بررسی جایگاه فرهنگ وقف در رشد بیمارستان سازی در تمدن اسلامی (مطالعه موردی شهر اصفهان)

مؤلفان: سید مصطفی طباطبایی-سمانه حجاز پور خلج

چکیده

وقف از جمله مؤلفه‌های فرهنگ اسلامی است که در تمدن اسلامی دارای جایگاه ویژه‌ای می‌باشد. ویژگی‌هایی که این فرهنگ دارد باعث شده که با توجه به نیاز جامعه اسلامی به‌ویژه عدالت اجتماعی، کارکردهای متفاوتی از آن را در راستای زدودن آسیب‌های اجتماعی مشاهده کنیم. یکی از زمینه‌هایی که در تمدن اسلامی پیوند ناگسستنی با فرهنگ وقف دارد تأسیس بیمارستان و اختصاص موقوفات فراوان جهت اداره آن می‌باشد. این امر از همان آغازین روزهای آشنایی مسلمانان با علم پزشکی و به تبع آن رشد مراکز درمانی آغاز شد و تاکنون ادامه دارد، به گونه‌ای که بیمارستان‌های زیادی در جای جای سرزمین‌های اسلامی با به‌کارگیری این فرهنگ احداث گردید.

در ایران و به‌ویژه اصفهان همزمان با اوج‌گیری رشد علوم پزشکی و نیاز جامعه به آن در دوره‌های گوناگون به ویژه در دوره معاصر، بیمارستان‌هایی به‌وجود آمد که یا موقوفه بودند و یا با استفاده از موقوفات اداره می‌شدند. در این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مطالعه میدانی به بررسی چگونگی کارکرد این فرهنگ در رشد و گسترش بیمارستان‌های اصفهان پرداخته‌ایم.

کلید واژه‌ها

وقف، وقفنامه، بیمارستان، اصفهان.

مقدمه

در تاریخ ایران از گذشته‌های دور شاهد موقوفات بسیاری جهت دستگیری از بیماران و ضعیفان هستیم. فرهنگ‌ کمک به هم‌نوع، علاوه بر آن‌که توسط آموزه‌های اسلامی به‌طور مکرر تشویق و توصیه شده است، ریشه در فرهنگ‌ سنتی این مرز و بوم نیز دارد. از این ‌رو دستگیری از ناتوانان و بیماران، از گذشته‌های دور در جامعه ما مورد توجه‌ واقفان بوده است و این مهم کم‌وبیش به شکل‌های مختلف تحقق یافته است. گاه شاهد ایجاد شفاخانه‌های وقفی هستیم‌ و گاه وقفنا‌مه‌هایی در اختیار داریم که واقف با تخصیص اموال کمتر و گاه مختصری در حد بضاعت مالی خود بر این‌ شفاخانه‌ها و یا به‌طور کلی برای مداوای بیماران و امور درمانی مانند هزینه پزشک و پرستار، تهیه دارو، غذا و غیره در این مهم مشارکت کرده‌اند.

اگر به روند بیمارستان سازی در تمدن اسلامی توجه داشته باشیم، خواهیم دید که قریب به اتفاق این بیمارستان‌ها از طریق درآمد موقوفات اداره می‌شده است. در اینجا برای نمونه به چند بیمارستان بزرگ از سده‌های مختلف تاریخی در سرزمین‌های اسلامی اشاره خواهیم کرد:

بیمارستان عتیق مصر

این بیمارستان در سال 259 ه.ق توسط احمد بن طولون در فسطاط ساخته شده است و از بزرگ‌ترین بیمارستان‌ها در تمدن اسلامی به‎شمار می‎رود.

میزان مخارج این بیمارستان و مستغلات آن شصت هزار دینار بوده است. بازار بردگان، دارالدیوان و خانه‌های آن در اساکفه و قیصاریه از موقوفات این بیمارستان بوده است.

بیمارستان اسفل مصر

این بیمارستان نیز در فسطاط بوده و توسط کافور اخشید در سال 346 ه.ق ساخته شده است و به همین دلیل به بیمارستان کافور اخشید نیز معروف می‌باشد. گویند اخشید امیر مصر املاک زیادی را وقف این بیمارستان کرده است.

بیمارستان بزرگ منصوری

این بیمارستان که به دارالشفاء قلاوون نیز شهرت دارد در ربیع الاخر سال 683 ه.ق ساخته شده است. وقتی که بنای بیمارستان به پایان رسید ملک المنصور از املاک سرزمین مصر، القیاس و زمین‌ها، دکان‌ها، حمام‌ها، کلیه مهمانسراها و.. را در شام که ارزش درآمد سالانه آن به یک میلیون درهم می‌رسید را بر بیمارستان وقف کرد.

این بیمارستان از لحاظ موقوفات جزء بیمارستان‌های پر موقوفه به‌شمار می‌آید. که از جمله موقوفات آن عبارتند از: مجموعه بازارهای(قیساریه) الصبانه در فسطاط ، مسافرخانه ملک السعید در فسطاط ، حمام ساباط در قاهره ، قیساریه المحلی و قیساریه الضیافه در قاهره ، سوق القفیضات در قاهره

و بازار کتاب‌فروشان قاهره.

بیمارستان عضدی بغداد

در صفر 372 ه.ق عضدالدوله بویهی در غرب بغداد این بیمارستان را تأسیس کرد که یکی از معروف‎ترین بیمارستان‌ها در طول تاریخ اسلام می‎باشد. از پزشکان معروف این بیمارستان می‌توان به عبیدالله بن جبرئیل بن عبیدالله بن بخت یشوع و همچنین ابو عبدالرحمن بن علی بن مرزبان اصفهانی و ابن مندویه اصفهانی اشاره کرد. این بیمارستان نیز موقوفات زیادی داشته از جمله املاک موقوفه ابونصر شباسی حاجب بزرگ.

بیمارستان معزالدوله بغداد

معزالدوله دیلمی در مکان زندان بغداد در سال 355 ه.ق این بیمارستان را ساخت و موقوفاتی برای آن قرار داد که سالیانه پنج هزار دینار بود.

