زنان و موقوفات

از ویکی خیر
نسخهٔ تاریخ ‏۱۷ سپتامبر ۲۰۱۶، ساعت ۱۸:۵۷ توسط Wikikhair (بحث | مشارکت‌ها)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
پرش به: ناوبری، جستجو

مهناز آزاد

چکیده

يکي از عرصه هايي که زنان نقش بسيار مهم و کليدي در آن داشته و دارند، عرصه وقف، تحت عنوان يک نهاد اجتماعي و مدني مي باشد. بخش اعظمي از اين موقوفات متعلق به بانوان نيکوکاري است که در دوره هاي مختلف تاريخي با انگيزه تقرب به درگاه احديت بخشي از اموال خود را در امور خير وقف نموده اند. علي رغم تعدد موقوفات مربوط به زنان در کشور، اين موقوفات کمتر مورد بررسي و شناسايي علمي واقع شده اند.

زنان در اين عرصه همچون بسياري از عرصه هاي ديگر اجتماع بسيار پر رنگ ظاهر شده و نشان دهنده حضور فعال آنان در اجتماع حداقل از دوره زنديان و افشاريان تا زمان حال بوده است. نکته جالب توجه ديگر آنکه به لحاظ منزلت اجتماعي زنان واقفه از طبقات و قشر هاي مختلف جامعه در اين سنت پسنديده مشارکت داشته اند. با اين وجود آمار موقوفات زنان در دوره هاي تاريخي مختلف نشان مي دهد که در دوره اخير تعداد زنان واقفه در مقايسه با دوره هاي قاجار و پهلوي اول رو به کاهش بوده که پرداختن به دلايل آن که بسيار ضروري هم به نظر مي رسد خود تحقيقي جداگانه و مستقل را مي طلبد.

مقدمه

در دوران های مختلف تاریخی ایران، بانوان همیشه در عرصه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حضور داشته اند. در تاریخ شیعه و در مرزهای فرهنگی جهان اسلام یکی از عرصه هایی که بانوان در آن نقش به سزایی ایفا کرده اند، عرصه وقف بوده است. بانوان نام‌آور عرصه وقف توانسته اند با استفاده از این فرهنگ پسندیده نام خود را در تاریخ برجا گذارند.

موقوفات این بانوان موارد گوناگونی را از قبیل اراضی مزروعی، دکاکین، تکایا، مساجد، منازل مسکونی، دارالایتام، درمانگاه و سایر مراکز عام ‏المنفعه شامل می ‏شود که هر یک دارای مصارف مشخص بوده و عواید آن ها صرف اجرای نیات واقفان می شده است.

تعریف وقف

وقف در لغت به معنای ایستادن یا به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است. (لغت نامه دهخدا). تخصیص دادن ملک یا مالی برای مصرف کردن در اموری که وقف کننده تعیین کرده است.(فرهنگ معین) و در اصطلاح فقهی، عقدی است که ثمرۀ آن حبس کردن اصل، و رها کردن منفعت آن است. وقف به معنای هدیه ابدی برای خدمت عمومی یا نگه داشتن اصل چیزی و جاری بودن منفعت آن در جهت خیر و نیکی و رضای خداست. به تعریف دقیق (ماده ۵۵ قانون مدنی) وقف عبارت است از این‌که «عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.». جمع این واژه اوقاف است و به مال و زمین وقف شده، موقوفه گفته می‌شود. وقف از جمله عقود معینی است که در فقه اهل سنت و امامیه از اعتبار خاصی برخوردار است.

وقف در ایران پیش از اسلام

وقف سنتی کهن و ایرانی است. در زبان پهلوی واژه های اَشوداد، اَهلوداد و روانیگان کم و بیش چنین کاربردی دارند. وقف در ایران با پیشینه‌ای بسیار طولانی از دوران باستان تاکنون رواج داشته و نذورات و وقف اموال به آتشگاه‌ها و معابد همواره رایج بوده است. وقف در ایران پیش از اسلام، پیشینه‌ای روشن دارد زیرا برای نگهداری مهرآوه‌ها، آتشکده‌ها، آتشگاه‌ها و برپاداشتن آتش «زرتشت» و آسایش زندگی مغان، موبدان، هیربدان... از درآمد زمین، خانه و باغ‌های وقف شده بهره می‌گرفتند. (سالک،1372: 42)

