سهام وقف، ابزار مالی جلب مشارکت عمومی در امور وقف

فیروزه عزیزی

چکیده

گرچه وقف از دیرباز و در ادیان قبل از اسلام وجود داشته، اما اسلام نخستین دینی بوده که چارچوب آن را تعیین و نظام‌مند کرده است. از زمان ظهور اسلام، وقف و موقوفات نقش بسیار مهمی را در جوامع اسلامی ایفا نموده است. وقف همواره از جمله ابزارهایی بوده که در راستای تأمین مالی خدمات عامه مورد نیاز مردم در طول تاریخ اسلام مورد استفاده قرار می‌گرفته است. خدماتی که امروزه عمدتاً توسط دولت‌ها تأمین مالی می‌شود. در واقع نقش وقف به‌عنوان شبکه‌ای است که در تمام زمینه های مورد نیاز جامعه می‌تواند ورود کرده و به کمک دولت‌ها آمده و در راستای برطرف نمودن نیازهای جامعه عمل نماید. در این ارتباط می‌توان گفت گرچه نقش وقف در شکل‌گیری و توسعه تمدن اسلامی انکارناپذیر است، اما متأسفانه از قرن نوزده میلادی این نقش در جوامع اسلامی کم رنگ شد. این امر سبب شد که در بسیاری از کشورهای اسلامی موقوفات بلا استفاده شده و یا با کمترین بهره‌وری مورد استفاده قرار گیرند. این در حالی است که اخیراً در برخی کشورهای اسلامی و حتی کشورهایی که دارای اقلیت مسلمان هستند، به دلیل اهمیت موقوفات اقدامات فراگیر، همه جانبه و موثری در راستای ارتقای بهره‌وری آن‌ها صورت گرفته است که از جمله می‌توان به انتشار سهام وقف به‌عنوان یک ابزار جدید مالی اشاره کرد. در این مقاله تلاش می‌شود سهام وقف تبیین و به عملکرد آن به‌عنوان ابزار جدید مالی در چهار کشور اسلامی و یک کشور با اقلیت مسلمان پرداخته شود. در شرایط کنونی حفظ ارزش موقوفات و افزایش بهره وری و کارایی آن‌ها از اهمیت خاصی برخوردار است در این راستا می توان با معرفی سهام وقف به‌عنوان یک ابزار جدید مالی، بهبود قابل توجهی را در وضعیت موقوفات ایجاد نمود. برای این منظور در این مقاله ضمن تبیین سهام وقف،ساختار و نحوه ایجاد و مدیریت آن ونیز نتایج حاصل از کاربرد آن در پنج کشور کویت، مالزی، اندونزی، سودان، انگلستان، طی یک دوره بیست ساله ارائه می‌شود.

واژگان کلیدی

سهام وقف،ابزار مالی،مشارکت عمومی

مقدمه

اصولاً وقف، صرفاً اقدامي مذهبي و معنوي نيست بلكه نهادي است كه از جنبه‌های اقتصادي، سياسي، اجتماعي، آموزشي و توسعه تأثیر بسزايي دارد. يك موقوفه، دامنه وسيعي از حوزه‌هاي مختلف اعم از اقتصادي، اجتماعي و توسعه انساني را پوشش مي‌دهد و مي‌تواند در راستاي وحدت دولت‌ها و امت اسلامي مورداستفاده قرار گيرد. از سوی دیگر منافع وقف منحصر به جوامع اسلامي نيست، بلكه وقف فراي مذهب، فرهنگ، نژاد و قلمرو جغرافيايي است. وقف از مهم‌ترین دستاوردهاي اسلام است. غفلت از وقف و موقوفات در دو سده اخير منجر به صدمات جبران‌ناپذيري بر موقوفات در سراسر جهان اسلام شده است. ازاین‌رو نياز است كه براي امور وقف، فكری اساسي اندیشیده شود. در این راستا، برخي از محققين مشكلات آموزشي، قانوني، سياسي و اقتصادي را به‌عنوان عوامل مؤثر بر عدم توسعه و گسترش موقوفات مي‌دانند. به‌طورکلی خصوصيات و ويژگي‌هاي وقف را می‌توان از جنبه‌هاي مختلف دسته‌بندي نمود.

نمودار فوق، حاکی از آن است که به دلیل گستردگی شمول اهداف، زمینه‌ها، فعالیت‌ها و موضوعات، وقف امری بسیار اثرگذار در بهبود زندگی آحاد جامعه است.

با احياي برخي نهادهاي اسلامي در قرن 21، توجه بیشتر به نهاد وقف، كه نگرش جديدي را از طريق ايجاد سهام وقف ارائه كرد، سبب شد كه در بسياري از زمينه‌ها، سهام وقف بتواند به‌طور موفقيت‌آميزي نيازهاي مالي را در برخي كشورهاي اسلامي و كشورهاي با اقليت مسلمان، تأمین نمايد. سهام وقف يكي از انواع وقف‌هاي نقدي است كه توسط برخی عالمان مسلمان پذیرفته‌شده و ازاین‌رو امروزه به‌عنوان ابزاري براي افزايش و انباشت سرمايه بكار مي‌رود.