بیمارستان بدر بغداد

این بیمارستان توسط بدر غلام معتضد خلیفه عباسی در مخرم بغداد تأسیس شد و هزینه آن از محل موقوفات سجاح مادر المتوکل علی‌‎الله تأمین می‌شد. بخشی از موقوفه ابو صقر وهب بن محمد کلوذانی صرف بنی هاشم و بخشی صرف بیمارستان می‌شد.

بیمارستان کاظمین

مؤیدالدین محمد بن عبدالکریم قمی وزیر احمد ناصر و محمد ناظر، در کاظمین بیمارستانی ساخت و آن را وقف مردم آن شهر کرد.

بیمارستان کومشتکین بغداد

کومشتکین که از سرداران آل بویه به‌شمار می‌آمد بیمارستانی را در بغداد برای کودکان یتیم تأسیس کرد و موقوفه‌ای دائمی برای آن قرار داد به‌‎طوری که مخارج روزانه، خوراک و پوشاک این گونه اطفال تا زمانی که به سن بلوغ نرسیده بودند از این محل تأمین می‌شد.

بیمارستان عضدی شیراز

عضدالدوله بویهی نیز پس از آن‌که بیمارستان عضدی را در شیراز ساخت بسیاری از املاک خود را وقف آن نمود و کتابخانه بزرگی را به آن اختصاص داد. مقدسی از جغرافی‌دانان معروف جهان اسلام نیز این بیمارستان را از نزدیک دیده و بیان می‌کند که موقوفات زیادی برای این بیمارستان اختصاص دارد.

بیمارستان مظفری شیراز

به نوشته ابوالعباس معین‌الدین زرکوب شیرازی، بیمارستان مظفری در ناحیه درب سلم شیراز احداث شده و در قرن هشتم (زمان حیات وی) از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. وی در مورد بنای این بیمارستان چنین می‌نویسد: از جمله عماراتی که اتابک ابوبکر در عهد سلطنت ساخته، دارالشفایی معتبر است اندرون شهر شیراز، در طرف قبله‌گاه... و هر یکی از این عمارات بسیاری از املاک معتبره بدان وقف کرده. این بیمارستان پس از سقوط اتابکان فارس وضع اسفناکی پیدا کرد و دیگر به آن توجه نمی‌شد تا آن‌که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، طی نامه‌ای به نجم‌الدین محمود بن الیاس شیرازی، وی را مأمور احیای دوباره آن می‌کند و او را مسئول موقوفات آن بیمارستان قرار می‌دهد.

بیمارستان صباحی یزد

از دیگر بیمارستان‌های موقوفه ایران که در قرن هفتم در یزد ساخته شده، بیمارستان صباحی یزد می‌باشد که آن را خواجه شمس‌الدین تازی گوی جهت خواجه شمس‌الدین صاحب دیوان ساخته است.

در مورد موقوفات این بیمارستان در کتاب تاریخ یزد چنین آمده است: «چون این عمارت تمام شد، شهر و ولایت از قنوات هر چاهی پانصد سبو آب برین عمارت منسوب کردند جهت مبارک بر این بقعه، صاحب دیوان بفرمود که آن را هر سال به خرج عمله و مرضی و مجانین کنند و حصه‌ای از قریه منشاد به وقف آن کردند و اتمام آن سنه ست و ستین و ستمائه بود.»

بیمارستان ربع رشیدی

ربع رشیدی یکی از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین موقوفات ایران اسلامی ماست که توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی احداث و وقف شده است. این مجموعه علاوه بر این‌که از جهت تاریخی بسیار حائز اهمیت است، از لحاظ کارکرد و موارد مصرف نیز کم نظیر است؛ در ربع رشیدی انواع موقوفه‌ها با مصارف گوناگون از مسجد، مدرسه و دارالضیافه گرفته تا موقوفه‌های مسکونی، درمانی، خیریه و... وجود دارد.

اهمیت این مجتمع بزرگ دانشگاهی را نحوه مدیریت و سازماندهی، رشته‌های آموزشی و منابع مالی آن دوچندان می‌کند. مهم‌ترین قسمت این مجتمع، یک دانشگاه پزشکی بود که دانشجویانی را از سراسر دنیا در خود می‌پروراند. در آن زمان، ربع رشیدی شامل چهار دانشکده بود که در چهار طرف آن قرار داشت. تعداد این دانشکده‌ها که به عربی اربع گفته می‌شود، سبب تسمیه این مکان به‌نام ربع رشیدی می‌باشد. خواجه رشیدالدین فضل‌الله در شصت سالگی وقفنامه مفصلی برای رشیدیه تنظیم کرده است و چون چند بنیاد مذهبی را در یزد، همدان و سلطانیه بنا کرده بود، در مسائل وقف بسیار خبره بود. در این بیمارستان پنجاه پزشک ماهر از ایران، هند، چین، مصر و شام مشغول درمان و تعلیم علوم پزشکی بودند و چنانچه از متن وقفنامه برمی‌آید پیش هر طبیبی، ده نفر مشغول علم‌آموزی بودند.

بیمارستان همدان

از اقدامات دیگر خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی احداث بیمارستانی در زادگاه خود، همدان می‌باشد. وی پس از آن‌که این بیمارستان را تأسیس کرد، پزشکی به‌نام ابن مهری را به سرپرستی آن گماشت و در نامه‌ای که برای اهالی همدان نوشت از مردم همدان خواست که «... مشارالیه را متولی آن موقوفات و طبیب آن دارالشفاء و نصب ما دانند و غایت و اهتمام ما به انتظام امور او شامل و موفور شناسند و از حاصل قریه زاهد آباد به رسم ادرار 50 جریب غله بالمناصفه و دو هزار دینار آقچه تسلیم دارندگان مشارالیه کنند.»

دارالشفاء مشهد

شهر مشهد که مزار امام رضا علیه‌السلام در آن قرار دارد از روزگار کهن مورد توجه مسلمانان جهان به‌ویژه شیعیان قرار داشته است. در جوار حرم، دارالشفایی است که تاریخ دقیق بنای اولیه آن مشخص نیست ولی تا به حال بدون وقفه فعال بوده و بیشتر برای درمان زائران آن حضرت مدنظر قرار گرفته می‌شده و دارای موقوفاتی نیز می‌باشد. این بیمارستان در دوران صفوی مورد توجه شاهان این سلسله قرار گرفت به گونه‌ای که شاه طهماسب که علاقه فراوانی به این بیمارستان داشت، حکیم عماد‌الدین محمود شیرازی، پزشک معروف و حاذق دربار را مأمور خدمت در این بیمارستان کرد.

