ایثار در قرآن

ایثار ، به معنی از خودگذشتگی و مقدّم داشتن دیگران بر خود است.

مفهوم ایثار

واژه ایثار بر وزن اِفعال از ریشه «ا ث ر» و به معنای مقدّم داشتن دیگری بر خود است اما گاه در معنایی وسیع‌تر به هرگونه ترجیح بین دو طرف گفته می‌شود. این مفهوم در اصطلاح به معنای مقدم شمردن دیگری بر خود در کسب سود و منفعتی یا پرهیز از ضرر و زیانی است که نهایت برادری و دوستی بین دو نفر را نشان می‌دهد.

نقطه مقابل این خصلت انسانی را بخل دانسته‌اند که به معنای پرهیز از رساندن هرگونه سودی به دیگران است ، گرچه مساوات به معنای قرار دادن خویش در مرتبه‌ای همسان دیگران نیز مفهومی مقابل بخل به شمار می‌رود که البته در مقایسه با ایثار در رتبه‌ای پایین‌تر از آن قرار داشته و در نقطه وسط میان بخل و ایثار قرار دارد.

استعمال در قرآن

واژه ایثار در قرآن نیامده. اما هم‌خانواده‌های آن از همین باب، ۵ بار در قرآن به‌کار رفته‌است.

ایثار در آیه نخست در مورد برگزیده شدن یوسف از میان برادرانش و در آیه دوم درباره بی‌توجهی ساحران به فرعون در برابر آیات الهی و در سومین آیه در مورد انصار که مهاجران را در نیازمندی‌ها بر خود مقدم می‌شمرند و در آیات چهارم و پنجم درباره مذمت ترجیح دنیا بر آخرت آمده‌است. کاربردهای گوناگون این واژه نشان می‌دهد که چنین اصطلاحی در عصر نزول شکل نگرفته بود و در قرآن تنها معنای لغوی آن به‌کار رفته، گرچه در آیه ۹ سوره حشر معنای لغوی مطابق با معنای اصطلاحی در آمده‌است، ازاین‌رو برای بررسی موضوع ایثار در قرآن باید به جستجوی کلید واژه‌های دیگری باشیم که به نوعی در ارتباط معنایی با این اصطلاح است. در این بررسی به مفاهیمی همچون: بِرّ ، احسان ، اِطعام انفاق یا عناوینی نظیر فروش جان و مال به خداوند و در نقطه مقابل به مفاهیم بخل، شحّ

یا عناوینی نظیر مقدّم داشتن خود بر پیامبر برمی‌خوریم.

رابطه ایثار و عرب قبل از اسلام

مفهوم ایثار بر اثر وجود پاره‌ای صفات اخلاقیِ مرتبط با آن مانند بخشش و مهمان‌نوازی و گذشت در نظام اخلاقی عرب قبل از اسلام برای مردم شبه جزیره مفهومی شناخته شده بود. آیات قرآن با امضای این رفتار نیک آن را در خدمت اهداف دین جدید قرار داده و گاه با ایجاد تغییراتی به اصلاح و تکمیل آن پرداخته‌است. مهم‌ترین آیه ایثار که به صراحت از آن یاد شده، درباه میزبانی صمیمانه انصار از مهاجران پس از مهاجرت مسلمانان مکّه به مدینه است: «والَّذینَ تَبَوَّءُو الدّارَ والایمنَ مِن قَبلِهِم یُحِبّونَ مَن هاجَرَ اِلَیهِم ولا یَجِدونَ فی صُدورِهِم حاجَةً مِمّا اوتوا و یُؤثِرونَ عَلی اَنفُسِهِم ولَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ». در این آیه از خصلت مهمان دوستی و جود و بخشش خالصانه مسلمانان مدینه نسبت به مهاجران مکّه یاد شده و ایثار آنان به رغم نیاز شدید خویش ستایش شده است. سپس با گذر از این ماجرای تاریخی به بیان این گزاره اخلاقی عام پرداخته شده که هرکس بتواند با پرهیز از بخل، صفت خویشتن دوستی افراطی خود را مهار کند همو رستگار شده‌است: «و مَن یوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَاُولئِکَ هُمُ المُفلِحون» در آیه قبل از این آیه نیز خداوند از مهاجران یاد می‌کند که برای یاری خداوند و پیامبرش از ثروت و وطن خویش چشم پوشیده، در پی فضل الهی هجرت گزیدند: «لِلفُقَراءِ المُهجِرینَ الَّذینَ اُخرِجوا مِن دیرِهِم واَمولِهِم یَبتَغونَ فَضلاً مِنَ اللّهِ و رِضونًا‌ویَنصُرونَ اللّهَ ورَسولَهُ اُولئِکَ هُمُ الصّدِقون». همنشینی این دو گروه با تکیه بر وجود خصلت مشترکی میانشان ما را به عنصر اساسی مفهوم ایثار رهنمون می‌سازد. این دو گروه هر دو با گذر از خویشتن به آرمانی والاتر اندیشیده، در مسیر آن از هرگونه گذشتی دریغ نکردند. با مبنا قرار دادن این مؤلفه معنایی به آیات دیگری دست می‌یابیم که از جانبازی مؤمنان در راه دین جدید یاد می‌کند.

