تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه در ایران
دکتر الهام ملک زاده[۱]
از پدیده‌های تازه‌ای که در نیمه دوم دهه1340در صحنه اجتماع جلوه‌گر شد و در آغازین سال‌های دهه 1350، در تهران و شهرستان‌ها گسترش چشمگیری پیدا کرد، صندوق‌های قرض‌الحسنه بود. این صندوق‌ها گذشته از آن که نوعی مقابله با سیستم بانکداری و نظام ربوی حاکم بر آن به شمار می‌رفت، منبع مالی مهمی برای کمک به گروه‌های انقلابی بود. نخستین صندوق قرض‌الحسنه را گروه هیئت‌های موتلفه اسلامی در مسجد لرزاده تهران در سال 1346و با نام «صندوق قرض‌الحسنه ذخیره جاوید» تأسیس کردند. انگیزه اصلی بنیان‌گذاران این صندوق کمک به محرومان و نیازمندان واقعی بود. صندوق جاوید در آغاز فعالیت خود، به نیازمندان وام‌های بلاعوض می‌داد، اما پس از چندی در چارچوب یک نهاد اقتصادی به احیای سنت قرض‌الحسنه مبادرت ورزید و با موفقیت‌هایی که در این زمینه به دست آورد سرمشق و الگوی مساجد و دیگر نهادهای دینی شد چنان‌که در همان زمان تعدادی از بازاریان خیّر صندوق دیگری موسوم به «صندوق قرض‌الحسنه کوثر» را راه‌اندازی کردند.
درباره چگونگی بنیان‌گذاری صندوق ذخیره جاوید، علی‌اصغر رخ صفت از اعضای هیئت‌های موتلفه می‌گوید: «عده‌ای به‌عنوان مستمند به این مسجد (لرزاده) مراجعه و از کمک‌های آن سوء استفاده می‌کردند. مدتی بعد به این نتیجه رسیدیم که صدقه‌های مردم را در صندوقی جمع‌آوری کنیم و پس از تحقیق این صدقات را به دست محتاج واقعی آن برسانیم. کم‌کم موجودی صندوق‌ها افزایش پیدا کرد و به این نتیجه رسیدیم که بهتر است این وجوه انباشته شده صدقه را در مسیر وام قرض‌الحسنه قرار دهیم. یعنی مثل بانک‌ها، دفترچه پس‌انداز تهیه کردیم و اولین صندوق قرض‌الحسنه در مسجد لرزاده تأسیس شد.
البته بعضی از متدینین مسجد معتقد بودند که این کارها صدقه نیست بلکه ریا است، اما با کمک مرحوم آیت‌الله حاج میرزاعلی آقای فلسفی امام جماعت روشن‌بین مسجد لرزاده به کارمان ادامه دادیم».
محمدرضا اعتمادیان که از سال1350 با این صندوق همکاری می‌کرد دراین‌باره با بیان مطالب بیشتری گفته است:«در آن سال‌ها من در صندوق اندوختۀ جاوید که برای کمک به مستمندان تشکیل‌شده بود شروع به فعالیت کردم. این صندوق توسط اشخاص متدینی بنیان گذارده شده بود. از جمله مرحوم فرسایی که محل صندوق را در اختیار مؤسسین صندوق گذاشته بود. مرحوم حاج کریم انصاری مدیرعامل این صندوق و دو برادر به نام‌های حاج اصغر و اکبر رخ صفت و همچنین مرحوم عطایی و آقایان خادم حسینی و آل احمد و شهید درخشان جملگی دست‌به‌دست هم داده و برای راه‌اندازی کار مردم، این صندوق را تأسیس کرده بودند. در اوایل، صندوق تنها برای حل مشکلات امور متدینین ایجاد شده بود. اما به‌تدریج با گرایش متدینین به مبارزه علیه رژیم، صندوق نیز در مسیر حمایت از گروه‌های مبارز و مخالفین رژیم قرار گرفت.
پیشنهاد تأسیس این صندوق و چند صندوق دیگر از جانب آقای تقی خاموشی بود که به انجام رسید. من نیز از طریق آقایان رخ صفت و شهید درخشان در سال 1350- 1351 با آنها آشنا شده و از آن زمان به‌صورت پاره‌وقت در صندوق شروع به فعالیت نمودم که این فعالیت بحمدالله هم‌اکنون (سال1377) نیز ادامه دارد ... ما از طریق صندوق جاوید به خانواده‌های زندانیان سیاسی کمک می‌کردیم. کمک بیشتر به‌صورت وام داده می‌شد و اقساط آن را مؤمنین متدین یعنی صاحبان صندوق می‌پرداختند. به این صورت کارکنان صندوق مطلع نمی‌شدند به کدام یک از خانواده‌های زندانیان کمک شده است. نیروهای امنیتی یکی– دو بار به صندوق ما حمله کردند که یک بار شعبۀ صندوق را در حسن‌آباد تعطیل و آقای خاموشی را نیز دستگیر کردند. در بازجویی‌ها به ایشان گفته بودند شما به زندانیان و تروریست‌ها کمک می‌کنید و پول‌هایی که شما به‌عنوان وام داده‌اید برای خرید اسلحه بوده است. البته من تا آن زمان نمی‌دانستم وام‌هایی که می‌دهیم در چه مسیرهایی به کار گرفته می‌شود. چون سعی می‌شد آن دسته از وام‌هایی که به خانواده مبارزان داده می‌شد در اسناد منعکس نشود. همه کمک‌های صندوق در دادن وام خلاصه نمی‌شد. بلکه بر اساس برخی از ضوابط صندوق، گاهی وجوهات جمع‌آوری‌شده برای کمک به خانواده زندانیان نیز استفاده می‌شد. در آن زمان آقای ابوالفضل توکلی بینا اجازه از حضرت امام داشت که بر اساس آن این وجوهات را هدایت می‌کرد».