مروری بر تاریخچه بیمارستان‌های اصفهان

یکی از بیمارستان‏های مهم دوره اسلامی، بیمارستان اصفهان بود که متأسفانه اطلاع زیادی‏ از آن در دست نیست، فقط در منابع نامی از آن برده شده است. از طبیبان این بیمارستان، ابن مندویه اصفهانی از اطبای بنام ایران بوده که اعمال مشهوری در صنعت‏ طب داشته است و برای افرادی که به صنعت طب‏ اشتغال داشتند کتابی تألیف کرده و در این بیمارستان‏ به درمان بیماران مشغول بوده است. چون ابن‏ مندویه اصفهانی معاصر عضدالدوله دیلمی بوده، از این جهت می‏توان گفت که این بیمارستان‏ در سده چهارم ه.ق وجود داشته و احتمال‏ می‏رود در دوره سلسله آل بویه بنیان‏گذاری شده‏ است

و بی شک دارای موقوفاتی نیز بوده است. کتابی که ابن مندویه تألیف کرده بود، گویا رساله‏ای بود که به متصدیان امور درمانی در بیمارستان اصفهان نوشته بود. از دوره تیموریان روند موقوفات سیر نزولی داشت و به همین دلیل شاهد شکوفایی بیمارستان‌های موقوفی نیستیم. این روند تا دوران صفوی ادامه یافت تا آن‌که پادشاهان صفوی دوباره فرهنگ وقف و موقوفه را احیا کردند و تجلی آن را در پایتخت آن دوران یعنی شهر اصفهان شاهد هستیم. ولی متأسفانه در منابع تاریخی از بیمارستان‌های این دوره کمتر صحبت شده ولی بعید است که شاه عباس صفوی و شیخ بهایی در هنگام ساخت بافت جدید اصفهان از این امر غفلت کرده باشند به گونه‌ای که اسکندر بیک ترکمان بیان می‌کند که در اطراف میدان نقش جهان دارالشفایی وجود داشته است

وقف در خدمت بیمارستان

بیمارستان عیسیوی (عیسی بن مریم)

در سال 1281 ه.ش دونالد کار، با موافقت دولت وقت، خانه خود در محله جلفای اصفهان را به درمانگاه تبدیل کرد و سال بعد (1282 ه.ش) با کمک دولت و افراد محلی اقدام به ساخت یک بیمارستان در کنار کلیسای لوقا نمود که در آن زمان «بیمارستان مسیحی» و امروزه به‌نام «بیمارستان عیسی بن مریم» شناخته می‌شود. برای این منظور، فردی به‌نام امین‌الشریعه، زمین بیمارستان را واقع در محله مستهلک در مجاور خیابان شمس آبادی و نبش خیابان عباس آباد برای انگلیسی‌ها خریداری کرد و از آن زمان ساخت این بیمارستان به دست آنها آغاز شد که ساختمان آن شامل یک بخش مردان، یک سالن کوچک و یک آشپزخانه و رختشویخانه ساده بود. مردم اصفهان، این بیمارستان را «مریضخانه انگلیسی‌ها» یا «مُرسلین انگلیس» می‌نامیدند که پس از انقلاب اسلامی (1357 ه.ش) به «بیمارستان عیسی بن مریم» تغییر نام یافت و در سال‌های اخیر بخش‌هایی بر آن افزوده شد. در هنگام عملیات ساخت‌وساز بیمارستان یک کلیسا و کمی پایین‌تر از آن یک ساختمان برای دایره اسقفی نیز ساخته شد و در سال 1287 ه.ش (1909م) احداث آن به پایان رسید و دایره اسقفی اداره آن را برعهده گرفت. بر سردر قدیمی بیمارستان بر روی کاشی لاجوردی در زیر نقش صلیب، نام آن «بیمارستان مسیحی» و سال ساخت آن 1282 ه.ش برابر با 1904 م قید شده است. سردر قدیمی بیمارستان مسیحی اصفهان (عیسی بن مریم) که اکنون در دیدرس نیست. ساختمان «بیمارستان عیسی بن مریم» مربوط به اواخر دوران قاجار در اصفهان، خیابان شمس آبادی، نبش خیابان عباس آباد، در تاریخ 22 مردادماه 1384 ه.ش با شماره ثبت 13114 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در واقع هدف از تأسیس این بیمارستان علاوه بر خدمات درمانی، تبلیغ جهت گرویدن مردم مسلمان اصفهان به دین مسیح بوده است به گونه‌ای که این بیمارستان در بدو تأسیس زیر نظر شورای خلیفه‌گری اداره می‌شد و حتی در داخل آن نیز کلیسایی موجود بوده است. ظاهرا این بیمارستان در دوران پهلوی نیز پایگاهی برای کشور انگلستان به‌شمار می‌رفته است چنانچه بیشتر پزشکان این بیمارستان از آن کشور بوده‌اند و حتی مدتی به‌‎نام بیمارستان انگلیسی مشهور بوده است.