سهام وقفي توسط «صندوق‌هاي متولي» با مبالغ مختلف منتشر مي‌شود؛ به‌گونه‌ای كه هر فرد با حداقل توان مالی نیز مي‌تواند در خريد آن مشاركت نمايد. ازاین‌رو مردم مي‌توانند با خرید اين نوع سهام به‌واقع در اين امر خير، مشاركت نموده که منابع آن صرف ايجاد پروژه‌هاي مختلف شود، به‌گونه‌ای كه منافع آن به‌کل جامعه تعلق گيرد.

هدف اصلي اين مقاله آن است كه موفقيت عملكرد سهام وقف در پنج كشور مذكور را تبيين كرده و كاربرد سهام وقف را براي تجديد ساختار دارائي‌ها و موقوفات قبلي كه امروزه بلااستفاده بوده و يا با بهره‌وري پائين فعاليت می‌کنند را ارائه نمايد. بايد در نظر داشت كه هدف اصلي معرفي سهام وقف، تجميع ثروت نيست.

بلكه تشويق افراد جامعه به مشاركت در توسعه كشور خود است؛ صرف‌ نظر از اينكه آن‌ها افراد ثروتمندي هستند يا نه. این‌چنین اقداماتی همچنين داراي ابعاد شرعي و معنوي است كه مشاركت افراد را در خدمات داوطلبانه تقويت می‌نماید. زيرا آن‌ها مي‌دانند كه مشاركت در كار خير سبب مي‌شود كه خداوند به آن‌ها در روز قيامت چندين برابر پاداش اعطا نمايد.

مروري بر چالش‌ها و مشکلات وقف و موقوفات

با توجه به واقعيات موجود، نظام مديريت وقف امروزه با چالش‌هاي زيادي روبروست. اما تحقیقات پيرامون موضوع چالش‌ها و مشکلات کنونی وقف چندان زياد نيست. يكي از تحقيقاتي كه در اين خصوص انجام‌شده است، توسط محمد (2008) است. وي در تحقيق خود به مشكلات زمین‌های وقفي در مالزي اشاره مي‌كند. او اين نكته را مطرح مي‌كند كه بانك‌ها در مالزي زمين‌هاي موقوفي را به دليل ويژگي‌هاي وقف (غیرقابل فروش و ...) به‌عنوان وثيقه موردپذیرش قرار نمي‌دهند.

لذا چنانچه متوليان زمين‌هاي موقوفي براي گسترش و بهبود وضعيت موقوفه نياز به تسهيلات بانكي داشته باشند، نمي‌توانند از طريق بانك‌ها تأمین مالي نمايند و لذا به‌مرور از حيز انتفاع خارج و يا با حداقل بازدهي از زمين‌هاي موقوفي استفاده مي‌شود. لذا چنانچه بتوان افزون بر موقوفات غیرمنقول، اجازه وقف‌هاي نقدي نيز داده شود، مي‌تواند نه‌تنها براي افزايش موقوفات بلكه براي استفاده بهتر و كارآمدتر از موقوفات فعلي نيز می‌توان با استفاده از قراردادهاي مضاربه و مشاركت از آن‌ها استفاده نمود.

كريم (2010) مطالعه‌اي درباره مشكلات وقف در بنگلادش انجام داد. وی بر سر راه مديريت و اداره‌ی موقوفات، همين مشكلات را مشاهده نمود و پيشنهاد كرد كه براي پاسخگویی به نيازهاي حال حاضر، بايد تغييرات اساسي در شيوه مديريت دارائي‌هاي وقفي و موقوفات ايجاد شود. او دريافت كه بخش عظيمي از موقوفات در سطح ملي بلااستفاده هستند و در صورت تغييرات مناسب مي‌توانند در امور کشاورزی و يا ساير موارد بكار گرفته شوند.

ازنظر وی مهم‌ترین توصيه و پيشنهاد در راستای بهره‌مندي فقرا و سهیم شدن آنان در منافع موقوفات در قالب پروژه‌هاي مولد و به‌منظور پاسخگویی به نيازهاي مادي آنان، توانمند نمودن فقراست. اين توانمندسازي از طريق تأمین مالي فعاليت‌هاي اقتصادي، کارآفرینانه و مولد با توزيع خلاقانه منافع موقوفات به فقرا به‌صورت انفرادي و جمعي است، تا جايگزين صدقه و كمك نقدي به آنان شود.

وي معيارها و شاخص‌هايي براي بهبود نظام‌ مديريت وقف بنگلادش پيشنهاد مي‌كند كه مي‌تواند قابل تسري براي ساير كشورها ازجمله مالزي هم باشد. احمد (2007)، به نقش اجتماعي تأمین مالي خرد اسلامي اشاره مي‌كند و بر آن اساس به پتانسيل‌هاي فلسفي و عملي براي تأمین مالي خرد مبتني بر وقف اشاره مي‌كند.

احمد براي نشان دادن منافع بی‌شمار تأمین مالي خرد اسلامي مبتني بر وقف، بيان مي‌كند كه تأمین مالي خرد اسلامي مي‌تواند از افرادي حمايت كند كه سيستم و نظام بازار قادر به تأمین آن‌ها نيست. به كساني كمك مي‌كند كه قادر به تحمل فشارهاي اقتصادي نيستند و به ابزارها و امكانات اقتصادي دسترسي ندارند تا بتوانند از موقعيت‌هاي موجود استفاده كنند. در حقيقت، نظام تأمین مالي اسلامي بر اساس عدل (عدالت اجتماعي) و احسان استوار است تا فعاليت صرفاً تجاري.

