مطالعه تطبیقی آموزش نیکوکاری به کودکان در دیدگاه اسلام و روانشناسی نوین

نسرین انصاری معصومه فتحی

چکیده

نیکوکاری از فضیلت های اخلاقی است که در جوامع گوناگون، به آن پرداخته شده است. در دین اسلام بر اهمیت نوعدوستی و نیکوکاری در آیات و روایات متواترتأکید شده است. با وجود تأثیر بارز نیکوکاری در سلامت روان، روانشناسی نوین نیز به آن توجه نشان داده است. بررسی خودشکوفایی در نظریات «مازلو» و یا روانشناسی «مثبت گرا»ی سليگمن از آن جمله اند. این پژوهش با دو هدف اصلی انجام شده است:

1) مطالعه تطبیقی آموزش نیکوکاری به کودکان در اسلام و روانشناسی نوین

2) ارایه پیشنهادهایی جهت آموزش نیکوکاری به کودکان . روش پژوهش از نظر هدف، از نوع پژوهش های کاربردی و از نظر نحوه ی گردآوری اطلاعات از نوع پژوهش های توصیفی - تحلیلی است که رویکرد تطبیقی دارد. جامعه آماری کلیه آیات و روایات مربوط به نیکوکاری در قرآن و نهج البلاغه و همچنین اسناد و مدارک مربوط به عواطف و هوش عاطفی در کتابهای مرجع روانشناسی می باشد. بنابراین روش جمع آوري اطلاعات روش کتابخانه اي است که در آن با استفاده از کتب دینی و روانشناسی و مقالات داخلی و خارجی، نیکوکاری و آموزش آن به کودکان مورد بحث قرارگرفته است. در تحلیل داده ها، ابتدا اطلاعات، بدون هیچ گونه دخالت و نتیجه گیری ذهنی جمع آوری شدند؛ سپس بر اساس الگوی جرج بردای در مطالعات تطبیقی بررسی شده و با استفاده از نتایج حاصل، بیان پیشنهادهایی جهت آموزش نیکوکاری به کودکان از لحاظ منطقی مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج حاصل از یافته های مطالعه ی تطبیقی نشان داد بیشترین تشابه روش های آموزشی در تحریک حس دیداری کودکان و تاکید بر ارایه الگو و سرمشق مناسب به آنان است.

واژگان کلیدی

مطالعه تطبیقی، دیدگاه اسلام، روانشناسی نوین، کودکان، نیکوکاری

مقدمه

انسان موجودی اجتماعی است که در جامعه رشد می‌کند و بسیاری از نیازهای خود را در روابط متقابل و تعاملات اجتماعی تأمین می نماید .همچنین به طور فطری خواستار دستیابی به کمال و فضیلت‌های انسانی است. نیکوکاری یکی از فضیلت های اخلاقی است. این واژه در لغت به معنای لطف، کرم، احسان، برّ، خوبی، خیر، کار خیر کردن و دستگیری آمده است( دهخدا، 1377) و کسانی که به این فضیلت اخلاقی متخلق باشند افراد نیکوکار نامیده می‌شوند.

هیچ کودکی با توانایی‌های بالقوه به دنیا نمی‌آید؛ نقش کسانی که او را پرورش می‌دهند یا محیطی که در آن رشد می‌کند؛ مهم است زیرا این امکان را فراهم می‌آورد تا کودک بیشتر بیاموزد و استعدادهای نهفته در وجودش را به شکوفایی برساند. به‌عبارتی‌دیگر، کمال انسان درگرو تربیت صحیح وی است و آموزش می تواند وسیلهای برای رسیدن آدمی به نهایت شرافت انسانی باشد «کانت » فیلسوف مشهور قرن هیجدهم می گوید: «بشر تنها با تعلیم و تربیت آدم می شود و آدمی چیزی جز آنچه تربیت از او می‌سازد نیست. (ازاین‌رو) مسئله تعلیم و تربیت بزرگ‌ترین و دشوارترین مسئله‌ای است که انسان با آن درگیر است.»