موقوفه بیمارستان عیسی بن مریم

حاج مهدی بنان الشریعه به موجب وقفنامه‌ای در تاریخ 24 / 3 / 1340 سه دانگ از شش دانگ قریه ورنامخور با حق شرب تابعه از رودخانه زاینده رود و تمامی شش دانگ قلعه اختصاصی آن در دهستان آشیان لنجان را وقف بیمارستان مسیحی اصفهان (معروف به مریضخانه مرسلین) کرد تا عواید آن جهت «محتاجترین مردم بیماری که برای معالجه بیماری خود در بیمارستان مسیحی اصفهان واقعه در خیابان شهناز پهلوی، کوی شمس‌آباد بستری می‌کردند و مدیر مسئول بیمارستان نامبرده، احتیاج و بی‌نوایی آنها را تشخیص می‌نماید»، صرف شود. تصویر وقفنامه قریه ورناتخور و قلعه آشیان لنجان

مریضخانه اسلامی

اولین بیمارستانی که در دوره قاجار، به همت علما و پزشکان متعهد مسلمان اصفهانی در جهت خنثی سازی تبلیغات مسیحیان و از طرفی ایجاد یک مرکز پزشکی مبتنی بر تعلیمات و اخلاقیات اسلامی ایجاد شد، مریضخانه (بیمارستان) «اسلامی» است. به گزارش روزنامه جهاد اکبر، بانی آن محمدحسن میرزا که از طبیبان حاذق و معروف آن دوران است بوده و مکان آن نیز در محله نوبهار و در خانه شخصی خود وی بوده است. وی در روز چهارم جمادی الثانی 1325 ه.ق در همان مکان، جلسه‎ای با حضور علما و تجار مشهور شهر جهت مشارکت در همیاری و توسعه بیمارستان تشکیل می‌دهد و در آن جلسه کمک‌های فراوانی جهت آن بیمارستان انجام می‌گیرد.

موقوفه بیمارستان اسلامیه

مرحوم مصلح‌السلطنه یکی از املاک خود را که عایدی آن سالی پنجاه تومان بود وقف کرده و مقرر کرد که فوائد آن را به اسم اعانه به آن محل بپردازند. از جمله افرادی دیگری که در این امر شرکت کردند می‌توان به: حضرت ثقةالاسلام:‌ شصست تومان، حاج آقا مجلس خادم الشریعه: پنج لیرای عثمانی، میرزا ابوالقاسم زنجانی: پانزده تومان، حاج محمدحسین کازرونی: سی تومان، حاج میرزا سید محمد: دو تومان، محمدعلی خان سرتیپ: چهار تومان، آقا میرزا جعفر: دو تومان، حاج محمدحسین ارباب: ده تومان، محمدباقر خان: چهار تومان، حاجی زین‌العابدین: پنج تومان اشاره نمود و مقادیری که نقداً در همان جلسه پرداخت شد عبارت است از: حاجی ثقةالاسلام: پانزده تومان، حاجی ملک‌التجار: پانزده تومان، حاج آقا مجلس خادم الشریعه: یک لیرای انگلیسی، حاجی ملک‌التجار: پانزده تومان، حاجی محمدحسین کازرونی:‌ ده تومان، حاجی محمدحسن جزل: پنج تومان، جناب مصلح‌السلطنه: پنج تومان، حاج محمدحسین ارباب: ده تومان، حاجی زین‌العابدین سمسار: ده تومان. حاج آقا نورالله نجفی نیز در حمایت از این اقدام و تأسیس این بیمارستان، اعلامیه‌ای خطاب به صدرالمحدثین نگاشت که متن آن چنین است:

«عرض می‌شود بحمد الله و المنه میامن خاص و توجهات شامه بلا اختصاص حضرت امام عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف که اسلامیان را پناه و مناص است. از عموم اهالی مملکت از عوام و خواص بر اثر یک جهتی و اتحاد و خواهش بر غرضی هویدا و بینا گشته. آثار ترقی و تربیت از وجنات و حالشان پیدا و انوار تمدن از ناحیه مدینتشان ظاهر و هویداست. چنانچه هر یک در تأسیسی مجاری خیریه و احداث مبانی برید و تربیت امور و استراحت جمهور به اقدامات موفور از روی کمال اخلاص. استعدادات خود را پیش قدمی و همراهی به منصه‌ظهور و بروز می‌رسانند و در خلاص هموطنان ملت از قید مذلت و استخلاص اقارب از کید و شید اجانب پای ثبات و مردانگی می‌فشارند. و در خدمت به ابنای جنس خویش که در حقیقت از یک جوهرند نوع همتی مردانه و غیرتی جداگانه دارند؛ از آن جمله نواب والا محمدحسن میرزا که از روی پاکی نیت و درستی عقیدت و فرط درایت، به فقرا و ترفیه ضعفا و ترضیه عربا، تشفیه مرضا به تربیتی شایسته و اسبابی بایسته، مریضخانه‌ای موسوم به «اسلامیه» اساس نهاده و می‌دهند و جراحات دلشان را مرحم بر شما واجب و لازم است که محض تشویق و ترویج و توسعه دین دایره ذی‌شأن به زبانی شیوا و بیانی زیبا در محافل، مجالس و مساجد ذکر نمایید و چنان‌که دانند و می‌توانند مردم را به توسعه این دایره پر فایده توصیه فرمایید. و اطباء هم در تکمیل این مرحله بکوشند و چشم از فواید و محاسن این کار بزرگ بپوشند؛ شاید بعون الله مردم دیگر از شربت مرگ اجانب نخورند و بیماران داخله ما از سموم ماران جان سالم به در برند. علاج رفع احتیاج از بیگانان است. این در راه رضای حضرت کبریا در تشفیه قلوب مرضی همین». اقل خدام شریعت، حاجی شیخ نورالله بن محمدباقر نجفی تصویر روزنامه جهاد اکبر و تشربح مراحل شکل‌گیری بیمارستان اسلامیه

بیمارستان خورشید (نور)