تحقيقات ديگر همچنين بر موضوعاتي مانند زكات، وقف و قرض‌الحسنه تأکید مي‌كند كه مي‌تواند به توزيع عادلانه درآمد و ثروت منجر شده و نيازهاي جامعه، عدالت، برابري و ... را براي كل جوامع اسلامي به ارمغان بياورد. ازاین‌رو می‌توان گفت از وقف و منابع حاصل از آن به‌عنوان ابزاري براي تأمین مالي فعاليت‌هاي اقتصادي فقرا باید استفاده نمود. ازاین‌رو نمي‌توان تصور کرد این نهاد با چنين رسالتي، فاقد نظام مديريتي صحيح و متناسب باشد. لذا برقراري يك نظام مديريتي كارآزموده براي موقوفات از اهميت زيادي برخوردار است. متوليان امور وقف بايد از ميان افراد كارآزموده و متبحر انتخاب شوند تا با علاقه‌مندي و پاک دستی بتوانند از موقوفات به بهترين نحو استفاده نمايند.

مطالعات تجربي

ادبيات در خصوص امر وقف به‌عنوان یک امر معنوی و شرعی زياد و قابل‌توجه است. باوجوداین به نظر مي‌رسد تأکید اصلي بر جنبه‌هاي اجرائي، تاريخي و قانوني وقف است. اخيراً كوشش‌هاي نه‌چندان درخوری توسط برخي محققين در خصوص بررسي نقش وقف به‌عنوان یک‌نهاد مالي، به‌عمل‌آمده است.

به‌عنوان‌مثال، منظر کهف (2000) در كتابش تلاش كرد تا روش‌هاي جديدي براي تأمین مالي موقوفات و دارائي‌هاي وقفي ارائه نمايد. به‌ویژه براي سرمايه‌گذاري موقوفات با استفاده از منابع بخش خصوصي به شيوه‌اي كه با قوانين اسلامي سازگار باشد. مورات سیزاکا (2000) نيز در كتابش در خصوص عملكرد موقوفات نقدي در دوره عثماني و دوره معاصر در برخي كشورهاي اسلامي مطالبي ارائه نمود.

ماگدا اسماعیل (2009) در كتابش به طرح‌هاي نه‌گانه براي موقوفات نقدي به‌عنوان نهادهاي مالي اشاره كرد، كه امروزه در بسياري از كشورهاي اسلامي و برخي كشورهاي داراي اقليت مسلمان اجرا مي‌شود. ازآنجاکه كاربرد ابزار سهام وقف تا حدودی جديد است، اطلاعات و داده‌هاي موردنیاز در اين مقاله بر اساس مقالات منتشرشده‌ای است كه در كنفرانس‌هاي بين‌المللي و يا سمينارهاي ملي مطرح و جمع‌آوری‌شده است.

سهام وقف و ساختار آن

سهام وقف يك وقف جاري است كه با پول نقد ايجاد و براي ارائه خدمات به افراد جامعه و با نيت خير منتشر می‌شود. براي ايجاد سهام وقف نهاد متولی مي‌تواند با مقادير مختلف آن را منتشر نمايد. بنابراين همه افراد مي‌توانند بر اساس بودجه خود آن را خريداري نمايند. منابع مالي جمع‌آوری‌شده از فروش اين سهام به افراد نيازمند داده خواهد شد. همچنین منابع تجهیز شده مي‌تواند صرف هرگونه پروژه‌اي شود كه براي رفاه و بهبود وضعيت جوامع اسلامي مورداستفاده قرار مي‌گيرد، مانند ساخت مدارس، بيمارستان‌، كلينيك و درمانگاه، تأمین آب آشاميدني، برق، ايجاد شغل و ...، در مقابل افراد واقف گواهي‌هاي وقف را دريافت خواهند كرد كه بيانگر آن است كه اين افراد در توسعه این‌گونه پروژه‌ها مشاركت داشته‌اند. از سوی دیگر سهام وقف ابزاری است که می‌تواند خدمات موردنیاز برای حفظ ارزش موقوفات در جوامع مختلف را فراهم نماید. افزون بر آن پیشنهاد این نوع از سهام وقف، سبب می‌شود که افراد جامعه از هر قشر و توان مالی بتوانند مستقیماً در افزایش ارزش موقوفات و ارتقاءی بهره‌وری آن‌ها و از همه مهم‌تر در مقوله وقف، مشارکت عملی داشته باشند. به‌بیان‌دیگر انتشار سهام وقف صرفاً برای تجمیع و انباشت سرمایه نیست؛ بلکه ابزاری است که به افراد کمک می‌کند با حداقل مشارکت مالی، در توسعه جوامع خود نقش بسزایی داشته باشند.