سومین صندوق قرض‌الحسنه نیز در سال 1352، با نام «صندوق امور خیریه» در تهران تشکیل شد. سرمایه اولیه این صندوق 1200000ریال بود که آن را 120 نفر از افراد خیر و با پرداخت نفری10000ریال تأمین کردند. صندوق امور خیریه اعلام کرد حداکثر 500000 ریال وام قرض‌الحسنه به واجدان شرایط پرداخت می‌کند. این صندوق به‌صورت موسسه‌ای تجاری و بر اساس قانون تجارت به ثبت رسید. از آن پس صندوق‌های دیگری در تهران و شهرستان تأسیس شدند و به فعالیت پرداختند که تعداد آنها تا آستانه پیروزی انقلاب در بهمن 1357 به دویست صندوق رسید(رجائی،1391: 15- 18).
چنان که اشاره شد، تعدادی از صندوق‌های قرض‌الحسنه افزون بر اعطای وام قرض‌الحسنه به نیازمندان، منبع مالی مهمی برای کمک به گروه‌های انقلابی به‌ویژه سازمان مجاهدین خلق بود. رسول جعفریان دراین‌باره نوشته است: «حجت‌الاسلام نصرت‌الله انصاری که مسئولیت بانک تعاون اسلامی قم را داشت به دلیل کمکی که از این طریق به مجاهدین کرد به زندان افتاد و در اردیبهشت 1355زیر شکنجه به شهادت رسید» (جعفریان،1383: 544).
اکثر قریب به اتفاق صندوق‌های قرض‌الحسنه برای کمک به نیازمندان تأسیس شده بودند و وام‌های خود را فقط به همین افراد می‌دادند. پشت جلد دفترچه حساب پس‌انداز «صندوق ذخیره بعثت» که در اوایل دهه1350 در تجریش افتتاح شده بود، پس از چاپ حدیث معروف «من اصبح لایهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم» نوشته شده بود: «صندوق ذخیره بعثت با همت شما مسلمانان خیراندیش تأسیس یافته و برای رفع نیازمندی‌های ضروری وام‌های بدون بهره (قرض‌الحسنه) پرداخت می‌نماید. شما نیز با پس‌انداز بیشتر و تشویق دیگران برای افتتاح حساب کارکنان این صندوق را در پرداخت وام به اشخاص نیازمند و واجد شرایط یاری فرمایید».
شرایط پرداخت وام آسان بود و بنا بر آنچه در« صفحه ه» همین دفترچه حساب پس‌انداز نوشته شده بود عبارت بودند از :
1-پرداخت وام به اشخاص واجد شرایط با تصویب هیئت‌مدیره و مدیرعامل می‌باشد
2-استفاده از وام مشروط به داشتن حساب و ضامن معتبر که مورد شناسایی یکی از اعضای هیئت‌مدیره باشد خواهد بود
3-ضامن موظف است برابر مبلغ وام، سند رسمی اعم از چک یا سفته یا قبض ثبتی که موردقبول هیئت‌مدیره باشد به حواله‌کرد صندوق ذخیره بعثت طبق قرارداد ذکر شده در آیین‌نامه مخصوص وام بپردازد.
تعدادی از صندوق‌های قرض‌الحسنه از جمله همین صندوق ذخیره بعثت مانند بانک‌های دولتی و خصوصی، جوایزی با قرعه‌کشی به دارندگان حساب پس‌انداز توزیع می‌کردند» در صفحه دو دفترچه حساب پس‌انداز بعثت نوشته شده بود:
ماده 29- اعضای مجمع عمومی و اشخاص خیر برای تشویق و تعظیم شعایر اسلامی و مزایای مادی و معنوی قرض‌الحسنه اشیایی در اختیار صندوق جهت جایزه قرار خواهند داد.
ماده 30- اشیای جمع‌آوری‌شده در پایان هر سال یا در یکی از اعیاد اسلامی طی مراسمی به‌صورت قرعه بین دارندگان حساب پس‌انداز تقسیم خواهد شد».
دفترچه حساب پس‌انداز بعثت 26 صفحه داشت که در هر صفحه حدیثی درباره کمک به دیگران و امور خیریه از حضرت رسول اکرم صل الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام نوشته شده بود و در صفحه مقابل آن ترجمه همان حدیث آمده بود. تعدادی از این حدیث‌ها که در تشویق مردم برای افتتاح حساب و شرکت در امور خیر بی‌تأثیر نبود، عبارت‌اند از :
- کسی که یک حاجت برادر دینی‌اش را برآورد، مانند کسی است که همیشه در عبادت باشد.
- بر در بهشت نوشته شده که قرض را هیجده و صدقه را ده برابر پاداش است.
- هرکس از شما مرکبی زائد بر احتیاجش دارد، باید در اختیار نیازمندش بگذارد و هرکدام توشه اضافی دارد به محتاج آن بذل نماید.
- بندگان خاص خداوند رفع نیازمندی دیگران را برخود مقدم می‌دارند در عین نیازی که خود به آن دارند.
- کسی برادر مسلمانش از تنگ‌دستی نزد او شکوه برد و او با توانایی وامش ندهد، خداوند بهشت را بر وی حرام گرداند.
- فریادرسی به ستمدیدگان و گره‌گشایی از کار آنان کفاره گناهان بزرگ است.
پانویس
- ↑ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
