آنها به صورت مجموعه‏هايي بزرگ و معتبر با پشتوانه مالي فراوان درآمدند. بقعه شاه نعمت اللّه ولي در ماهان کرمان ، حرم مطهر امام رضا (عليه السلام) در مشهد و بقعه‏ شيخ صفي الدين در اردبيل تنها سه نمونه در ميان‏ بسياري از اين قبيل بناها مي‏باشند. هيچ يک از شاهان صفويه در آرامگاه‌هاي مناسب و باشکوه که بدين منظور ساخته شده باشد دفن نشدند ، شاهان صفوي ترجيح‏ مي‏دادند که در جوار اماکن متبرکه به خاک سپرده شوند و اين‏ مطلب نشانگر علاقه و احترام فراوان آنان به امامزادگان و در نتيجه توسعه و گسترش بناهاي آرامگاهي بود. در اين دوره‏ سبک معماري قديم ايران تجديد شد و در طرح بناها، شکل و مصالح بناها، جاي خود را باز کرد همچنين استفاده از خطاطي و خوشنويسي با مضامين ديني روي کاشي در آرايش بناهاي مذهبي عموميت يافت و بناهاي متعددي با خطوط ثلث، نسخ و نستعليق و خطوط ديگر تزيين، رونق فراوان‏ يافت. در نهايت مي‏توان چنين گفت که در دوره صفوي‏ زيارتگاه‏ها جنبه غالب معماري مذهبي بود. اين امر مخصوصاً در مورد مجموعه‏هاي بزرگ و حتي امامزاده‏هاي مجزا هم‏ صادق بود؛ هردو نوع اين ابنيه مراکز زيارتي برشمرده مي‏ شدند. صفويان در معماري مذهبي بيشتر از مساجد، از آرامگاه‏ها و زيارتگاه‏ها حمايت به عمل آوردند. پذيرش و توسعه تشيع با سنت ديرينه تجليل از ائمه (عليهم السلام) مي‏توانست در مقام مذهب ملي‏ اين نوع تحول و دگرگوني را بيشتر از پيش جاودانه سازد. در اين مقاله سعي شده نمونه ايي از اين بناهاي متبرکه تحت عنوان امامزاده اسماعيل (عليه السلام) در همدان مورد بررسي قرار گيرد.

موقعيت مکاني امامزاده اسماعيل

بناي تاريخي امامزاده اسماعيل (عليه السلام) در سمت شمال غرب شهر همدان و در انتهاي خيابان باباطاهر و در حد فاصل ميادين امامزاده عبدالله (عليه السلام) و فلسطين، در مجاورت مسجد تاريخي حاج کلبعلي قرار گرفته است. مرحوم مصطفوي در تبيين موقعيت مکاني بنا در کتاب خويش چنين نگاشته است: خيابان باباطاهر را که تا پايان طي نماييد دست چپ به يکي از گورستان‌هاي معتبر شهر همدان مي‌رسند و از محوطه گورستان مزبور بقعه آجري با گنبدي که اخيرا روي آن را به سيمان اندود نموده‌اند در سمت شمال گورستان نمودار مي‌باشد. از گفته‌هاي مصطفوي و شرح معماري که درباره آن سخن گفته خواهد شد؛ اين طور مي‌توان نتيجه گرفت که بناي مزبور در جوار قبرستاني واقع بوده است.

پيشينه تاريخي امامزاده اسماعيل

به علت تعميرات و مرمت‌هاي پي‌درپي که در ساختمان بنا به انجام رسيده، هم اکنون هيچ کتيبه‌اي که بيانگر تاريخ ساخت بنا يا نام باني باشد، موجود نيست. بر طبق متون تاريخي بقعه امامزاده اسماعيل (عليه السلام)، در اواخر قرن نهم و دهم هجري مزار معتبري بوده است. بقعه مزبور، بر اثر تهاجم افغان‌ها يا احتمالاً عثماني خراب شده است، بر حسب ماده تاريخ بناي بقعه (شيعيان را باب فتح) در دوره شاه سلطان حسين صفوي در سال (1135 هجري)، آن را تجديد بنا و مرمت کرده‌اند.

ماهيت مزار شناختي

درباره شناخت نسب فرد مدفون در مزار نيز، به مانند غالب آرامگاه‌هاي همدان، تاکنون نتيجه قطعي در ميان صاحب‌نظران حاصل نشده است. برخي از محققان معتقدند که مزار مزبور، خاک جاي يکي از فرزندان امام موسي کاظم (عليه السلام) مي‌باشد. سنگ مزار، ايشان را فرزند بلافصل موسي ‌بن ‌جعفر (عليهما السلام) معرفي مي‌نمايد. برخي ديگر ايشان را از نوادگان امام حسن ‌مجتبي (عليه السلام) مي‌دانند. شيخ آقا بزرگ تهراني، در ذکر «حيراني» قمي شاعر و پسرش «ضميري» همداني گويد که وي از نديمان سلطان يعقوب ترکمان آق‌قويونلو (896 هجري) بوده و چون در کاشان قاضي شهر را هجو کرد، ناچار بگريخت و به همدان آمد و در آن شهر کدخدا شد، که هم در آنجا به سال (903 هجري) بمرد. فرزندش ضميري نيز از شاعران عهد شاه طهماسب بود که در همدان زندگي مي‌کرد و همانجا درگذشت پس او را در امامزاده «اسماعيل» آن شهر دفن کردند.