از دیگر بیمارستان‌هایی که توسط علما و خیرین مسلمان در دوران قاجاریه در راستای مبارزه با تبلیغات بیمارستان مسیحیان در اصفهان ساخته شد، بیمارستان خورشید بود. متأسفانه عدم اطلاعات مکتوب باعث شده که محققینی که در مورد زندگی و اقدامات حاج آقا نورالله نجفی تألیف کرده‌اند یا به این بیمارستان اشاره‌ای نکرده و یا چون دکتر موسی نجفی آن را همان بیمارستان اسلامیه به‌شمار آورده‌اند. ولی از آن‌جایی که بیمارستان اسلامیه در محله نوبهار ساخته شده بوده، قطعا با بیمارستان خورشید که در پشت میدان نقش جهان ساخته شده متفاوت است. از طرفی حاج آقا نورالله نجفی در اعلامیه‌ای که به مناسبت تأسیس بیمارستان اسلامیه صادر کردند، هیچ گونه اشاره‌ای به مشارکت خود در ساخت آن نکرده است و منابع تاریخی نیز چنین چیزی را تأیید نمی‌کند. در مورد چگونگی تأسیس بیمارستان خورشید گفته شده است که عده‌ای از مردم و پزشکان خدمت آیةالله حاج آقا نورالله نجفی رسیدند و از نبود بیمارستان اسلامی مجهز برای مداوای مردم شکایت کردند. وی نیز این خواسته مردم را اجابت کرد و قطعه زمینی را که‏ ظاهرا باغ آلبالو بوده و وصل به کوچه «پشت مطبخ» بود، خریداری و با کمک چند نفر از خیرین‏ اصفهان با ساختن چند اطاق بنای اول شفاخانه خورشید (بیمارستان کحالی و مقاربتی و کحالی و زهروی) را پایه‌گذاری کردند. شاید وجه تسمیه این بیمارستان به خورشید از آن جهت باشد که در زمان پایتختی‏ اصفهان یعنی دوران حکومت صفویه در حوالی «باغ آلبالو» که بعدها بیمارستان خورشید شد، باغ یا عمارتی به این نام وجود داشته است و به مناسبت نام بانی او (حاج آقا نوراللّه) بیمارستان نور نیز نامیده شده است. در هر صورت بیمارستان خورشید ساخته شد و در اختیار بهداری وقت بود و خواه ‏ناخواه رییس بهداری وقت اداره امور بیمارستان را نیز به‌عهده داشت. پس از چندی اداره این بیمارستان که جزو موقوفه مرحوم حاج آقا نوراللّه بود و از محل درآمد موقوفات آن اداره‏ می‏گشت به بلدیه (شهرداری) اصفهان منتقل گشت و در سال 1310 ه.ش و در زمان ریاست میرزا حسین خان جلایی ثبت آن به‌نام بلدیه اصفهان انجام شد و از تاریخ 26 / 9 / 1310 تا تیرماه 1310 آقای دکتر عیسی قلی به موجب ابلاغی که‏ از طرف حاکم اصفهان (استاندار) فتح‌اللّه جلایی صادر گردید به سمت مدیر بیمارستان‏ خورشید تعیین شد. از دیگر پزشکانی که ریاست این بیمارستان را در بین سال‌های 1310 تا 1325 ه.ش برعهده داشتند می‌توان به دکتر میرعلایی، دکتر عماد حکمت،‏ دکتر آذرنوش، دکتر حسین‏قلی اوژند، دکتر مسیح و دکتر مرتضی حکمی اشاره کرد.

موقوفه بیمارستان خورشید

آقای ابوتراب نفیسی در مقاله‌ای تحت عنوان «تاریخچه بیمارستان خورشید» اشاره دارند که این بیمارستان از محل در آمد موقوفات قریه خولنجان از توابع لنجان از املاک موقوفه حاج آقا نورالله نجفی اداره می‌شده است. در کتاب اسناد موقوفات اصفهان (جلد ششم)، موقوفه‌ای از حاج آقا نورالله بیان شده که صحت این مدعا را تأیید می‌کند، «... وقف مؤبد فرمودند تمامت چهار دانگ مشاعی ملکی و متصرفی خود از کل شش دانگ قریه خولنجان من قراء کرکن لنجان من بلوکات دارالسلطنه اصفهان را به ضمیمه کل شش دانگ قریه سمسان من بلوک مسطوره را که هر یک در محل وقوع لغایة الشهرة غنیه از ذکر حد و وصف است با کافه ملحقات شرعیه هر یک از ممار و مداخل و شروب و مشارب و مجاری المیاه و انهار و اراضی و اشجار و املاک و کشتخوانات و مزارع و باغات و قلعه و عمارات و مضافات و کلمت یتعلق بهما شرعا بر اعلاء کلمه اسلام و تقویت دین مبین و تضعیف کفار از قبیل بعث دعات اسلامیه اگر ممکن شود و بناء مستشفیات و دارالمرضی یا بناء و تعمیر مساجد و مدارس و طرق مسلمین و امثالها که اسباب اعلاء کلمه اسلام و تأیید و تقوبت مسلمین و دین مبین بوده باشد به هر قسم و به هر شکل که متولی و ناظر، ارجح شرعی داند.» تصویر صفحه اول موقوفه حاج آقا نورالله نجفی که قسمتی از مایملک خود در روستاهای لنجان و سمیرم را وقف اموری از جمله خدمات درمانی و بیمارستانی کرده است.

بیمارستان امیرالمؤمنین علیه‌السلام (رحیم زاده)

این بیمارستان نیز یکی دیگر از بیمارستان‌های وقفی اصفهان است که توسط مرحوم سید عبدالرسول رحیم زاده جهت مداوای بیماران در سال 1325 ه.ش احداث گردید. سید عبدالرسول رحیم زاده معروف به روغنی از تجار بزرگ اصفهان در زمان رضاخان به‌شمار می‌آید. و به‌دلیل این‌که مدتی از زندگی خویش را در شوروی سابق گذرانده به رحیم اُف نیز شهرت دارد. ایشان پس از این‌که به اصفهان بازگشت علاوه بر کارهای تجاری، خدمات عام‌المنفعه‌ای نیز انجام داد که از آن جمله ساخت بیمارستان رحیم زاده می‌باشد. حسن خلق، خشوع و ارادت وی باعث شده است که همچنان یاد و خاطره‌اش در اذهان مردم باقی بماند، او با آن‌که از متمولین شهر محسوب می‌شد ولی شخصاً‌ به کارهای خیر رسیدگی می‌کرد تا جایی که پیش از آمدن فصل زمستان با حضور در مسجد رحیم زاده که از دیگر موقوفه‌های خودش بود، به دست خود به نیازمندان خاکه ذغال می‌داد. ایشان نه تنها در اصفهان بلکه در دیگر مناطق ایران از جمله مشهد مقدس موقوفه دارد. و علاوه بر این، در چاپ و تکثیر کتب دینی نیز اهتمام ویژه‌ای داشت که از آن جمله می‌توان به چاپ و توزیع کتاب زادالمعاد علامه مجلسی رحمة‌الله اشاره کرد.