اگر دوره های تاریخی حقوق زن را به سه دوره متمایز یعنی دوره وحشی گری، بربریت و بت پرستی به عنوان دوره نخست، دوره تمدن های یونان مصر و روم و ایران دوره دوم و دوره پس از ظهور اسلام تقسیم نمائیم تنها در دوره اسلامی است که در پرتو تعالیم عالیه اسلام نه تنها زن از آن وضعیت فجیع دوره های قبل نجات یافت، بلکه برای زن شخصیت حقوقی مستقل نیز ایجاد شد. (صدر،1378: 49) از این دوره به بعد است که تعداد زیادی از زنان با پیدا کردن شخصیت حقوقی مستقل اقدام به وقف نمودند.

وقف در ایران پس از اسلام (دورانی که وقف رایج شد)

دوران صفوی از دوران‏هایی است که در آن سنت وقف گسترش بسیار پیدا کرد. در این زمان مساجد، مدارس، بیمارستان‌ها و کاروان‏سراهای بسیاری ساخته و برای هر یک موقوفات بسیاری قرار داده شد. همچنین افراد بسیاری املاک و مستغلات خود را برای مراسم عزاداری و احیای شب‏های متبرک و نیز بر مزارات شریفه و اماکن مقدسه و حتی بر مسافران عتبات وقف کردند. علاوه بر اینها مسائل کوچکی چون روشنایی معابر شهر، دست‏گیری از فقرا، بیماران، درراه‏ماندگان و حتی حیوانات علیل از چشم واقفان دور نمانده است.

در این دوره است که در اسناد و مدارک، نام زنان بسیاری را به عنوان کسانی که اموال خود را وقف امور مختلف کرده اند، می یابیم که از بین آن ها می توان به زنی چون « دلارام خانم» همسر شاه عباس اول که جده بزرگ شاه عباس دوم صفوی بود، اشاره کرد، از موقوفات این زن مدرسه ای در اصفهان است که وقف آن را در کتیبه اش سال 1056 ه. ق آمده است، این مدرسه که به منظور ترویج علوم دینی تاسیس شده است امروز به نام مدرسه «جده کوچک» در اصفهان مشهور است.

موقوفات و زنان

هرچند که تاریخ وقف زنان در ایران به گذشته های دورتری برمی گردد، ولی بیشتر اسنادی که در ایران وجود دارد از دوره صفوی است و همچنین اسناد وقف زنان نیز از همین دوره ثبت شده است. این سنت مرضیه در کشور ما در دوره های مختلف تاریخی از جمله سلجوقیان، مغولان، صفویه، قاجاریه، پهلوی و نیز تا زمان ما به صورت های گوناگون ادامه داشته و دارد.

با توجه به اهمیت دوره های تاریخی در تعیین طبقه زنان واقف، باید گفت: در دوره صفوی زنان دیوان سالار، به عنوان مثال مادر و همسر شاه، و زنان تجار از زنان واقف بودند و به مرور زمان با تغییر فضای اقتصادی- سیاسی جامعه، تغییر نوع مالکیت در ایران، تقسیم اراضی و تغییر اجتماعی قانون ارث، زنان از اقشار و طبقات مختلف نیز به واقفین پیوستند.

بررسی های اولیه درباره قانون ارث نشان می دهد که تا برادر بزرگ و صاحب نفوذ زنده بوده است، اموال تقسیم نمی شده و اگر هم تقسیم می شده واگذار نمی شده است، و این امر موجب می شده کمتر خانم و یا دختری در طول حیات خود به ثروت موروثی خود دست پیدا کند که با تغییر این فضا زنان واقف از ارثیه خود وقف می کرده اند. باید گفت که در وقف، چندان تفاوتی بین وقف بانوان و آقایان وجود ندارد؛ زنان به تقلید از مردان به وقف می پرداختند، البته قاعدتاً نباید اینگونه باشد، اما فضای حاکم بر جامعه طوری بوده است که زنان اندیشه ها و روحیات زنانه شان را در موقوفات به ندرت دخالت داده اند. به عنوان مثال زنان به وقف خانه، سهم خود از آب و قنات و یا وقف دارایی خود برای چاپ کتب فقهی و یا دینی می پرداخته اند. در حالی که با مطالعاتی که در قرون اخیر تحت عنوان مطالعات زنان صورت گرفته است، مشاهده می شود که زن از حیث فیزیکی و روحی با مرد متفاوت است و قاعدتاً باید فعالیت اجتماعی او در چارچوب روحیات خاص خودش باشد؛ در حالی که به ندرت این را در موقوفات زنان می بینیم. اسناد موقوفات زنان به وقف محلی برای ساخت بیمارستان اشاره دارد، اما کمتر خانمی تصریح می کند که موقوفه اش بیمارستان زنانه باشد یا مدرسه ای که وقف می کند مدرسه دخترانه باشد.