تحليل معماري

اين بقعه به نام امامزاده اسماعيل (عليه السلام) خوانده مي‌شود و ساختمان آن اجمالاً بناي مربعي است که ضلع غربي آن برجستگي و قسمت محدبي به صورت نيم استوانه دارد(طرح1) و گنبد نسبتا موزوني بر فراز اين بناي مربع استوار بوده و بناي مذبور اکنون فاقد گنبد مي‌باشد. به گفته متولي بقعه در سال‌هاي قبل از انقلاب اسلامي، بقعه داراي گنبد موزوني بوده و اين گنبد دو طبقه بوده که اهالي از طبقه بالاي آن جهت به امانت گذاشتن جنازه افراد متوفي استفاده مي‌کردند و گويا در جريان جنگ تحميلي گنبد مذکور دچار آسيب شده است و بعد از جنگ تحميلي کلاً گنبد را برداشته و در حال حاضر بقعه داراي گنبدي به صورت دايره‌اي با ارتفاع کم مي‌باشد که روي آن را با پوشش ايزولاسيون نقره‌اي پوشانده‌اند. ورودي امامزاده اسماعيل؛ مدخل اصلي بقعه، در ضلع شمالي است. عرض درب ورودي بنا يک متر و ارتفاع آن دو متر مي‌باشد يک برجستگي نيم استوانه‌اي شکل در قسمت جنوب مشاهده مي‌شود که اين برجستگي به دليل وجود طاق‌نما يا صفه‌اي مي‌باشد که در داخل بنا تعبيه شده است(تصوير2).

تصوير شماره2: مدخل ورودي بقعه امامزاده اسماعيل همدان صحن امامزاده اسماعيل؛ بقعه مزبور به علت قرارگيري در فضاي قبرستان داراي محوطه وسيعي بوده ولي در حال حاضر اين محوطه محدود به حياط کوچکي در جبهه جلويي بنا شده است(تصوير1). بناي امامزاده اسماعيل (عليه السلام) بر نقشه مربع شکل ساخته شده با اين تفاوت که در گوشه‌ها به صورت پخ درآمده و نقشه بنا به هشت ضلعي مبدل شده است. طول خارجي هر ضلع متفاوت از ديگر اضلاع مي‌باشد، طول ضلع شرقي که مدخل امامزاده نيز در آن قرار گرفته 30 / 6 متر مي‌باشد. حرم اصلي بنا به شکل مربع و به طول شمالي- جنوبي30 / 5 متر و عرض شرقي- غربي20 / 5 متر مي‌باشد در چهار طرف حرم داخلي بنا چهار شاه‌نشين يا صفه به عرض 3 متر و عمق 80 / 1 متر ساخته شده است که با تعبيه اين صفه‌ها فضاي بيشتري در داخل بنا ايجاد شده است. </ref> دایرة المعارف بناهای آرامگاهی، ج2(1376)، صص235-237. </ref> ضريح؛ ضريح چوبي با خانه‌بندي مربع ساده به طول50 / 2 متر و عرض1متر و ارتفاع کمتر از50 / 1، به سبک ضريح‌هاي زمان شاه طهماسب اول در وسط حرم قرار دارد و درون آن، صورت قبر ساده‌اي با گچ ساخته‌اند که مانند اکثر بقاع متبرکه قديمي، در زير بنا سردابي وجود دارد که قبر اصلي در کف سرداب قرار گرفته است.

تصوير شماره3: ضريح چوبي بقعه امامزاده اسماعيل همدان

تصوير شماره4: قبر داخل ضريح چوبي بقعه امامزاده اسماعيل همدان طرح شماره 1: طبقه همکف امامزاده اسماعيل همدان طرح شماره 2: بام امامزاده اسماعيل همدان طرح شماره3: برش الف- امامزاده اسماعيل همدان طرح شماره4: نماي جنوبي بقعه امامزاده اسماعيل همدان طرح شماره5: نماي شرقي بقعه امامزاده اسماعيل همدان

منابع

1- هويت شهر(نگاهي به هويت شهر تهران)، مصطفي بهزاد فر، نشر شهر(1386).

2- همدان دروازه تاريخ، علي جهانپور، انتشارات سپهر دانش(1387).

3- دايرةالمعارف بناهاي تاريخي ايران در دوره اسلامي، ج2(بناهاي آرامگاهي)، گردآوري و تدوين کاظم ملازاده و مريم محمدي، پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامي ايران در دوره اسلامي، انتشارات حوزه هنري (چاپ1374و چاپ 1376).

4- دايرةالمعارف تشيع، ج 2، تهران(1362).

5- تاريخ هنر و معماري ايران در دوره اسلامي، محمد يوسف کياني، تهران، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها(سمت)، چاپ نهم: 1386.

6- هگمتانه(در آثار تاريخي همدان)، سيد محمد تقي مصطفوي، انتشارات نامشخص(1332).

7- معماري ايران در دوره صفويان، رابرت هيلن براند، ترجمه يعقوب آژند، گردآورنده احسان يار شاطر، پژوهش دانشگاه کمبرج، تهران، انتشارات جامي(1380).

8- معماري ايران دوره اسلامي، رابرت هيلن براند، گردآورنده محمد يوسف کياني، تهران، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها(سمت)، چاپ پنجم(1386).

9- «بناهاي آرامگاهي همدان در دوره اسلامي»، رضا نظري ارشد، فصلنامه اثر، شماره 38-39، صص 324-345.

10- «مزارات تاريخي همدان(2)»، پرويز اذکايي، فصلنامه ميراث جاويدان، شماره 52.