مرحوم رحیم زاده با احداث بیمارستان رحیم زاده و قرار دادن قسمتی از درآمد کارخانه خود برای این بیمارستان و خرید دستگاه‌های پیشرفته و استخدام پزشکان آلمانی درصدد رفع حوائج مردم برآمد، به‌خصوص وی در زمینه بیماری کچلی که در آن زمان شایع شده بود پزشکانی از خارج از ایران استخدام کرد که مردم را رایگان مداوا کنند. پس از فوت مرحوم سید عبدالرسول رحیم زاده، این بیمارستان از رونق افتاد و به‌دلیل این که نزدیک به مادی بود، در اثر رطوبت ناشی از آن در حال تخریب بود تا این که پس از پیروزی انقلاب اسلامی این مکان با همت دکتر برومند و جمعی دیگر از پزشکان اصفهان بهسازی شد و به مکانی جهت نگهداری بیماران روانی زن زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی اصفهان تبدیل شد. با توجه به این که این بیمارستان موقوفه مرحوم رحیم زاده بود سازمان بنیاد جانبازان انقلاب اسلامی به ریاست سردار صبوری، با اجازه آیةالله فقیه ایمانی و دانشگاه علوم پزشکی، با خرید زمین‌های اطراف و توسعه حریم این بیمارستان، آن را به یک مرکز درمانی پیشرفته جهت مداوای جانبازان انقلاب اسلامی تبدیل کرد و در سال 1368 ه.ش با نام بیمارستان امیرالمؤمنین علیه‌السلام آن را مورد بهره‌برداری قرار داد.

بیمارستان سید الشهدا علیه‌السلام

تاریخچه بیمارستان سید الشهدا علیه‌السلام: پیش از تأسیس این بیمارستان، بیماران صعب‌العلاج سرطانی در یک مرکز درمانی که به همین منظور در بیمارستان فیض پیش‌بینی شده بود بستری می‌شدند. با افزایش تعداد بیماران، مرحوم حاج عبدالعلی فیض تصمیم گرفتند مکانی را جهت پذیرش و درمان این‌گونه بیماران اختصاص دهند. بدین ترتیب موسسه درمان و حمایت از بیماران سرطانی استان اصفهان با حمایت‌های مالی بی‌دریغ مرحوم حاج عبدالعلی فیض و جمع دیگری از خیرین اصفهان تأسیس گردید و در تاریخ 4 / 9 / 1344 ه.ش با شماره 41 به ثبت رسید. وظیفه اصلی موسسه جلب کمک‌های مادی و معنوی افراد نیکوکار، درمان و معالجه بیماران سرطانی مستمند و نیز فراهم نمودن وسایل مسافرت آنان به تهران برای ادامه درمان بود. با همت و پیگیری دکتر مرتضی حکمی، اولین مرکز پذیرش بیماران سرطانی به‌نام «آسایشگاه امید» در ملک شادروان مرحوم حاج محمد اسماعیل صراف واقع در خیابان خیام، کوی مادی فرشادی پایه‌گذاری شد. در تاریخ 16 / 12 / 47 ه.ش مصادف با عید سعید غدیر، کلنگ ساختمان آسایشگاه فوق به زمین زده شد و با همت و مساعدت نیکوکاران شهر و تلاش و پیگیری مستمر بانیان خیر، از جمله دکتر مرتضی حکمی و عبدالعلی فیض کار ساختمان در تاریخ 16 / 1 / 50 ه.ش به پایان رسید و در همین روز افتتاح شد. همزمان با افتتاح آسایشگاه، بنای درمانگاه تشخیص و پیگیری سرطانی آغاز شد. بنای این ساختمان یک سال طول کشید و سپس تجهیز آن با دستگاه‌های مورد نیاز از قبیل رادیولوژی و... ادامه یافت و در تاریخ 30 / 3 / 1353 ه.ش مورد بهره‌برداری قرار گرفت. دستگاه‌های رادیولوژی، ماموگرافی و سونوگرافی، توسط آقایان حاج سید حسن نوایی، حاج اکبر طلا مینایی و مرحوم حاج حسین همدانیان تهیه و به بخش رادیولوژی اهدا گردید. کثرت بیماران مبتلا به سرطان، تعداد مراجعین به مرکز، کمبود تخت برای بیماران و اتلاف وقت و سرگردانی بیماران، موجب شد تا یک طبقه دیگر به روی ساختمان مرکز درمانی امید بنا گردد.

موقوفات بیمارستان سید الشهدا علیه‌السلام

1ـ مرحوم دکتر حسین وحدانیان فرزند مرحوم جعفر، تمامی دو دانگ مشاع از شش دانگ سه قطعه ملک معروف به اراضی آقاحسین پلاک 62 اصل واقع در بخش 14 درچه ثبت اصفهان را طبق سند مالکیت ثبت شده در دفتر املاک بخش مزبور به موسسه حمایت و درمان بیماران سرطانی اصفهان صلح نموده، مساحت زمین فوق بیش از یکصد هزار مترمربع می‌باشد. 2- سید هاشم خورد آزاد نیز که یکی از خیرین شهر بوده، در زمان پهلوی هزینه‌ای را جهت ساخت اتاق عمل در این بیمارستان وقف نموده است. 3- در خیابان شیخ مفید، روبروی مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد، کنار گالری موزه فدک، ساختمانی چهار طبقه در حال ساخت می‌باشد که بر روی کتیبه کاشی‌کاری آن نوشته شده: کلینیک تخصصی حضرت زهرا علیها‌السلام وقف بیمارستان سیدالشهدا علیه‌السلام از سوی آقای رضا طاهری 1387.

بیمارستان حجتیه

بیمارستان حجتیه نیز از دیگر بیمارستان‌هایی است که شروع آن در انجمن اسلامی پزشکان اصفهان رقم خورد که به‌نام مبارک امام زمان عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف نامگذاری و در سال 1350 ه.ش تأسیس شد. این بیمارستان دارای 18000 مترمربع عرصه و10000 مترمربع زیربنا است و بخش‌های مختلفی از قبیل بخش جراحی، اورژانس، دندانپزشکی، داخلی زنان و زایمان، داروخانه، آزمایشگاه، رادیولوژی، سونوگرافی، اتاق عمل و دیالیز، واحد پشتیبانی، خدمات نگهبانی، تأسیسات، دیالیز در آن فعال می‌باشند و روزانه به‌طور متوسط به بیش از 2000 نفر ارائه خدمت می‌نماید.