در این میان روانشناسی یکی از علومی است که باهدف کمک به انسان شکل‌گرفته است. این رشته از علم ۴ هدف عمده را تعقیب می‌کند:

1.توصیف: شامل توصیف ساده ی رفتار( برای تشخیص این‌که آیا رفتاری بهنجار است یا نابهنجار)

2.تبیین: به معنای تبیین رفتارها (منجر به تشخیص عوامل زمینه ساز تغییرات رشد، شخصیت و رفتارهای اجتماعی می شود. در تاریخ روانشناسی نظریات مختلفی در تبیین رفتار انسان آمده‌اند مانند نظریه‌ی شرطی‌سازی کلاسیک یا نظریه‌ی دل‌بستگی).

3.پیش‌بینی: پرداختن به پیش‌بینی‌هایی از این که افراد چگونه رفتار یا فکر خواهند کرد.

4.تغییر: شامل تغییر و یا کنترل رفتار فرد، در جهتی که مطلوب است. هدف آخر می‌تواند مهم‌ترین هدف روانشناسی در نظر گرفته شود و همین هدف منجر به ایجاد شاخه‌ای از علم روانشناسی به نام « روانشناسی پرورشی » شده است. در این رشته اندیشمندان، باهدف ایجاد تغییر در افراد ضمن طرح نظریه‌ها سعی در ارائه راهبردهایی دارند که بتواند به آموزش دهندگان در برخورد صحیح با مسائل آموزشی کمک کند.

بنابراین علم روانشناسی یکی از علومی است که می‌تواند درزمینه آموزش فضایل اخلاقی چون نیکوکاری موردتوجه باشد. در نیل به این هدف، پژوهش‌های متعددی انجام‌شده و یا در حال انجام است. در ادامه نمونه‌هایی از این پژوهش‌ها آمده است: «در بررسی عوامل پیش‌بینی کننده همدلی-نوع‌دوستی و آزمون میزان گرایش به نیکوکاری، شخصیت‌های طرفدار جامعه -در این صفت- نمره بالا می گیرند.

منابعی مانند پترسون وسلیگمن‭2004(‬) نشان می‌دهد از میان پنج عامل بزرگ شخصیت، توافق پذیری، حائز بالاترین همبستگی با رفتارهای نوع‌دوستی، مهربانی و رفتارهای اجتماع‌پسند است. به‌نحوی‌که افراد دارای تمایلات فداکاری و نوع‌دوستی قوی، سطوح پایینی از صفات ضداجتماعی و خودشیفتگی را به معرض نمایش می‌گذارند (آکسل رود ، ویدیگر ، ترول و کوربیت ، 1997‬) توافق پذیری با روابط بین فردی خوب در کار نیز همراه است» (شریفی، 1388).

همچنین در پژوهشی دیگر با عنوان اثربخشی روان‌درمانی مثبت در ارتقای تاب‌آوری افراد وابسته به مواد آمده است: «روانشناسی مثبت با شعار تمرکز و پرورش توانمندی‌ها، فضیلت‌ها و هیجان‌های مثبت نقش بسزایی در ارتقای تاب‌آوری داشته است. .همچنین روان‌درمانی مثبت تعهد، معنا و لذت را در زندگی افراد وابسته به مواد افزایش داد. (فروغی، 1390).‬‬‬

از سوی دیگر آموزه‏ها و تعاليم حيات‏بخش اسلام براي سلامت و سعادت دنيا و آخرت انسان تشريع شده‏اند؛ و به‌طور خاص، به بحث پيش‏گيري از ابتلا به آسيب‏هاي روحي و رواني در ایجاد یک زندگی سالم و تربیت افرادی بافضیلت با کمک آموزه های دینی پرداخته‌اند. نیکوکاری یکی از این فضیلت‌هاست که در آموزه‌های دینی دارای جایگاه ویژه و شاخصی می باشد. واژه «احسان» به معنای نیکوکاری و واژه «محسن» به معنای فرد دارای این فضیلت، در منابع دینی مورد تأکید و سفارش بوده است و برای آموزش آن، دستورالعمل های کاربردی( راهبردهای عملی) توصیه‌شده است. در این مقاله به بحث نیکوکاری با رویکردهای آموزشی در اسلام و سپس در روانشناسی پرداخته می‌شود.