شرايط ايجاد سهام وقف

محققين اسلامي بر اين نكته اذعان دارند كه زماني كه يك دارايي اعم از منقول يا غیرمنقول به‌عنوان وقف ايجاد شود، بايد تحت سه محدوديت قرار گيرد. نخست غیرقابل‌بازگشت است، به‌محض اينكه واقف، اموالي را وقف كرد نمي‌تواند آن را برگرداند. دائمي بودن، به‌محض اينكه يك دارايي وقف شد، بايد همیشگی و دائمی باشد تا ضمانت نمايد كه منافع آن به افراد ذينفع تعلق‌ می‌گیرد. مورد آخر را عدم قابلیت بیع(خریدوفروش) مي‌نامند. يعني به‌محض اينكه مال و دارايي وقف شد، به شكل يك «دارايي منجمد» درخواهد آمد و نمي‌توان به‌عنوان هديه يا ارث قلمداد شود و يا به فروش رود. تمام شرايط و محدودیت‌های برشمرده بسيار مهم هستند و بايد درزمانی كه اموال وقف مي‌شود لحاظ شده تا بتوان سهام وقف را بر آن اساس منتشر نمود. مهم‌ترین دلايل وضع اين شرايط و محدوديت‌ها آن است كه منافع مستمر و پايدار را براي زمان حاضر و نسل‌هاي آتي تضمين نمايد. افزون بر آن، اين امر سبب مي‌شود تا منافع مستمر آن براي واقفان تا روز قيامت برقرار باشد.

ساختار سهام وقف

هدف اصلي از ايجاد سهام وقف انباشت سرمايه از طريق تخصيص منابع مالي اقشار مختلف مردم با مقادير مختلف و هر توان مالی، به‌منظور فراهم نمودن امكانات و خدمات موردنیاز جامعه مي‌باشد. همان‌گونه كه قبلاً ذكر شد، سهام وقف مي‌تواند این‌گونه تعريف شود: انتقال مقداري پول توسط واقف و تبديل آن به سهام وقف به‌منظور حمايت از توليد كالاهاي عمومي و موردنیاز به‌منظور افزایش رفاه جامعه که فرايند انتشار آن به شرح ذيل است:

•واقف، سهام وقف را از نهاد مشخصي خريداري مي‌كند. به‌بیان‌دیگر، نهاد ناشر براي پروژه خاصي مانند، ساخت مسجد، مدرسه، بيمارستان، فراهم نمودن امكانات زيربنايي و ... سهام را منتشر مي‌كند.

•آنگاه واقف برگه‌اي را دريافت مي‌كند كه به‌عنوان گواهي وقف است و بيانگر آن است كه واقف، سهام وقف را به‌منظور مشاركت در پروژه خاصي با پرداخت مبالغی خريداري كرده است.

•اين سهام وقف متصف به نهاد ناشر است كه به‌عنوان يك صندوق عمل كرده تا بتواند منابع جمع‌آوری‌شده را براي اجراي پروژه خاص، مديريت و سرمايه‌گذاري نمايد.

•به‌منظور اطمينان از پایایی و بقای این‌گونه وقف‌ها، منابع مالي تجميع شده از دو طريق به نيازمندان تخصيص خواهد يافت.

•در موردي كه پروژه مشخص و تعیین‌شده، قرار است در يك زمين وقفي تأسیس شود، منابع جمع‌آوری‌شده مستقيماً به پروژه خاص اختصاص مي‌يابد، مانند ساخت مدرسه در يك زمين وقفي يا ساخت بيمارستان در آن زمين.

•در موردي كه پروژه‌ها در يك زمين عمومي يا خصوصي تأسیس شود، آنگاه منابع تجميع شده بايد سرمايه‌گذاري شود و بين سه بخش، آن‌گونه که صندوق يا معتمد و امین معين مي‌كند تقسيم شود. مثلاً 70درصد به مردم، 10درصد به هیئت‌امنا به‌منظور مديريت صندوق و 20درصد به‌عنوان ابزار خود تأمين‌كننده مالي به منابع صندوق اضافه شود. در اين صورت تداوم و بقاي سهام وقف تضمین خواهد شد كه نمودار آن ذيلاً ارائه مي‌شود.

تجربه انتشار سهام وقف در برخی کشورها

سهام وقف در مالزی

برنامه و طرح سهام وقف در مالزي توسط شوراي 7 ایالت اسلامي و به‌منظور مشاركت مسلمانان در موقوفات منقول در راستاي بهبود جامعه موردحمايت قرارگرفته است. هدف اصلي در حمايت از چنين برنامه و طرح‌هايي آن است كه فرهنگ وقف تعميق شده، تا گزينه و الگويي براي مسلمانان جهت مشارکت در وقف فراهم شود، و مسلمانان جامعه را تشويق نمايند تا به وقف به‌عنوان ابزار ارزشمندي نگاه كنند كه مي‌توانند موقعيت اقتصادي امت را تحت تأثیر قرارداده و آن را ارتقاءء دهند. همچنين مسلمانان را تشويق نمايند تا تحت لواي مفهوم مشاركت و تعاون، اقدام به همكاري و مشاركت نمايند (گزارش سالانه شوراي دولت اسلامي، 2006).