موقوفه بیمارستان حجتیه

در تاریخ 20 فروردین 1364 ه.ش آقای عطاءالله ضمیران ابن عباس به موجب وقفنامه‌ای که به‌شماره یارانه‌ای 424 در اداره اوقاف موجود است مبلغ ده میلیون ریال (یک میلیون تومان) برای خرید دارو جهت بیماران مستمند و بی‌بضاعت مراجعه کننده به بیمارستان حجتیه اصفهان اختصاص داده است.

بیمارستان شهید صدوقی

پس از این‌که بیمارستان جرجانی در اصفهان به همت آقای دکتر عالم و چند نفر دیگر از پزشکان اصفهان تأسیس شد، بنا به پیشنهاد آقای زاهدی (ریاست سازمان اوقاف و امور خیریه استان اصفهان قبل از انقلاب) قطعه‌ای از زمین وقفی هارونی که تحت تولیت حجةالاسلام سید هاشم واعظ شهرستانی بوده طی اجاره نامه‌ای که در صفحه 154 / 155 دفتر زوج 108 سردفتر تحت شماره 73108 ثبت شده است جهت احداث بیمارستان به آقای دکتر عالم اجاره داده شده است. دکتر محمد عالم و چند نفر از پزشکان وقت اصفهان با فروش سهام اقدام به ساخت این بیمارستان می‌کنند که با توجه به مجهز ساختن بیمارستان تا شروع انقلاب اسلامی به‌طول می‌انجامد. این بیمارستان همزمان با آغاز انقلاب اسلامی آماده بهره‌برداری شد. در آن موقع با توجه به تحرکات ضد انقلاب در منطقه کردستان و تلفات انسانی سپاه اصفهان که در آن منطقه جهت مبارزه با منافقین حضور داشت، نیاز به یک مرکز درمانی ویژه جهت مداوای مجروحان احساس می‌شد. و با توجه به نیاز فوری آن سازمان، بیمارستان شهید صدوقی که آماده بهره‌برداری بود به مبلغ سی و یک میلیون و پانصد هزار تومان از بیست و شش نفر سهامدار آنجا توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خریداری شد و پس از تجهیز جهت مداوای مجروحین مورد استفاده قرار گرفت. در دوران جنگ تحمیلی نیز این بیمارستان مکانی برای مداوای جانبازان جنگ به‌شمار می‌آمد.

پس از دوران جنگ تحمیلی نیز این بیمارستان با توسعه و تجهیز خود همچنان به‌عنوان یکی از بیمارستان‌های سطح یک در شهر اصفهان زیر نظر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی فعالیت می‌کند.

بیمارستان امام حسین علیه‌السلام

در تاریخ 28 / 8 / 66 ه.ش توسط مرحوم مصطفی سخاوت زمینی به مساحت 8100 مترمربع در اتوبان امام خمینی جهت احداث بیمارستان توسط حضرت آیةالله حاج آقا کمال فقیه ایمانی واگذار گردید. این مرکز در سال 1368 ه.ش توسط ایشان به دانشگاه علوم پزشکی اهدا شد و ساخت آن با کمک‌های مردمی تا سال 1390 ه.ش ادامه یافت. در آغاز این سال (1390)، دانشگاه علوم پزشکی مأموریت جدید این مرکز را، مرکز آموزشی درمانی کودکان حضرت امام حسین علیه‌السلام اعلام نموده و تجهیز و راه‌اندازی با این رسالت ادامه یافت. این بیمارستان با زیربنایی معادل 13000 مترمربع در 4 طبقه، دارای 160 تخت و با هزینه‌ای بالغ بر 170 میلیارد ریال احداث و تجهیز گردید و در تاریخ 19 / 9 / 1391 ه.ش با حضور وزیر وقت بهداشت و درمان سرکار خانم دکتر وحیدی دستجردی رسما افتتاح و به بهره‌برداری رسید و هم اکنون به‌عنوان یکی از بیمارستان‌های تخصصی کودکان با پزشکان متخصص و کادر پزشکی کارآمد فعالیت می‌کند.

بیمارستان موقوفه‌ای که هنوز ساخته نشده است

مرحوم خانم احترام خلیل اکبر همسر مرحوم سمسار زاده در سال 1357 ه.ش طی وقفنامه‌ای تمامیت شش دانگ خانه خود واقع در چهارباغ صدر خواجو را وقف ساختن بیمارستان یا درمانگاه کردند و در وقفنامه، همسر خود مرحوم سمسار زاده را مسئول پیگیری این امر قرار داده‌اند. لازم به ذکر است در متن این وقفنامه ایشان اشاره کرده‌اند که یک حساب بانکی را جهت هزینه ساخت و تجهیز این بیمارستان قرار داده‌اند. این وقفنامه به‌شماره رایانه‌ای 699 در سازمان اوقاف به ثبت رسیده است. متأسفانه به‌دلیل این که این مکان الآن در میان مناطق مسکونی قرار دارد اهالی محل، اجازه ساخت آن را به بازماندگان واقف نداده‌اند. علاوه بر بیمارستان‌هایی که اشاره شد، در اصفهان بیمارستان‌های دیگری نیز وجود دارد که با همت خیرین ساخته شده است. همچون بیمارستان تخصصی قلب شهید چمران، بیمارستان زهرای مرضیه علیها‌السلام ، بیمارستان امین، بیمارستان فیض، بیمارستان عسگریه و.... که نگارندگان در اسناد و مدارک و همچنین مصاحبه‌ها اموالی تحت عنوان «وقف» برای این مراکز به‌دست نیاوردند و به‌همین دلیل در این مقاله از این بیمارستان‌ها سخنی بیان نشده است.