همچنین در این دوران تعدادی مدارس علمیه کشور در اصفهان توسط زنان واقف ساخته شده است و در بقیه شهرها نیز زنان مشترکاً با همسرانشان یا به صورت گروهی همراه خواهران و برداران خود، به ساخت مدارس و یا مساجد پرداخته اند. به عنوان مثال خانمی خانه اش را که کنار مسجد بوده، برای توسعه مسجد وقف کرده است یا سهم آب و قناتی که داشته را برای مصارفی در تعظیم شعائر مذهبی، وقف کرده است. اغلب مدارس دوره صفوی و قاجار را همسران با هم وقف کرده اند و ممکن است شوهر بخشی را در عوض مهریه، با همسرش همکاری کرده باشد.

بررسی اسناد نشان می دهد که هر چه به دوران معاصر نزدیک می شویم، زنان روز به روز استقلال مالی بیشتری پیدا کرده و با شرکت در وقف در امور مختلف در مسائل اجتماعی فعالیت می کنند.

نخستین واقف زن در اسلام

باید حضرت فاطمه زهرا(س) را نخستین واقف زن در اسلام دانست. در کتاب فاطمه زهرا(س) از ولادت تا شهادت به نقل از جلد دوم تاریخ سمهودی آمده است که: «پیامبر در سال هفتم هجری این بستان ها را مخصوص حضرت فاطمه زهرا قرار داد. حضرت صدیقه طاهره این هفت بستان را وقف بنی هاشم و بنی عبدالمطلب فرموده و نظارت و سرپرستی آن ها را به عهده مولا علی(ع) نهادند.»

نخستین وقف در ایران

اولین سند وقفی که در سازمان اوقاف موجود است، مربوط به یک زن است. اولین سند وقفی مربوط به خانم خدیجه بنت ربیعا است؛ که نزدیک به هزار سال پیش در قزوین زندگی می کرده و قناتی را وقف کرده است. تا پایان سال 93 نیز، از میان 2000 وقفی که انجام شد، 300 وقف از جانب زنان بوده که 15 % کل وقف ها را شامل می شود. این در حالی است که آمار زنان شاغل 12% است.

کهن ترین مصحف وقف شده از سوی بانوان

کهن ‏ترین مصحف با ترجمه فارسی که از سوی بانوان وقف شده، متعلق به سال 1059قمری است. این مصحف را حاجیه فاطمه خانم بنت میر شرف ‏الدین از اولاد امیر شمس‏ الدین چارمناری در روز سه شنبه 22 شعبان 1059ق (در زمان سلطنت شاه جهان) در هند وقف کرده است.

پس از آن به ترتیب در قرن یازدهم سه مصحف مترجم، قرن دوازدهم چهار مصحف مترجم، قرن سیزدهم 37 مصحف مترجم و قرن چهاردهم 15 مصحف ترجمه دار فارسی از سوی بانوان وقف شده است.

زنان واقف در عصر صفوي

وقف از نظر اجتماعي از مظاهر خاص پيشرفت و رفاه جامعه است و در عصر صفوي بخش بزرگي از املاك و مزارع تمام ايران جز موقوفات بود (باستاني پاريزي، 1362: 73). اكثر سفرنامه نويسان عصر صفوي در گزارشات خود به محدوديتها، رنج ها و مشكلات اجتماعي زنان اشاره كرده اند. ولي با اين وجود هرگز نتوانتسه اند منكر فعاليتهاي علمي و فرهنگي يا آباداني و سازندگي بعضي از آنها باشند. علاوه بر آن بارها به نقش زنان در امور خيريه و عام المنفعه نيز اشاره كرده اند.

