رزق

رزق به معنی روزی و حقوق دریافتی از بیت المال است. از رزق به معناى نخست در باب تجارت و نکاح سخن گفته‌اند.

معنای لغوی رزق

"رزق" در لغت به معنی عطا و بخشش مستمر است. و از آن تعبیر به روزی می‌شود.

معنای اصطلاحی رزق

و در اصطلاح به هر چیزی که مایه دوام حیات مخلوقات زنده است، رزق گویند. در واقع رزق موهبت و بخششی است از ناحیه خدای متعال به بندگانش، بدون اینکه استحقاق آن را داشته باشند.

روزی دهنده حقیقی

روزی دهنده خداست:« وَ مَا مِن دَابَّةٍ فیِ الْأَرْضِ إِلَّا عَلیَ اللَّهِ رِزْقُهَا... »« هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست مگر این‌که روزی او بر خداست!» از این رو فرزندکشی را به خاطر ترس از تأمین مخارج آنان، حرام کرده است:« وَ لَا تَقْتُلُواْ أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ نحنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُم إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْاً کَبِیرًا »«و فرزندانتان را از ترس فقر، نکشید! ما آنها و شما را روزی می‌دهیم مسلماً کشتن آنها گناه بزرگی است!»

خدای متعال در استدلال بر عدم توانایی معبودانِ ساختگی مشرکان نسبت به روزی رساندن بر آنان چنین میفرماید:« وَ یَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَمْلِکُ لَهُمْ رِزْقًا مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ شَیْاً وَ لَا یَسْتَطِیعُون »«آنها غیر از خدا، موجوداتی را می‌پرستند که هیچ رزقی را برای آنان از آسمانها و زمین در اختیار ندارند و توان این کار را نیز ندارند.» و مشرکان را که از پیش خود و بی اذن او، بخشی از رزق حلال را بر خود حرام کرده بودند مورد ملامت و سرزنش قرار داده است.« قُلْ أَ رَءَیْتُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ لَکُم مِّن رِّزْقٍ فَجَعَلْتُم مِّنْهُ حَرَامًا وَ حَلَالًا قُلْ ءَاللَّهُ أَذِنَ لَکُمْ أَمْ عَلیَ اللَّهِ تَفْترونَ» «بگوآیا روزیهایی را که خداوند بر شما نازل کرده دیده‌اید، که بعضی از آن را حلال، و بعضی را حرام نموده‌اید؟! بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده، یا بر خدا افترا می‌بندید (و از پیش خود، حلال و حرام می‌کنید؟!)» واژه "رازق" و "رزّاق" به معنای حقیقی کلمه، تنها بر خدای متعال اطلاق می‌شود، و اگر در غیر او به کار رود، جنبه مجازی دارد. «..وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ... »«..پدران موظفند زنانی را که فرزندانشان را شیر می‌دهند بطور شایسته روزی دهند و لباس بپوشانند...»

اقسام رزق

از آنجا که به هر گونه بهره‌ای را که خداوند نصیب بندگان می‌کند اعم از مواد غذایی، مسکن، پوشاک و یا علم، عقل، فهم، ایمان و اخلاص رزق گفته می‌شود، رزق تنها رزق مادی نیست بلکه شامل رزق معنوی نیز می‌شود. قرآن در باره شهیدان می‌گوید: «...بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ »«...آنها زنده‌اند و نزد پروردگار شان روزی می‌برند.»(آل عمران/ ۱۶۹) روشن است که روزی شهیدان، آن هم در جهان برزخ، نعمتهای مادی نیست، بلکه همان مواهب معنوی است.

رزق کریم

« فَالَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیم »(حج/۵۰)«آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، آمرزش و روزی پر ارزشی برای آنهاست!» در این آیه نعمتهای بهشت، رزق کریم نامیده شده است. که مومنان خداترس و دارای عمل صالح و مردان و زنان پاکدامن به عنوان پاداش الهی از آن بهره‌مند خواهند شد. همچنین رزق کریم از آن مواهب الهی است که جهادگران و مهاجران و انصار به آن نوید داده شدهاند.« وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هَاجَرُواْ وَ جَاهَدُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ ءَاوَواْ وَّ نَصَرُواْ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ »«و آنها که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند، و آنها که پناه دادند و یاری نمودند، آنان مؤمنان حقیقی‌اند برای آنها، آمرزش (و رحمت خدا) و روزی شایسته‌ای است.»