نتیجه‌گیری

سفارشات زیادی که دین مبین اسلام در کمک به هم‌نوع و همچنین انفاق در راه خدا داشته، باعث شد که مسلمانان به تبعیت از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و ائمه هدی علیهم‌السلام در جهت رفع نیازمندی‎های امت اسلامی برآیند. در این زمینه فرهنگ وقف جزء سنت‌های حسنه‌ای است که از همان زمان حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و امامان معصوم علیهم‌السلام رواج پیدا کرد و مسلمانان نیز با تأسی از آنها، اموالی را در جهت گره‌‎گشایی از جامعه مسلمین به طرق مختلف وقف کردند. پس از گسترش اسلام به ایران و آشنایی مسلمانان با دانشگاه پزشکی جندی شاپور و پیشرفت علم پزشکی و به تبع آن ساخت‌وساز بیمارستان، این فرهنگ در این زمینه هم به‌کار گرفته شد و توانست نقش بسیار مهم و تأثیرگزاری ایفا کند. در ایران نیز مانند دیگر سرزمین‌های اسلامی، بیمارستان‌های موقوفه زیادی در قرون مختلف تاریخ ایران اسلامی ساخته شده که در این نوشتار به بعضی از آنها اشاره شد. با توجه به پیشرفت علم پزشکی و از طرفی نیاز روزافزون جامعه به آن در دوران قاجار به بعد، روند تشکیل بیمارستان کم‌کم شدت گرفت که شهر اصفهان نیز از این امر مستثنی نبود و چنانچه اشاره شد بیمارستان موقوفه خورشید در آن زمان تأسیس شده که همچنان نیز به فعالیت خود ادامه می‌دهد. از همان موقع تاکنون بیمارستان‌های زیادی در اصفهان ساخته شده که مؤسس آنها خیرین و واقفین بوده‌اند و روحانیون آگاه و معتمد نیز نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری این مراکز داشته‌اند، به گونه‌ای که در دوران قاجار آیةالله حاج آقا نورالله نجفی خود بیمارستان خورشید را پایه‌گذاری کرد؛ در دوره پهلوی نیز شاهد حضور مؤثر روحانیون مانند آیةالله زند کرمانی مؤسس بیمارستان عسگریه هستیم و در دوران جمهوری اسلامی نیز علمای بزرگ شهر از پیشگامان این امر به‌شمار می‌روند که از آن بین می‌توان به مرحوم آیةالله حاج آقا حسن امامی، آیةالله مستجابی، آیةالله ناصری و به‌ویژه آیةالله حاج آقا کمال فقیه ایمانی مؤسس چندین بیمارستان و درمانگاه اشاره کرد.

منابع

1. عیون‌الانباء فی طبقات‌الاطباء، ابن ابی عصیبه، ترجمه و شرح: سید جعفر غضبان و دکتر محمود نجم آبادی، تهران، سازمان چاپ دانشگاه تهران، 1349.

2. وقف و گسترش امور درمانی با تکیه بر اسناد وقفی تهران، بازخوانی و تحقیق: نزهت احمدی (صراف)، تهران، انتشارات‌ کومه، 1349.

3. اسناد موقوفات اصفهان، سید صادق حسینی اشکوری، تهران، مجمع ذخائر اسلامی، 1388.

4. تاریخ بیمارستان‌های ایران، حسن تاج‌بخش، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.

5. سفرنامه تاورنیه، ژان پاتیست تاورنیه، ترجمه: ابوتراب نوری، تصحیح: محمد شیرانی، تهران، انتشارات سنایی، 1369.

6. تاریخ عالم آرای عباسی، ج 1و2، اسکندر بیک ترکمان، تهران، امیرکبیر، 1373.

5. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 10، آقا بزرگ تهرانی، قم، کتابخانه اسماعیلیان، 1408 ه.ق.

6. تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه و نگارش: علی جواهر کلام، تهران، امیرکبیر، 1366.

7. تاریخ یزد، جعفر بن محمد جعفری، به اهتمام: ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1328.

8. تاریخچه بیمارستان سید الشهدا علیه‌السلام ، محمدعلی خامی، مخطوط، بی تا.

9. روضه رضوان، محمدحسین ریاحی، اصفهان، چاپ کانون پژوهش، 1385.

10. شیراز نامه، احمد بن ابی الخیر زرکوب شیرازی، تهران، چاپ بهمن کریمی، 1310.

11. دانشنامه تخت فولاد، ج 2، سید مصطفی طباطبایی، ذیل مدخل رحیم زاده ، زیر نظر دکتر اصغر منتظرالقائم، اصفهان، شهرداری اصفهان، 1391.

12. تخت فولاد اصفهان، سید احمد عقیلی، اصفهان،‌ کانون پژوهش، 1385.

13. تاریخ بیمارستان‌ها در اسلام، احمد عیسی بک، ترجمه: دکتر نورالله کسایی، بی جا، مؤسسه توسعه دانش و پژوهش ایران، 1371.

14. سوانح‌الافکار رشیدی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، تهران، چاپ محمدتقی دانش پژوه، 1358.

15. درآمدی بر پیشینه پزشکی اصفهان، مسعود کثیری، اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی، معاونت پژوهشی، 1388.

16. تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی، سیریل الگود، ترجمه: دکتر باهر فرقانی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1371.

17. وقف و ساختار کتابخانه‌های اسلامی، یحیی محمود ساعاتی، ترجمه: احمد امیری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1374.

18. احسن‌التقاسیم فی معرفةالاقالیم، محمد بن احمد مقدسی، ترجمه: علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361.

19. حدیث مهربانی (زندگی‌نامه و فعالیت‌های خیرین بهداشتی درمانی استان اصفهان)، غلامحسین میرزایی و مژگان اکبر زاده، اصفهان، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی، 1381.

20. اندیشه‌های سیاسی و تاریخی نهضت بیدارگرانه حاج آقا نورالله اصفهانی، موسی نجفی، بی جا، انتشارات کلینی، 1369.

21. تاریخ طب در ایران پس از اسلام (از ظهور اسلام تا دوران مغول)، محمود نجم آبادی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1375.

22. مقاله «تاریخچه بیمارستان خورشید»، نویسنده: ابوتراب نفیسی، مجله وحید، سال 1354 ه.ش، شماره 182.

23. روزنامه انجمن قدس ملی اصفهان، سال اول، شماره 10، جمادی الثانی سال 1325 ه.ق.

24. روزنامه جهاد اکبر، سال 1325 ه.ق، شماره 2.