ایثار جانی

در نمونه‌ای از این آیات از ایثار جانی با وصف تجارتی با خداوند که بهای آن کسب رضایت الهی است یاد شده: «و مِنَ النّاسِ مَن یَشری نَفسَهُ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللّهِ واللّهُ رَءوفٌ بِالعِباد». این آیه در روایات متعددی از شیعه و سنی به رخداد مهاجرت پیامبر از مکه در شب موسوم به لیلة المبیت مربوط دانسته شده است.

در این شب امیر مؤمنان ، علی (علیه‌السلام) برای حفظ جان پیامبر در بستر وی خوابید و آن حضرت شبانه مکه را ترک گفت و بدین ترتیب خطر مرگ را برای یاری دین جدید به جان خرید. در آیه دیگری خداوند از وجود تجارتی همیشگی بین خداوند و مؤمنان پرده برمی‌دارد که در آن مؤمنان جان و مال خویش را‌ به‌طور کامل در اختیار خداوند قرار داده، در برابر، بهشت برین را نصیب خویش می‌سازند: «اِنَّ اللّهَ اشتَری مِنَ المُؤمِنینَ اَنفُسَهُم واَمولَهُم بِاَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ... فَاستَبشِروا بِبَیعِکُمُ الَّذی بایَعتُم بِهِ وذلِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیم».

مذمت بخل

در نقطه مقابل، بخل مالی و جانی برخی صحرانشینان عرب مذمت شده‌است. آنان واجبات مالی مانند زکات را در آیین جدید نوعی باجگیری تلقی کرده، در ادای آن کوتاهی می‌کردند: «و مِنَ الاَعرابِ مَن یَتَّخِذُ ما یُنفِقُ مَغرَمًا... و مِنَ الاَعرابِ مَن یُؤمِنُ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ و یَتَّخِذُ ما یُنفِقُ قُرُبت عِندَ اللّهِ وصَلَوتِ الرَّسولِ اَلا اِنَّها قُربَةٌ لَهُم سَیُدخِلُهُمُ اللّهُ فی رَحمَتِهِ اِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم».

رابطه تقابل میان این دو گروه از اعراب نشان می‌دهد که درونی نشدن انفاق در قالب صفت ایثار از نبود ایمان واقعی به خداوند و جهان آخرت پرده برمی‌دارد. در آیه دیگری از همین سوره این حقّ از مؤمنان سلب شده که به هنگام تخییر بین خواسته خویش و اهداف آیین جدید از دستورات پیامبر سر باز زده، به ارضای خواسته خویش همت گمارند: «ما کانَ لاَِهلِ المَدینَةِ ومَن حَولَهُم مِنَ الاَعرابِ اَن یَتَخَلَّفوا عَن رَسولِ اللّهِ ولا یَرغَبوا بِاَنفُسِهِم عَن نَفسِهِ».