زنان متمول جامعة عصر صفوي نقش مهمي در سوق دادن املاك و دارايي هاي خود به سوي فعاليتهاي خيريه شهري از طريق اوقاف به عهده داشتند. (زرين بافت شهر، 1384: 93). توجه اين زنان به امور خيريه و آباداني اكثراً ناشي در دربار براي ساختن ابنيه عمومي و عام المنفعه سود مي جستند. به علاوه برخي در جهت تداوم آموزش و فرهنگ و كمك به تقويت علم و دانش نيز تلاش مي‌كردند به طوري كه تعداد بسياري از نهادهاي آموزشي عصر صفوي به همت زنان مرفه اين عصر داير شده بود. (رفيعي مهرآبادي، 1352:506).

وقف در میان زنان قاجار

در زمان حکومت قاجار به اسنادی که دوباره نامی از زنانی که اموال خود را وقف کرده اند بر می خوریم؛ زنانی که باز در این دوره از زنان اشراف و درباری بوده اند.

در این زمان بیشتر املاکی که وقف می‏شد عبارت از دکان‏ها و یا سایر انواع املاک نظیر قطعاتی از زمین یا بخش‏هایی از روستاها بود و به همین نسبت هم مورد استفاده‏ آنها محدود بود. کاربرد عمده‏ موقوفات، شامل ساختن مجموعه ‏های بزرگ مانند مدارس یا مساجد نبود بلکه از یک سو بیشتر بنا به دلایل خیرخواهانه با تأکید بر فعالیت‏های همسایگی، مثل کمک به فقرا یا برنامه‏های تعزیه ‏داری، و از سوی دیگر مبتنی بر اهداف اقتصادی یا خصوصی، برای تضمین بقای حیات نسل ‏های آتی بنیان‏گذار وقف، صورت می‏ گرفت.

بیشتر موقوفات از این دست، یعنی وقف ‏های در مقیاس کوچکی که از سوی اهالی تهران در طول قرن نوزدهم صورت پذیرفته، به نام زنان ثبت شده است. با اینکه در تاریخ رسمی دوران قاجار به ندرت به نام زنان برمی‏ خوریم و پیرامون فعالیت‏ های اقتصادی آنان اطلاعات ناچیزی در اختیار داریم و یا بعضا هیچ اطلاعی در دست نیست؛ اما اسناد باقی‏مانده‏ وقف مبین احتمال اداره‏ املاک زنان، به وسیله خود آنهاست.

همه‏ زنان واقف، خود حق اداره‏ امور وقف شخصی خود را در زمان حیات داشتند و هیچ کدام متولی یا نماینده و کارگزار (وکیل) مذکری را انتخاب نکرده بودند. گرچه احتمالا زنان برای جمع ‏آوری اجاره و توزیع روزانه ‏ی آن نیاز به افرادی امین داشتند، اما هیچ یک بازرسی نهایی موقوفات را به فرد دیگری واگذار ننمودند. همچنین برای قوت بخشیدن به بعد خیریه‏ موقوفه، از حقوق ثابتی که معمولا برای متولی در نظر گرفته می‏شد نیز چشم ‏پوشی می ‏کردند.

وقف و زنان ارامنه ایرانی

زنان ارامنه، با وجود توجه شاه های صفوی، اولین مدرسه دخترانه ارامنه، با نام کاتارینا را در کنار صومعه بنا کردند و مکانی برای تحصیل دختران ایجاد شد. در ابتدا، 28 خانواده راضی شدند دختران شان را به این مدرسه بفرستند و کار به جایی رسید که در کنار آموختن مذهب، آموختن دانش را هم لازم دانستند. شواهد نشان می دهد زنان حرم سراها نیز باسواد بودند و رفته رفته باسواد بودن، یک فضیلت به شمار آمد. به محض مهاجرت این زنان به کشورهای دیگر، از جمله هندوستان، اندونزی و کشورهای اروپایی و ایران می بینیم که موفقیت نسبی زنان نسبت به مردان بیش تر است، از جمله در امر تجارت.

زنان ارمنی که در ایران مدرسه ساختند، عبارتند از:

1. مریم هاکوپ هاروچونیان، در سال 1853 در جلفا، مدرسه ای تأسیس و پولی را برای پایدار ماندن مدرسه وقف کرد.

2. دیگر زن ارمنی، واروارا کانانیان، همسر گورک کانانیان، یکی از روشن فکران و زبان شناسان تاریخ تطبیقی و مدیر مدرسه لازاریان روسیه بود که یک کودکستان، به نام همسرش در سال 1903، در جلفا تأسیس کرد و در سال 1905، مدرسه دیگری باز به نام همسرش، با بودجه 25 هزار تومانی ساخت که نقشه این مدرسه با کمک معماران روسی طراحی شده بود.

