ظلم در فقه

ظلم، یعنی تعدّی و تجاوز از حدود الهی را گویند

تعریف ظلم در قرآن

خداوند عزوجل در قرآن کریم کسانی را که از حدود الهی تجاوز و یا به رغم برخورداری از علم و آگاهی از هواهای نفسانی خویش پیروی می‌کنند از ستمگران بر شمرده و آنان را از شمول هدایت و رحمت و محبت خود خارج ساخته است. چنان که کافران و افترا زنندگان بر خدا و تکذیب کنندگان آیات او و استهزا کنندگان دیگران و یاد کنندگان آنان با القاب ناشایست را در صورت توبه نکردن، همچنین به دوستی گیرندگان دشمنان دین را از ظالمان برشمرده است که همه از مصادیق تجاوز کنندگان از حدود الهی می‌باشند. در قرآن کریم، شرک به خدای تعالی نیز ظلمی بزرگ معرفی شده است.

انواع ظلم

امام باقر (علیه السّلام) در حدیثی انواع ظلم را چنین بیان می‌کند: ظلمی که خداوند آن را می‌بخشد و آن ظلم شخص است به خودش نسبت به وظایف و تکالیف دینی. ظلمی که خدا نمی‌بخشد و آن شرک به خدا است. ظلمی که خدای تعالی آن را رها نمی‌کند (و بر آن مؤاخذه می‌نماید) و آن حقوق و دیونی است که بندگان بر گردن یکدیگر دارند. موضوع سخن در این نوشتار، گونه سوم از ظلم است. از آن در بابهایی از قبیل طهارت ، جهاد ، امر به معروف و نهی از منکر ، تجارت، یمین ، کفارات، ارث وقصاص سخن گفته‌اند.

حکم تکلیفی طلم

ظلم حرام و از گناهان بزرگ است و در قرآن کریم حتی از گرایش به ستمگران نهی شده است.

توبه از ظلم

توبه کردن از ظلم واجب است. شرط پذیرفته شدن توبه آن است که حقی را که به ستم گرفته به صاحبش بازگرداند.

در طهارت

ظلم از مبطلات وضو نیست ولی گرفتن وضو پس از آن مستحب است.

جهاد و امر به معروف

یاری کردن مظلوم در صورت توانایی واجب است. کمک کردن به ستمگران در ستمشان، بلکه در ارتکاب هر کار حرامی از سوی آنان حرام است، اما در غیر محرمات، مانند مباحات و طاعات، در صورتی که موجب افزایش شوکت و قدرت ایشان نشود جایز می‌باشد. پذیرش هدایای حاکمان ستمگر و آمد و شد با ایشان جایز است، مگر آن‌که موجب افزایش جرأت آنان بر ستمشان گردد. اما اگر موجب تخفیف ظلم و کاهش جرأت آنان بر ستم شود، رعایت جانب اهم لازم است.

در تجارت

تظلم و دادخواهی مظلوم به ذکر ستم ستمگر، نزد فرد یا مقامی که امید می‌رود داد او را از ظالم بستاند، بلکه بنابر قولی نزد غیر او، از موارد جواز غیبت است.

در یمی

دروغ گفتن و قسم دروغ برای دفع ستم از جان، عِرض و مال خود و یا دیگر مؤمنان، جایز و در پاره‌ای موارد، همچون خوف بر جان، واجب است.

در کفّاره

کشتن مؤمن از روی عمد و ظلم از موجبات کفّاره جمع است.

در ارث

از موانع ارث بردن، کشتن کسی است که انسان از او ارث می‌برد، به شرط آن‌که کشتن وی از روی ظلم باشد.

در قصاص

کشتن مؤمن از روی عمد و ظلم، موجب ثبوت حق قصاص برای اولیای دم می‌شود.

منبع

تعدّی فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، آیت‌الله محمود هاشمی‌شاهرودی، ج۵، ص۲۶۰، برگرفته از مقاله«ظلم در فقه».