اسلام و نیکوکاری

دین اسلام، برنامه دقیق انسان‌سازی است و از فضیلت نیکوکاری غافل نبوده و در آن بر اهمیت نوع‌دوستی، احسان و نیکوکاری به طور متواتر تأکید شده است. این اهمیت تا جایی است که در منابع مرتبط با احادیث و در سرفصل‌هایی با عنوان «استحباب نیکی به برادران»، روایاتی به شرح اهمیت و جایگاه احسان و نیکی، تجلیل از افراد نیکوکار، آثار و برکات کارهای نیک در حق دیگران و... اشاره‌کرده است. علاوه بر این سیره ppپیامبر اسلام[[ و ائمه -علیهم‌السلام- سرشار از نمودهای این کار پسندیده است.

در آموزه‌های قرآن کریم برای واژه نیکوکاری معادل آن یعنی احسان -از ریشه «حُسن» به معنای زیبایی و نیکی-در سه معنا به‌کاررفته است:

۱ ـ تفضّل و نیکی به دیگران

۲ ـ انجام و سروسامان دادن به امور و کارها به وجه نیکو و کامل.

۳ ـ انجام اعمال و رفتار صالح؛ احسان (در این کاربرد تقریباً مترادف باتقوا و پرهیزکاری).

همچنین از بررسی موارد کاربرد واژه «محسن» و مشتقاتش در قرآن، استفاده می‌شود که این واژه دارای دو معنی و کاربرد است:

۱ ـ نیکی و خیر رساننده به دیگران.

۲ ـ انجام دهنده اعمال و رفتارهای صالح و نیک.

قرآن در توصیف و رتبه‌بندی مقام محسنان در این کاربرد، آن را از مقام متقیان برتر دانسته است و به کسانی اطلاق می کند که از ثبات قدم درراه ایمان و انجام تکالیف الهی برخوردارند.

این واژه ها در قرآن کریم در قالب ۲۸ صورت، آمده است (کلمه «احسان» با مشتقاتش، ۳۴ بار و واژه «محسن» با مشتقاتش ۳۹ بار). توجه به این مسئله می‌تواند نظر هر قرآن‌پژوهی را به اهمیت موضوع جلب کند.

مصاديق نيكوكاري در قرآن

با بررسی مفاهیم بلند قرآن كريم استنباط می‌شود، احسان و نيكوكاري، مصاديق فراواني دارد. برای نمونه می‌توان به موارد زیر به‌عنوان مصادیق نیکوکاری اشاره کرد: «ايمان به خدا، ایمان به پيامبر -صلی‌الله و علیه و آله-، ایمان به قرآن كريم و معاد، داشتن تقوا و تحمل سختی‌ها و مشكلات، عفو و گذشت، محبت و دوستي اهل‌بیت –علیهم‌السلام-، خيرخواهي و اصلاح، اجتناب از فساد، فحشا و گناهان كبيره، استغفار در سحرگاهان، پرداخت زكات، پرداخت کالا و هديه مناسب براي زن مطلقه، انفاق و بخشش درراه خدا، تأمین نيازمندان و محرومان، رفتار شايسته با پدر و مادر و...»( هاشمی رفسنجانی،1385)

نمونه‌هایی از سفارش به نیکوکاری در قرآن

ای اهل ایمان، انفاق کنید از بهترین چیزهایی که اندوخته‌اید (سوره مبارکه بقره - آیه 267)

... و آنچه از دارایی تان انفاق کنید، به سود خودتان است و جز براى طلب خشنودى خدا انفاق مكنيد... (سوره مبارکه بقره - آیه 272)

.. و نیکی‌های ماندگار ازنظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و ازنظر اميد [نيز] بهتر است. (سوره مبارکه کهف - آیه 46)