نسبت موقوفات زنان به مردان

كريستف ورنر(2003) در مقاله زنان واقف در تهران عهد قاجار، نوشته است: در فهرست راهنماى وقف‏ نامه ‏هاى استان تهران كه بيشتر مربوط به دوران قاجار است، 1160 مدخل وجود دارد كه نزديك به 170 مورد آن يعنى حدود 15% به نام زنان ثبت شده است.

از ميان 59 وقف ‏نامه موجود در دايره كل اوقاف اصفهان كه به دوره صفوى تعلق دارد تعداد 17 وقف نامه از بانوان اين شهر باقى مانده است يعنى در واقع واقف 29 % موقوفات اصفهان در دوره صفويه بانوان هستند. اين رقم بسيار قابل توجه است چرا كه نزديك به يك سوم كل موقوفات را شامل مى‏ شود.

در كتاب اوقاف الحرمين الشريفين فى العصر المملوكى از 128 مورد موقوفه ‏هاى معرفى شده 18 مورد به زنان اختصاص دارد. يعنى قريب 15% موقوفات از آن زنان بوده است.

همچنين در كتاب يادگار ماندگار مجموعه اوقاف يزد، جلد اول، از مجموع 115 وقف ‏نامه معرفى شده 23 مورد به زنان اختصاص دارد كه 20% كل موقوفات معرفى شده مى‏باشد.

آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف

در مقاله ی «درآمدی بر موقوفات زنان»، پس از بررسی 137 زن واقف در ایران، آمار ثبت شده؛ موقوفات زنان را از قرن هفتم نشان مى ‏دهد و پراكندگى اين تعداد وقفيات بدين صورت است:

قرن هفتم: 2مورد

قرن هشتم: 5مورد

قرن نهم: 18مورد

قرن دهم: 4مورد

قرن يازدهم: 15مورد

قرن دوازدهم: 13مورد

قرن سيزدهم: 54 مورد

قرن چهاردهم: 24مورد

قرن پانزدهم: 1مورد

نامعلوم: 1مورد

بررسی پراکندگی شهرهاى محل سكونت زنان واقف

از 111 زن ايرانى واقف که مورد بررسی قرار گرفت، عمدتاً پراکندگی در شهرهای تهران، اصفهان و یزد بوده است.

بررسی موقعیت اجتماعی زنان واقفه

بررسی اسناد مورد مطالعه در پژوهش ما نشان می دهد که در سنت حسنه وقف همه زنان از طبقات اجتماعی مختلف با وضعیت های اقتصادی گوناگون حضور داشته اند. اما آنچه به عنوان یک فرضیه می تواند مطرح باشد این است که به نظر می رسد از دوره صفویه به بعد که وقف به عنوان یک نهاد فراگیر در جامعه مطرح می شود ابتدا زنان وابسته به طبقات حاکم در این امر پیشگام بوده اند و سپس به تأسی از آنها سایر طبقات اجتماع نیز به امر وقف مبادرت نموده اند.به عنوان مثال از مجموع 8 سندی که مربوط به دوره افشاری و زندیه است و جزو قدیمی ترین موقوفات زنان در خراسان جنوبی هم محسوب می شود 5 سند آن مربوط به زنان وابسته به خاندان حاکمین محلی منطقه یعنی والده امیر حسن خان، عصمت خانم والده امیر اسماعیل خان عرب خزیمه، خدیجه بیگم دختر امیر محمد خان عرب خزیمه، بی بی معصومه خانم دختر امیر محمد خان عرب خزیمه و سلطان نجات بیگم دختر میرزا سید علی بیک می باشد.

اگر چه به طور قطع نمی توان راجع به انگیزه زنان وابسته به حکمرانان در خصوص وقف اموالشان نظر داد اما بطور کلی می توان دو هدف مهم یعنی کسب ثواب اخروی و کسب اعتبار و منزلت دنیوی را برای آن در نظر گرفت.