از زمان به‌کارگیری اين ابزار در اوايل دهه 1990 ، طرح سهام وقف توانست منابع موردنیاز براي تأمین مالي پروژه‌هايي كه منافعي را براي جوامع مالزيايي فراهم مي‌كرد، تجهيز نمايد. اين پروژه‌ها شامل گسترش زمين‌هاي وقفي، ساخت مساجد، مدارس، ساخت امكانات زيربنايي موردنیاز جامعه مسلمانان مالزي و كمك به حفظ و نگهداري اماكن مذهبي، تأسیس صندوق‌هاي تأمین مالي آموزشي، تأمین مالي توسعه سرمايه انساني و تجهيزات پزشكي می‌باشد(همان). طرح سهام وقف به‌وسیله دو نهاد بانام‌هاي YADIM و بنياد توسعه اقتصادي اسلامي مالزي بانام YPEIM اجرايي شد. براي اطمينان از كسب منابع مالي موردنیاز، اين طرح نه‌تنها براي افراد بلكه براي سازمان‌ها، نهادها و شركت‌ها نيز قابل‌اجراست. افزون بر آن اگر افراد استطاعت مالي قابل‌توجهی داشته باشند مي‌توانند سهام زيادي خريداري نمايند. به‌طورکلی، فرايند جريان طرح سهام وقف در مالزي به شرح زير است:

•سهام وقف به‌وسیله شوراي دولت اسلامي به‌عنوان امین و متولی براي مديريت صندوق، منتشر مي‌شود.

•براي آنكه وقف مؤثر واقع شود، واقفان علاقه‌مند در سطوح مختلف مي‌توانند سهام را به قيمت‌هاي 1 و 5 و10رينگيت خريداري كرده و درنتیجه آن را به‌عنوان وقف در اختيار شوراي دولت اسلامي قرار دهند.

•الزامي ندارد كه واقفان سود يا بهره‌ای ازاین‌گونه طرح‌هاي موقوفه دريافت نمايند. به‌جای آن، هر فرد واقف، يك نسخه از برگه وقف را به‌عنوان گواهي مشاركت وي در این‌گونه پروژه‌ها دريافت مي‌كند.

•شوراي دولت اسلامي منابع مالي تجميع شده ناشي از فروش سهام وقف را هدايت و مديريت مي‌نمايد و آن را صرف ساخت مراكز آموزشي، مدارس اسلامي و ... مي‌نمايد.

سهام وقف در اندونزي

وقف نقدي در اندونزي به‌وسیله يك سازمان مردم‌نهاد بانام Dompet Dhuafa Repuldica تأسیس شد. اين سازمان، در سال 1993 توسط گروهي از روزنامه‌نگاران باهدف كمك به نيازمندان از طريق زكات، انفاق، صدقه و وقف تأسیس شد (سوانتورو، 2007). اين نهاد، مجموعه‌اي را ايجاد كرد تا برنامه‌هاي وقف و موقوفات را اداره نمايد و كارايي و اثربخشي در به‌کارگیری وقف را تضمين نمايد. اين نهاد به‌عنوان امین وقف اندونزي شناخته مي‌شود. با تشخيص اين امر كه وقف نقدي اين پتانسيل را دارد تا منابع مالي لازم براي پروژه‌هاي خيرخواهانه مانند از بين بردن فقر را تامین کند، اين نهاد برنامه وقف نقدي را طراحي كرد كه به آن «سهام وقف اندونزي» مي‌گويند (گزارش سالانه شوراي دولت اسلامي، 2006). هدف اصلي از اين سهام وقفي آن است كه بتواند سرمايه را تجهيز كرده و از آن براي مقاصد خيرخواهانه در جامعه مسلمان اندونزي در راستاي تأمین مالي، برنامه‌هاي از بين بردن فقر، اجراي برنامه‌هاي آموزشي، گسترش برنامه‌هاي ايجاد شغل و كارآفريني استفاده شود. در اين طرح، واقف مي‌تواند به‌یک‌باره و يا به‌صورت منظم، بر اساس توان مالي، اقدام به خريد سهام وقف نمايد. براي تضمين مشاركت منظم، شوراي وقف اندونزي، واقفان را تشويق مي‌كند تا با دادن وكالت به بانكي كه در آن حساب دارند، به‌طور منظم مبلغ موردنظر را به‌حساب طرح وقف سهام واريز نمايد. فرايند جريان اين طرح شبيه به طرح وقف سهام مالزي است.

•سهام وقف، به‌وسیله شوراي وقف اندونزي به‌عنوان ناشر منتشر مي‌شود.

•براي آنكه وقف مؤثر باشد واقفان علاقه‌مند، سهام را خريداري كرده و سپس آن را به شوراي وقف اندونزي تحويل مي‌دهند.

•واقفان رسيدي را دريافت می‌کنند كه بيانگر ميزان مشاركت آنان است.

• مبالغ وقف به‌وسیله شورا دريافت و مدیریت‌شده و سپس به طرح‌هاي خاصي كه مشخص‌شده اختصاص مي‌يابد (شوراي دولت اسلامي، 2007).

سهام وقف در سودان

قبل از اينكه سهام وقف در مالزي اجرايي شود، سودان اين طرح را از سال 1990 آغاز كرد، يعني زماني كه دولت، وزارت امور مذهبي را از امور وقفي جدا كرد و آن را سازمان اوقاف ناميد. (ماگدا اسماعیل،2005).