شما هرگز به مقام نیکوکاری نخواهید رسید، مگر آن‌که ازآنچه دوست دارید انفاق کنید.... (سوره مبارکه آل‌عمران - آیه 92)

هر کس کار نیکویی انجام دهد، پس ده برابر آن (به‌عنوان پاداش) برای اوست.... (سوره مبارکه انعام - آیه 160)

...در کارهای خیر از همدیگر سبقت بگیرید... (سوره مبارکه مائده - آیه 48)

...در (کارهای) نیک و تقوا با یکدیگر همکاری کنید... (سوره مبارکه مائده - آیه 2)

قطعاً خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد. (سوره مبارکه مائده - آیه 13)

مگر پاداش احسان جز احسان است؟ (سوره الرحمن- آیه 60)

بی‌گمان هر كه تقوا و صبر پيشه كند خدا پاداش نيكوكاران را تباه نمی‌کند (سوره یوسف-آیه 90)

آثار نيكوكاري در آموزه‌های قرآن

نیکوکاری می‌تواند منشأ پيامدهاي ارزنده و مثبتي در دنيا و آخرت باشد ازجمله:

1.دوستي و صميميت: خداي سبحان می‌فرماید: «هرگز نيكي و بدي يكسان نيست؛ بدي را با نيكي دفع كن! ناگاه (خواهي‌ ديد) همان كس كه ميان تو و او دشمني است، گويي دوستي گرم و صميمي است » (سوره فصلت. آیه 34)

2.خير و سعادت دنيوي: خداي سبحان در این مورد می‌فرماید: « خداوند پاداش اين جهان، و پاداش نيك آن جهان را به آن‌ها داد و خداوندنيكوكاران را دوست می‌دارد » (سوره آل‌عمران، آيه148) همچنین در آيه ديگري می‌فرماید: «و هنگامی‌که به پرهيزگاران گفته می‌شد: پروردگار شما چه نازل كرده است؟ می‌گفتند: خير براي كساني كه نيكي كردند در اين دنيا نيكي است و سراي آخرت از آن‌هم بهتر است و چه خوب است سراي پرهيزكاران »(سوره نحل، آيه30).

3.تعديل اقتصادي: در قرآن كريم می‌خوانیم: « ... و درراه خدا، انفاق كنيد و (با ترك انفاق) خود را به دست خود، به هلاكت نيندازيد و نيكي كنيد كه خداوند نيكوكاران را دوست می‌دارد » ( سوره بقره، آيه195)

4.آمرزش گناهان: «آنچه بخواهند نزد پروردگارشان براي آنان موجود است و اين است جزاي نيكوكاران تا خداوند بدترين اعمالي را كه انجام داده‌اند، (در سايه ايمان و صداقت آن‌ها) بيامرزد و آن‌ها را به بهترين اعمالي كه انجام می‌دادند، پاداش دهد » (سوره زمر، آيه 34و 35).

5.آرامش روحي: «آن‌ها كه اموال خود را شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق می‌کنند، مزدشان نزدپروردگارشان است؛ نه ترسي بر آن‌هاست و نه غمگين می‌شوند » (سوره بقره، آيه 274) و در آيه ديگر آمده است: «كساني كه كار نيكي انجام دهند، پاداشي بهتر از آن خواهند داشت و آنان از وحشت آن روز در امان‌اند » (سوره نمل، آيه89). 6.محبوبيت نزدخداوند: جمله زيباي «خداوند نیکوکاران را دوست دارد » پنج بار درآیات قرآن كريم، تكرار شده است(سوره بقره، آيه 195، سوره آل‌عمران، آيات134و 148، و سوره مائده، آيات 13و 93)؛ كه بيانگر جايگاه و ارزش احسان و نيكوكاري در پيشگاه خداوند می‌باشد.