در ادامه آیه در مقام توجیه سلب این حقّ چنین آمده که هرگونه از خودگذشتگی در راه خدا کاری نیک به شمار می‌رود که بدون تردید نزد خداوند بی‌پاداش نخواهد ماند، بلکه پاداش والاتر از آن را در پی خواهد داشت: «ذلِکَ بِاَنَّهُم لا یُصیبُهُم ظَمَأٌ ولا نَصَبٌ... اِلاّ کُتِبَ لَهُم بِهِ عَمَلٌ صلِحٌ اِنَّ اللّهَ لا‌یُضیعُ‌اَجرَ المُحسِنین... لِیَجزِیَهُمُ اللّهُ اَحسَنَ ما کانوا‌یَعمَلون».

شرط اخلاص در ایثار

در نگاهی دیگر به مفهوم ایثار به برخی شروط و ضوابط اخلاقی در رفتارهای ایثارگرانه سفارش شده که مهم‌ترین آن‌ها در تناسب با محور معنایی این مفهوم، پرهیز از منّت گذاری و بیان سخنان آزار دهنده یا ابراز برخی درخواست‌های متقابل است: «اَلَّذینَ یُنفِقونَ اَمولَهُم فی سَبیلِ اللّهِ ثُمَّ لایُتبِعونَ ما اَنفَقوا مَنًّا ولاَ اَذًی لَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم و لا خَوفٌ عَلَیهِم و لا هُم یَحزَنون». درهمین راستا در سوره دهر به الگویی عملی از ایثار خالصانه برمی‌خوریم که بنابر روایات متعدد شیعه و سنی شأن نزول آن مربوط به از خودگذشتگی امیرمؤمنان، علی (علیه‌السلام) و همسرش فاطمه و دو فرزندشان حسن و حسین (علیهم‌السلام) در انفاق تنها خوراک شب خود به نیازمندان در سه شب متوالی است: «اِنَّ الاَبرارَ یَشرَبونَ مِن کَأس کانَ مِزاجُها کافورا... و یُطعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکینًا ویَتیمًا واَسیرا اِنَّما نُطعِمُکُم لِوَجهِ اللّهِ لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً ولا شُکورا». در آیات دیگر در ادامه این نگاه اخلاقی از آفت ریا و خودنمایی به هنگام انجام دادن کارهای نیک اجتماعی یاد شده که باز با مفهوم از خودگذشتگی در نقش محور معنایی ایثار در تضاد است: «یاَیُّها الَّذینَ ءامَنوا لاتُبطِلوا صَدَقتِکُم بِالمَنِّ والاَذی کَالَّذی یُنفِقُ مالَهُ رِئاءَ النّاسِ ولا یُؤمِنُ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ...». در اینجا نیز اخلاص پشتوانه اصلی رفتارهای نیک دانسته شده که بدون آن هر رفتار نیکی بی‌فایده بوده، از نبود ایمان واقعی به خدا و جهان آخرت پرده برمی‌دارد، بنابراین صفت اخلاص در نقش نقطه مقابل ریا، رابطه همنشینی با ایثار یافته، مفهوم از خودگذشتگی بدون اخلاص قابل تصور نخواهد بود. اهمیت این موضوع آنگاه بیش‌تر آشکار خواهد شد که به وجود اخلاق فخرفروشی و خودنمایی با نظاهربه صفات نیک اخلاقی در جامعه عرب قبل از اسلام پی بریم. در همین راستا خداوند از زیاده روی در رفتارهای ایثارگرانه و فراموش کردن واقعیات زندگی روزمره پرهیز داده، به ضرورت ملاحظه مصالح معیشتی توجه می‌دهد: «والَّذینَ اِذا اَنفَقوا لَم یُسرِفوا ولَم یَقتُروا وکانَ بَینَ ذلِکَ قَواما» و در آیه‌ای دیگر به پیامبر سفارش می‌شود که نه دست خویش را از شدت بخل به گردن ببند و نه به سخاوت یکباره هرچه داری یکجا از دست بده که آنگاه به حال ملامت و حسرت قرارگیری: «ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَةً اِلی عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ فَتَقعُدَ مَلومًا مَحسورا» و باز در آیه دیگری از زیاده‌روی در ایثار مال به عنوان تبذیر یاد شده و این خصلت نکوهش شده‌است: «وءاتِ ذَا القُربی حَقَّهُ والمِسکینَ وابنَ السَّبیلِ ولا تُبَذِّر تَبذیرا • اِنَّ المُبَذِّرینَ کانوا اِخونَ الشَّیطینِ».