شبیه شوراي ایالات اسلامي مالزي، سازمان اوقاف سودان گروه‌هاي مختلف مردم را تشويق مي‌كرد تا در وقف نقدي از طريق انتشار سهام وقفي باقیمت 1، 5 و10 SP، مشاركت نمايند. فرآيند اجراي اين طرح به شرح ذيل است:

•سهام وقف توسط سازمان اوقاف سودان به‌عنوان ناشر منتشر مي‌شود.

•واقفان سهام را خريداري كرده و به ازاي آن رسيدهايي را مبني بر ميزان مشاركت خود در پروژه تعیین‌شده دريافت می‌کنند.

•آنگاه سازمان اوقاف وجوه جمع‌آوری‌شده را به شكل مضاربه در بانك اسلامي سرمايه‌گذاري مي‌كند.

•منابع به‌دست‌آمده از اين سرمايه‌گذاري توسط سازمان اوقاف به امور خیریّه اختصاص داده مي‌شود (ماگدا اسماعیل، 2003) همان‌گونه كه از اين طرح مشاهده مي‌شود منابع جمع‌آوری‌شده ابتدا سرمايه‌گذاري شده و سپس، منافع حاصل از آن به امور خیریّه اختصاص مي‌يابد.

سهام وقف در كويت

در كويت سازمان‌های مردم‌نهاد نقش مهمي در رشد و توسعه طرح‌هاي وقف نقدي ايفا می‌کنند. سازمان خیریّه اسلامي بين‌المللي (IICO) يكي از آن‌هاست كه در سال 1986 در كويت تأسیس شد. هدف اصلي از اين خیریّه آن است كه كمك‌هاي خيرخواهانه در سطح بين‌المللي ارائه كند و به جوامع فقير كمك كرده تا بتوانند از منابع خود در مسير كارايي استفاده كرده و به توسعه اقتصادي دست يابند. قبل از اينكه مالزي طرح مربوط به وقف را راه‌اندازي نمايد، IICO برنامه‌هاي سهام وقف را پايه‌ريزي كرد. فرآيند جريان سطح سهام وقف در كويت به شرح ذيل است:

•واقف پروژه موردنظر وقف كه مايل است در آن مشاركت نمايد را انتخاب مي‌كند.

•قيمت سهام وقف متغير است مثلاً 300 دینار کویت يا 600 دینار کویت كه اين ميزان با توجه به پروژه موردنظر تعيين مي‌شود.

•واقف مي‌تواند ميزان مشاركت مالي خود در وقف را در حساب تأمین مالي مسكن IICO كويت و يا هر يك از بانك‌هاي IICO سپرده‌گذاري كرده و يا مي‌تواند به‌صورت برخط، مبالغ موردنظر خود را انتقال دهد.

•منابع مالي اعطاشده توسط واقفان توسط IICO سرمايه‌گذاري شده و درآمد ناشي از سرمايه‌گذاري در پروژه‌هاي مذكور مورداستفاده قرار مي‌گيرد. اين طرح موفق شده كه كمك‌هاي موردنیاز در بسياري از كشورها را تأمین مالي كند.

سهام وقف در انگلستان

در هر كشوري كه مسلمانان جزء اقليت‌هاي آن محسوب مي‌شوند، وقف، نقش مهم‌تری در بهبود وضعيت اقتصادي و اجتماعي آنان دارد. در انگلستان سازمان‌هاي خیریّه و خیّرین در جامعه مسلمانان عناصر مهمي به شمار مي‌آيند. يكي از اين نوع سازمان‌ها، سازمان امداد اسلامي است كه يك سازمان مردم‌نهاد است كه در سال 1984 و باهدف از بين بردن فقر، كمك و امداد در سوانح و حوادث و كمك به توسعه اقتصادي و اجتماعي از طريق همكاري با جوامع و نهادهاي محلي تأسیس شد. فعاليت‌هاي اين نهاد متشكل از ارائه خدمات و امداد در شرايط اضطراري، توسعه خدمات زيربنايي و حمايت از فقرا است. آن‌ها طرح وقف نقدي را تحت نام «صندوق آتي وقف» اجرا مي‌نمايند. اين صندوق‌ توسط نهاد امداد اسلامي به‌عنوان ابزاري براي ايجاد طرح وقف نقدي، بر اساس طرح سهام وقفي تأسیس شد و هدف آن تأمین مالي پروژه‌هاي بلندمدت و اجراي بسياري از طرح‌هاي ديگر مانند كمك به امور آموزشي، كمك به فقرا و نيازمندان، طرح وقف قرباني، وقف براي امور بهداشتي و سلامت براي كمك در شرايط اضطراري و تأمین مالي براي كمك‌هاي نقدي بر اساس سهام وقف بود. مکانیسم مشاركت در اين طرح به‌صورت انفرادي و گروهي به شرح ذيل است:

•سهام وقف توسط سازمان امداد اسلامي به‌عنوان يك متولي و امين منتشر مي‌شود.

•معمولاً متولي فهرستي از پروژه‌ها و تأمين‌كنندگان مالي براي انتخاب اولویت‌هایشان تهيه و ارائه مي‌كند.