روانشناسی نوین

درزمینه آموزش فضایل اخلاقی رایگلوث ( 1999) تاریخچه‌ای را به این شرح بیان می‌کند: در نیمه قرن 20 درزمینه آموزش مسائلی که به شخصیت مرتبط می‌شد تردیدهایی وجود داشت؛ فلسفه اثبات‌گرایی منطقی هرگونه آموزشی را درزمینه شخصیت جایز نمی‌دانست. تا اینکه در سال 1969 کهلبرگ با نظریات خود درزمینه رشد اخلاقی به نقش آموزش در این زمینه توجه کرد. به دنبال آن در سال 1986 مارتین و بریگز ، گاردنر، گلمن ، مازلو ، و چند سالی است که مارتین سلیگمن به طرح مسائلی پرداخته‌اند که در آن آموزه‌هایی مطرح می‌شود که آموزش فضایل اخلاقی و خوب زیستن را یادآوری می‌کند. بررسی چگونگی دستیابی به خودشکوفایی در نظریات «مازلو» و یا روانشناسی «مثبت‌گرا»ی سلیگمن سعی در معنا بخشی به زندگی انسان دارد. چراکه از منظر روانی، نیکوکاری و کمک به هم‌نوعان می‌تواند به زندگی انسان معنا و شادکامی بخشد و از سوی دیگر در بعد اجتماعی ضمن آنکه می‌تواند تلاشی برای رفاه جامعه باشد؛ خود فرد نیز از ثمرات آن بهره برده و در این رفاه و آسایش زندگی خواهد کرد. در ادامه مختصری از روانشناسی مثبت‌گرای سلیگمن آمده است:

روانشناسی مثبت‌گرا

روان‌شناسی مثبت‌گرا در 6 سالی که از قرن بیست‌ویکم گذشته، پیشرفت‌های زیادی کرده است. روان‌شناسان این مکتب، یک نظام طبقه‌بندی را به وجود آورده‌اند که توانایی‌های آدم‌ها را گروه‌بندی می‌کند.

آن‌ها 6 گروه از توانایی‌های آدمی را در این نظام، مشخص کرده‌اند:

1 ـ خرد و دانایی: شامل خلاقیت، کنجکاوی، باز و پذیرا بودن در مقابل تجارب جدید، عشق به یادگیری و وسعت نظر؛

2 ـ شجاعت: شامل خودباوری، پایداری، کمال و سرزندگی؛

3ـ تنوع دوستی: شامل عشق، مهربانی و هوش اجتماعی؛

4 ـ عدالت‌جویی: شامل رعایت حقوق شهروندی، بی‌طرفی و رهبری؛

5- اعتدال: شامل بخشش و دلسوزی، فروتنی و آزرم، احتیاط و نظم بخشیدن به عملکرد خود؛

6 ـ تعالی: شاملِ دانستن ارزش زیبایی‌ها و شگفتی‌ها، قدرشناسی، امیدواری، شوخ‌طبعی و معنویت.

همچنین برای طبقات، زیرمجموعه‌هایی هم تعیین کرده اند؛ برای نمونه، سه زیرمجموعه‌ -که البته باهم همپوشانی دارند- شامل گرایش‌های زیرند:

1 ـ تحقیق در زندگی دلپذیر یا زندگی در لذت: این محققان در پی آن هستند که بدانند مردم چگونه می‌توانند به بهترین سطح تجربه، پیش‌بینی و دیگر تجربه‌های حسی خوشایند به‌عنوان جزئی از زندگی طبیعی دست یابند؛ احساساتی از قبیل حس برقراری رابطه خوب با دیگران، امیدواری، علاقه‌مندی و تفریح کردن.

2 ـ مطالعه زندگی خوب یا زندگی متعهدانه: این محققان احساس سرشار شدن در احساسات منحصربه‌فردی را که از کارهای ابتدایی و معمولی زندگی سرچشمه می‌گیرند، مطالعه می‌کنند. این احساسات وقتی شکل می‌گیرد که فرد حس می‌کند تکلیفی که به او داده‌اند، با توانایی‌هایش همخوانی دارد و از عهده آن برمی‌آید.