رزق معلوم

« إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ أُوْلَئکَ لَهُمْ رِزْقٌ مَّعْلومٌ »« جز بندگان مخلص خدا (که از کیفرها برکنارند)! برای آنان (بندگان مخلص‌) روزی معیّن و ویژه‌ای است.» "رزق معلوم" یعنی خداوند در بهشت برای بندگان مخلَص خود، رزقی می‌دهد که غیر از رزقِ دیگر بهشتیان است و هیچ شباهتی بر رزق دیگران ندارد، اگر چه نام رزق ایشان و رزق دیگران یکی است، به آن جهت که آنان جز به خدای تعالی به هیچ چیز دیگری وابستگی ندارند، نه به زینت زندگی دنیا و نه به نعمتهای آخرت، چرا که در دل ایشان غیر از خدا چیز دیگری وجود ندارد.

رزق حسن

« وَ الَّذِینَ هَاجَرُواْ فیِ سَبِیلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُواْ أَوْ مَاتُواْ لَیَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَیرُ الرَّازِقِین »«و کسانی که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزی نیکویی می‌دهد که او بهترین روزی ‌دهندگان است!» در این آیه "رزق حسن" را پاداش همه مهاجران الهی قرار داده، خواه به مقام شهادت رسیده باشند خواه در این راه به مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند. "رزق حسن" اشاره به نعمت‌هایی است که وقتی چشم انسان به آن می‌افتد، چنان مجذوب می‌شود که نمی‌تواند دیده از آن بر گیرد و به غیر آن نگاه کند، و تنها خدا قدرت دارد که چنین روزی را به کسی دهد. همچنین درقرآن به مقام نبوت و به فایده‌های حلال درخت انگور رزق حسن اطلاق شده است.

تقوا عامل برخورداری از روزی بی حساب

«...وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یجعل لَّهُ مخرجًا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یحتَسِبُ... »«...و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند. و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد...»

مشیت روزی رسانی الهی

« لَهُ مَقَالِیدُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیم‌ »«کلیدهای آسمان‌ها و زمین از آن اوست روزی را برای هر کس بخواهد گسترش می‌دهد یا محدود می‌سازد او به همه چیز داناست.» بر اساس بخش اخیر آیه «إِنَّهُ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیم‌» توسعه و تنگی روزیِ بندگان از روی حکمت و علم الهی است. البته اراده خدا در زمینه وسعت و تنگی روزی، مشروط به شرائطی است که بر زندگی انسانها حکم ‌فرماست، و تلاش و کوشش و اخلاص و فداکاری، و به عکس سستی و تنبلی و بخل و آلودگی نیّت، نقش تعیین کننده‌ای در آن دارد، به همین دلیل قرآن مجید کرارا انسان را در گرو سعی و کوشش و تلاش و فعالیت خود شمرده، و بهره او را از زندگی به میزان سعی و تلاشش می‌داند. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) می‌خوانیم:« لا تَکسَلوا فی طَلَبِ مَعایشِکم فَإنّ آباءَنا کانوا یَرکُضُون فیها و یَطلُبونَها » «در طلب روزی و نیازهای زندگی تنبلی نکنید چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن می‌دویدند و آن را طلب می‌کردند.» در آیه دیگری حکمت روزی رسانی خود را چنین بیان می‌کند.« وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْاْ فیِ الْأَرْضِ وَ لَکِن یُنزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا یَشَاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِیرُ بَصِیر »«هر گاه خداوند روزی را برای بندگانش وسعت بخشد، در زمین طغیان و ستم می‌کنند از این رو به مقداری که می‌خواهد (و مصلحت می‌داند) نازل می‌کند، که نسبت به بندگانش آگاه و بیناست!»