•سپس واقفان علاقه‌مند، هر سهم را به قيمت 1900 دلار خريداري كرده و درنتیجه به‌عنوان واقف قلمداد مي‌شوند. براي خريد سهام وقفي هيچ محدوديتي وجود ندارد.

در مقابل، خريداران سهام وقفي هیچ‌گونه سود و يا مازادي دريافت نمي‌كنند. فقط خريداران سهام، ما به ازاي سهام وقفي خریداری‌شده، رسيدهايي مبني بر مبلغ مشاركت آن‌ها در طرح وقف دريافت می‌کنند. سپس منابع تجهيز شده در ابزارهاي مالي مجاز سرمايه‌گذاري مي‌شوند.

•درآمد حاصل از سرمايه‌گذاري، براي تأمین مالي پروژه موردنظر واقف هزينه مي‌شود.

•به‌منظور شفافيت بيشتر و نظارت بهتر، صندوق، هرساله گزارش عملكرد طرح شامل جزئيات چگونگي توزيع و نیز درآمد حاصل از سرمايه‌گذاري را به واقفان، ارائه مي‌كند.

اين طرح موفق شده كه كمك‌هاي موردنیاز بسياري از كشورها مانند افغانستان، كوزوو، فلسطين، آلباني، سودان، بوسني، مالي، بنگلادش، چچن، هند و پاكستان را تأمین مالی نمايد.

انتشار سهام وقفي براي بهبود و گسترش موقوفات سابق

بررسي موفقيت‌هاي طرح‌هاي سهام وقفي در پنج كشور برشمرده نشان مي‌دهد كه می‌توان از اين نوع طرح‌ها براي تأمین مالي سرمايه موردنیاز براي بازسازي موقوفات قبلي كه يا بلااستفاده‌اند و يا اينكه در طول سال‌هاي متمادي مورد غفلت واقع‌شده‌اند، نيز استفاده نمود. مثلاً در مالزي، حدود یک‌سوم موقوفات بدون بازده هستند. در تركيه نيز یک‌سوم و در كشورهاي مصر و سودان بالغ‌بر دوسوم آن‌ها بلااستفاده مي‌باشند. با بررسي ابعاد و زمينه‌هاي موقوفات به اين نكته دست مي‌يابيم كه اين موقوفات بلااستفاده شامل زمين‌هاي كشاورزي، مدارس، دانشگاه، بيمارستان، درمانگاه، خانه سالمندان، بزرگراه، عرضه آب، ساختمان‌هاي تجاري شامل اماكن اداري و نیز فروشگاه‌های مختلف و متنوع نانوايي، قصابي، داروخانه، طلافروشي، رستوران، اسطبل، خياطي، كفاشي، قالی‌بافی، مراكز درماني، صرافي، هتل، حمام، كارخانه، پوشاك و ابريشم، چرم، صابون، کارخانه تولید روغن‌زیتون، ساخت قايق، كبريت‌سازي، تهيه مواد لبنی، تولید قطعات برنزي، تولید بستنی، سنگ‌بري، چینی‌آلات، تولید شكلات، و آسياب‌هاي وقفي مي‌باشد. بديهي است موارد برشمرده از یک‌سو خدمات بسيار مناسب و ارزشمندي براي هر جامعه بوده و از سوي ديگر مي‌تواند براي گروه قابل‌ملاحظه‌ای از مردم شغل ايجاد نمايد. ازاین‌رو توصيه مؤکد مي‌شود كه از طرح سهام وقفي براي بهبود بازسازي موقوفات قبلي به‌منظور بهبود شرايط مسلمانان استفاده شود. هدف اصلي از به‌کارگیری طرح سهام وقف براي تأمین مالي بازسازی موقوفات سابق مي‌تواند به شرح ذيل دسته‌بندي شود:

•اين امر ورود به مقوله وقف را براي همه افراد به‌منظور مشاركت در موضوع پسنديده و حسنه وقف فراهم مي‌كند، حتي اگر افراد از توان و بضاعت مالي چنداني برخوردار نباشند.

•بنا بر احاديث نقل‌شده از معصومين، افراد واقف از اجر اخروي زياد و پايداري برخوردار مي‌شوند.

•اين طرح سبب مي‌شود كه واقفان در همان طرح‌هايي كه اولويت آن‌هاست كمك مالي و وقف انجام دهند.

•اين طرح سبب بقا و دوام موقوفات مي‌شود. زيرا سهام وقف مستقيماً براي توسعه پروژه‌هاي وقفي مورداستفاده قرار مي‌گيرد.

مدل پيشنهادي این‌گونه طرح‌هاي وقفي به شبرايرح ذيل است:

•نهاد ناشر سهام وقفي مي‌تواند متولي فعلي يا هر نهاد ديگري باشد.

•نهاد ناشر مي‌تواند فهرستي از موقوفات قديمي را كه نياز به تأمین مالي دارند و نيز مبالغ موردنیاز را تهيه و ارائه نمايد.

•واقفان، مي‌توانند از ميان پروژه‌های مختلف، پروژه‌ و يا پروژه‌هايي را كه بيشتر در اولویت آن‌هاست و مبلغ موردنظر را كه توانايي پرداخت آن را دارند، تعيين نمايند.