آنچه که اسناد وقفی زنان وابسته به طبقات بالای اجتماعی آن زمان را از طبقات عادی متمایز می نماید مقدمه ادبی زیبای وقف نامه و همچنین بکار بردن القاب و عناوین متعدد برای زنان طبقات بالای جامعه آن روز می باشد که در اسناد مربوط به زنان عادی دیده نمی شود به عنوان نمونه در سند مربوط به والده امیر حسن خان حکمران تون و طبس در دوره قاجار این عبارات آمده است«علیا جناب والامآب عفت و عصمت دستگاه، با طهارت و صدارت انتساب، لطافت و نظافت اکتناه، ناموس المسطورات و المخدرات و نقطه مدار مرکز دایره الکرمات، تاج النسوان و زینته الخواتین، نتیجه الامراه الاعظام و اسوه الکبراء الفخام، اعنی والا منقبت، مریم خصلت، خدیجه نسبت، فاطمه طهارت، بلقیس منزلت، زهرا مرتبت، واقفه دقائق مبداء ومعاد، عارفه معارف تکوین و ایجاد، والده ماجده معظمه معززه مکرمه محترمه عالی جاه معلی جایگاه حشمت و اجلال دستگاه ابهت و ایالت دستگاه نتیجه الخوانین الفخام الکرام امیر حسن خانا» (وقف نامه والده امیر حسن خان به کلاسه پرونده و-4 مربوط به سنه1196 هجری قمری). از دیگر خصوصیات وقف نامه های زنان وابسته به حکمرانان وجود مهر های اختصاصی این زنان است که در وقف نامه های عادی دیده نمی شود و فقط زنان وابسته به طبقه خان در اسناد مورد بررسی دارای مهر با مضامین زیبا بوده اند.به عنوان مثال در وقف نامه ای که مربوط به زنان وابسته به خاندان علم می باشد. در سجلات وقف نامه مهر آنها مشاهده می شود.

و در یک سند دیگر مربوط به سنه 1244 قمری که به بی بی شهربانو دختر احمد خان نخعی متعلق است این مهر با شعر زیبا دیده می شود. (وقف نامه عادی بی بی شهربانو به کلاسه پرونده ش-35)

مهر مربع: ز قتل شاه دین شد سر به زانو گل بوستان احمد شهربانو

به تدریج در دوره های بعدی یعنی در دوره قاجار و پهلوی اول و دوم زنان از طبقات عادی جامعه نیز اقدام به وقف نموده اند. با مراجعه به متن وقف نامه ها و اسناد وقفی از روی القاب و همچنین شخصیت پدر و یا همسر واقفه چهار طبقه با موقعیت اجتماعی متفاوت شناسایی و در نهایت جدول (5) بر این مبنا تنظیم گردید. لازم به ذکر است که در هرم قدرت اجتماعی در محدوده مورد مطالعه ما در آن دوره زمانی به ترتیب طبقات خوانین، بیک و میر قرار می گرفتند.(شکوهی، 1391:3)

نتیجه گیری

این مقاله بیانگر آن است که زنان در محدوده مورد مطالعه ما در این عرصه همچون بسیاری از عرصه های دیگر اجتماع بسیار پر رنگ ظاهر شده و نشان دهنده حضور فعال آنان در اجتماع حداقل از دوره زندیان و افشاریان تا زمان حال بوده است. نکته جالب توجه دیگر آنکه به لحاظ منزلت اجتماعی، در ابتدا زنان طبقات مرفه و در ادامه زنان واقفه از طبقات و قشرهای مختلف جامعه در این سنت پسندیده مشارکت داشته اند. همچنین سنت وقف در زنان در مقایسه با مردان به لحاظ امور زنانه و نقش جنسیت تفاوتی در بر ندارد.

منابع

1-باستاني پاريزي، محمد ابراهيم،‌(1362)، ضعيفه، (بررسي جايگاه زن ايراني در عصر صفوي)، تهران: قصيده سرا.

2-رفيعي مهرآبادي، ‌ابوالقاسم (1352)، آثار ملي اصفهان، تهران:، انجمن آثار ملي.

3-زرين بافت شهر،‌ فريبا، (1384)« فعاليت هاي اقتصادي زنان صفوي در زيارت گاه شهر اردبيل»، ترجمه محمد مروار نامه تاريخ پژوهان، سال اول ، شماره 3.

4-شکوهی، صغری (1391)، بررسی وقف زنان و کارکردهای اجتماعی فرهنگی آن، صغری شکوهی، تهران

5-مطبعه چی، مصطفی (1379)، وقف پژوهی، تهران: کتابخانه تخصصى فقه و اصول، قم (تكثير داخلى)

6-حیدری، زهرا (1391)، زنان واقف در پايتخت صفوى

7- سالک، احمد (1372)، تاریخ وقف در ایران