ابعاد ایثار

منابع اخلاق و تصوّف با تکیه بر آیات ایثار به بررسی ابعاد گوناگونی از آن پرداخته‌اند. ابونعیم در تعریف تصوّف، ایثار را عنصر اساسی آن دانسته ، آن را منبع آبیاری درخت محبت می‌داند که در کنار درخت معرفت و توبه و... ارکان ایمان را تشکیل می‌دهد. غزالی با اختصاص فصلی به «ایثار» در دائرة المعارف اخلاقی خویش از آن به عنوان برترین مرتبه « جود » در برابر پایین‌ترین مرتبه «بخل» که بخل بر خویشتن است یاد می‌کند. او نمونه‌های گوناگونی از ایثار را از زندگی پیامبران و اولیا شاهد آورده و در این میان به ماجرای لیلة‌المبیت و برخی ماجراهای قرآنی دیگر نیز می‌پردازد. وی در کتاب دیگرش از کم‌خوری، کنترل شهوت و ریاضت‌های دینی به عنوان راهکار نهادینه ساختن ایثار و تبدیل آن به ملکه نفسانی یاد می‌کند. در آثار دیگر اخلاقی به روابط معنایی بخل و شحّ و حسد و ایثار در آیات قرآنی توجه شده و با استناد به آیه «اَلنَّبِیُّ اَولی بِالمُؤمِنینَ مِن اَنفُسِهِم» به تعمیم مفهوم ایثار در قالب ترجیح همیشگی اراده خداوند بر اراده خویش پرداخته شده و نمونه‌هایی قرآنی مانند ابراهیم در ماجرای ذبح اسماعیل معرفی شده‌است. بدین سان مفهوم ایثار در این دستگاه اخلاقی با مفاهیم بنیادی قرآن مانند ایمان ، تسلیم ، انقیاد ، طاعت و رضا پیوند یافته، شبکه معنایی گسترده‌ای تشکیل می‌دهد. در منابع عرفانی نیز با توجه به آیاتی نظیر «لَن‌تَنالوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ» برترین مرتبه انفاق، بذل محبوب معرفی شده و بالاترین مرتبه ایثار، انفاق در حال نیاز دانسته شده و در این باره به تأویل عرفانی آیه «یُؤثِرونَ عَلی اَنفُسِهِم ولَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ» پرداخته شده همچنین مراتبی برای ایثار معرفی شده است.

فهرست منابع

احیاء علوم الدین. التعریفات. تفسیر القرآن الکریم، ابن‌عربی. التفسیر الکبیر. جامع البیان عن تأویل آی القرآن. الجواب الکافی لمن سئل عن الدواء الشافی. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. روض الجنان و روح الجنان. زادالمهاجر الی ربه. الزهد و الورع و العباده. شواهد التنزیل. الصحاح تاج‌اللغة و صحاح العربیه. فرهنگ معارف اسلامی. الکشاف. کشف المحجوب. لسان‌العرب. مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. معارج‌القدس فی مدارج معرفة النفس. معجم الفروق اللغویه. مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن. المفصل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام.

منبع

دائرة المعارف قرآن کریم جلد۴، برگرفته از مقاله «ایثار».