•مشابه طرح سهام وقفي، واقفان ما به ازاي آن برگه‌هاي رسيد را دريافت می‌کنند كه نشان‌دهنده مشاركت آنان در موقوفات است و در آن به مبلغ كمك براي بازسازي موقوفات قديمي اشاره‌شده است.

•نهاد ناشر يا متولي مي‌تواند منابع مالي تجهيز شده را مديريت كرده و آن‌ها را مستقيماً برای بازسازي و بهبود وضعيت موقوفات قديمي كه توسط واقفان مشخص‌شده، هزينه نمايد.

•به‌منظور نظارت مناسب و خوب، متولي بايد گزارش سالانه از اقدامات انجام‌شده در خصوص حفظ و بازسازي موقوفات قديمي را به واقفان ارائه دهد. منافع این‌گونه طرح‌ها آن است كه متولی نياز به سرمايه‌گذاري منابع جمع‌آوری‌شده ندارد و مي‌تواند مستقيماً آن‌ها را براي اين پروژه‌ها هزينه نمايد. زيرا هزينه‌ها مستقيماً به موقوفات قبلي تعلق مي‌گيرند.

نتيجه‌گيري

عملكرد جاري سهام وقف در برخي از كشورهاي مسلمان و يك كشور با اقليت مسلمان شواهد خوبي را براي تداوم نقش ارزشمند نهاد وقف از ابتداي اسلام تاكنون نشان مي‌دهد. می‌توان اميد داشت كه با اقتباس و به‌کارگیری این‌گونه طرح‌ها در راستاي بازسازي و بهبود موقوفات، اين طرح بتواند نقش وقف را در جهان اسلام مجدداً نشان داده و جوامع اسلامي از آن‌ها بيشتر بهره‌مند شوند. در ایران موقوفات بسیار زیادی وجود دارد که نیاز به حفظ و بازسازی آنان است و به دلیل کمبود امکانات و فقدان منابع مالی در حال نابودی هستند و یا از آنان به‌درستی استفاده نمی‌شود. از سوی دیگر با توجه به علاقه‌مندی مردم مسلمان ایران به وقف و نیز استطاعت مالی آنان درصورتی‌که انتشار سهام وقف با آموزه‌های دینی شیعه مغایرتی نداشته باشد، می‌توان از آن به‌عنوان یک ابزار مالی جدید و در راستای ایجاد موقوفات جدید و نیز حفظ، مرمت و بازسازی موقوفات قبلی از آن استفاده نمود. بدیهی است ترویج سنت حسنه وقف و عملی کردن حضور و مشارکت آحاد جامعه با هر توان مالی می‌تواند بسیاری از مشکلات افراد نیازمند را برطرف نموده و به آبادانی ایران اسلامی کمک نماید.

منابع

Monzer Kahf (2000) “Al-Waqf Al-Islami: Tatawwuruh”, Idaratuh, Tanmiyatuh, Beirut: Dar al-Fikr. Murat Cizakca (2000) “A History of Philanthropic Foundations: the Islamic World form the Seventh Century to the Presen”, Istanbul: Bogazici University Press.

Magda Ismail A Mohsin (2009). “Cash Waqf: A New Financial Product”, Person Malaysia Sdn. Bhd. “Annual Reports of State Islamic Councils in Malaysia” (2006). Aviable at: http://www.mais.gov.my/majlis/index.php?

option=com_booklibrary&task=showCategory&caid=48&Itemid=75. Accessed in October 2007 and re-visited in May 2011. Dodik Siswantoro.(2007) “The Effectiveness of Waqf Fund Raising through Mutual Fund in Indonesia”, paper presented at the Singapore International Waqf Conference 2007, p.7.

Magda Ismail Abdel Mohsin (2005). “The Revival of the Institution of waqf in Sudan”, Al-Awqaf Journal, Ku-wait, p.44. Magda Ismail Abdel Mohsin (2003). “Inegration of Waqfs in the Process of Socio-Economic Development: Cast Study Sudan”. PH.D diss., International Islamic University Malaysia, p. 126.

Islamic Relief, (2011) “About us”, available at:http://www.islamic-relief.com/submenu/about%20us/about_us.htm. Islamic Relief. (2011) “Waqf Future Fund”, available at http://www.islamicrelief.com/submenu/waqf/waqf.htm.

Ahmed H (2007). “Waqf based Microfinance: Realizing the Social Roleof Islamic Finance”. International Seminar on Integrating Awqaf in theIslamic Financial Sector, March 6-7, Singapore.

Karim M (2010). “Waqf Estates in Bangladesh – Analyzing Socio-Economic Profile and Exploring Potential but Unexplored Expenditure Options”. International Conference on The Tawhidi Epistemology:Zakat and Waqf Economy, UniversityKebangsaan Malaysia, Bangi, Malaysia. Mohammad MTSH (2008). “Sustaining the means of Sustainability: Theneed for accepting Wakaf (Waqf) assets in Malaysian propertymarket”. The 14th Annual Conference of the Pacific Rim Real Estate Society, Istana Hotel, Kuala Lumpur, Malaysia

لینک مقاله در سیویلیکا

پانویس