ویژگیهای رزق بهشت

با ارزش تر از تمام نعمتهای دنیایی

« وَ لَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلیَ‌ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنهُمْ زَهْرَةَ الحَیَوةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیرٌ وَ أَبْقَی‌ »«و هرگز چشمان خود را به نعمتهای مادّی، که به گروه‌هایی از آنان داده‌ایم، میفکن! این‌ها شکوفه‌های زندگی دنیاست تا آنان را در آن بیازماییم و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است!» مقابله "رزق ربک" با "زَهْرَةَ الحیَوةِ الدُّنْیَا" گویای آخرتی بودن آن است. در آیه دیگری رزق دنیا را در مقابل رزق آخرت متاعی بیش نمیداند. « اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَاءُ وَ یَقْدِرُ وَ فَرِحُواْ بِالحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ مَا الحَیَوةُ الدُّنْیَا فیِ الاَخِرَةِ إِلَّا مَتَاع »‌«خدا روزی را برای هر کس بخواهد (و شایسته بداند) وسیع، برای هر کس بخواهد (و مصلحت بداند،) تنگ قرار می‌دهد ولی آنها (کافران‌) به زندگی دنیا، شاد (و خوشحال) شدند در حالی که زندگی دنیا در برابر آخرت، متاع ناچیزی است!»

جاودانگی و پایان ناپذیری

« جَنَّاتِ عَدْنٍ مُّفَتَّحَةً لَّهُمُ الْأَبْوَاب‌...إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِن نَّفَاد »(ص/۵۰و۵۴) «باغهای جاویدان بهشتی که درهایش به روی آنان گشوده است... این روزی ما است که هرگز آن را پایانی نیست! »

بهره مندی تمام وقت بهشتیان از روزیهای بهشت

«...وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِیهَا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا »«...و هر صبح و شام، روزی آنان در بهشت مقرّر است.» آمدن رزق در صبح و شام، کنایه از آمدنِ آن پشت سر هم و بدون انقطاع است‌.

منابع رزق

آسمان

« هُوَ الَّذِی یُرِیکُمْ ءَایَاتِهِ وَ یُنزِّلُ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ رِزْقًا وَ مَا یَتَذَکَّرُ إِلَّا مَن یُنِیبُ »(غافر/۱۳) «او کسی است که آیات خود را به شما نشان می‌دهد و از آسمان برای شما روزی (با ارزشی) می‌فرستد تنها کسانی متذکّر این حقایق می‌شوند که بسوی خدا باز می‌گردند.»

منظور از رزق آسمانی

منظور از این رزق آسمانی باران است که بوسیله آن گیاهان می‌رویَد که روزی بندگان است و علّت اینکه باران را رزق نامیده، آن است که باران سبب روزی است‌.

احکام تحصیل روزی

کار و تلاش جهت تحصیل روزی حلال در حدّ تأمین نیازهاى ضرورى خود و خانواده،واجب؛ به قصد توسعه زندگى و مشارکت در کارهای نیک، مستحب؛ به انگیزه ثروت اندوزی، مکروه و به قصد ارتکاب معصیت، حرام است.

تعارض بین تحصیل روزی و علم

بنابر تصریح برخى، در صورت تعارض میان تحصیل روزى واجب و علم واجب، تحصیل روزى مقدم است.

طلب روزی در روایات

در برخى روایات، طلب روزی حلال، عبادت و جهاد در راه خدا دانسته شده و نیز آمده است: کسى که در پى به دست آوردن روزى نمى‌رود و از خداوند مى‌خواهد که روزى‌اش را برساند، خداوند دعایش را مستجاب نمى‌کند.

راه‌های تحصیل روزی

در تحصیل روزى، گزینش راه تجارت بر دیگر راه‌ها ترجیح دارد. گشودن در مغازه و نشستن در آن و پهن کردن بساط در تحصیل روزی کفایت مى‌کند؛ هرچند به علت تنگدستی و نداشتن سرمایه، کالای در خور اعتنایى نداشته باشد.

مستحبات طلب روزی

دعا کردن جهت تأمین روزی و افزایش آن، حتى در سجده نماز مستحب است. طبق برخى روایات، تعقیب نماز از اسباب زیاد شدن روزی است. از دیگر مستحبات، اختصار و اعتدال در طلب روزى؛ سعى و تلاش جهت به دست آوردن آن و صبح زود به دنبال روزى رفتن است؛ چنان که تحصیل روزى اندک نیز مستحب است و موجب افزایش آن مى‌گردد و ترک آن به جهت ناچیز بودنش مکروه مى‌باشد. مستحب است مرد، قبل از ازدواج جهت برگزیدن همسر، دو رکعت نماز بخواند و پر روزى‌ترین، پاکدامن‌ترین و پر پر برکت‌ترین زن را از خداوند طلب کند.

منابع

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج۴، ص۹۳-۹۴.

پژوهه.