3 ـ تحقیق در زندگی معنادار یا زندگی در پیوند با جهان‌: این محققان می‌خواهند بدانند مردم چگونه می‌توانند احساس کنند که یک جزء کوچک اما فعال و مشارکت‌کننده در یک جهان بزرگ‌تر و ماناترند. احساساتی از قبیل جزئی از طبیعت بودن، عضو یک گروه اجتماعی یا یک نهضت یا یک سازمان یا یک سنت یا یک نظامِ اعتقادی بودن.

اهداف پژوهش

پژوهش حاضر با دو هدف اصلی انجام‌شده است:

1) مطالعه تطبیقی آموزش نیکوکاری به کودکان در اسلام و روانشناسی نوین.

2) ارائه پیشنهادهایی جهت آموزش نیکوکاری به کودکان.

پرسش‌های پژوهش

1)آموزش در دیدگاه اسلام و روانشناسی چگونه است؟

2)شباهت‌ها و تفاوت‌های آموزش در دیدگاه اسلام با روانشناسی چیست؟

3)اصول آموزش به کودکان در دیدگاه اسلام و روانشناسی چگونه است؟

4)شباهت‌ها و تفاوت‌های اصول آموزش به کودکان در دیدگاه اسلام و روانشناسی چیست؟

5)چه پیشنهادهایی در آموزش نیکوکاری به کودکان توصیه می‌شود؟

روش پژوهش

روش این پژوهش ازنظر هدف، از نوع پژوهش‌های کاربردی و ازنظر نحوه‌ی گردآوری اطلاعات از نوع پژوهش‌های توصیفی-تحلیلی است که رویکرد تطبیقی دارد. جامعه آماری کلیه آیات و روایات مربوط به نیکوکاری درقرآن و نهج‌البلاغه و منابع دینی و همچنین اسناد و مدارک مربوط به عواطف و هوش عاطفی در کتاب‌های مرجع روانشناسی می‌باشد. بنابراین روش جمع‌آوری اطلاعات روش کتابخانه‌ای است که در آن با استفاده از کتب دینی و روانشناسی و مقالات داخلی و خارجی، نیکوکاری و آموزش آن به کودکان موردبحث قرارگرفته است. در تحلیل داده‌ها، ابتدا اطلاعات، بدون هیچ‌گونه دخالت و نتیجه‌گیری ذهنی جمع‌آوری شدند؛ سپس بر اساس الگوی جرج بردای در مطالعات تطبیقی بررسی‌شده و با استفاده از نتایج حاصل، بیان پیشنهادهایی جهت آموزش نیکوکاری به کودکان ازلحاظ منطقی مورد تحلیل قرارگرفته است.

تحلیل یافته‌های پژوهش

در این بخش به تحلیل یافته‌های پژوهش در ارتباط با هریک از پرسش‌های پژوهش پرداخته‌شده است. پرسش 1. واژه آموزش در دیدگاه اسلام و روانشناسی چگونه است؟

پرسش 2. شباهت‌ها و تفاوت‌های واژه آموزش در دیدگاه اسلام با روانشناسی چیست؟

پرسش 4: شباهت‌ها و تفاوت‌های اصول آموزش در دیدگاه اسلام و روانشناسی چیست؟

پرسش 5. چه پیشنهادهایی برای آموزش نیکوکاری به کودکان توصیه می‌شود؟

1.روش‌های آموزشی در تحریک حس دیداری به‌جای استفاده از روش‌های شنیداری و استفاده از توضیحات و سخنرانی، تأکید بر ارائه الگو و سرمشق مناسب به آنان‌که بتواند به شیوه نمایش فضیلت‌ها را اجرا و در معرض دید کودکان قرار دهد در آموزش نیکوکاری می‌تواند سودمند باشد.

2.استفاده از راهبردهایی چون قصّه‌گویی، روش یادآوری نعمت‌های الهی و توجه به بعد معنوی، روش نمایشی و روش معرفی الگو، تقویت روحیه برترگرایی یا کمال‌طلبى‏، روش تشویق و تمجید، استفاده از مکان‏هاى مقدس و شعائر مذهبى‏ و استفاده از طبیعت در بیدارسازی حس مذهبى‏ می‌توانند به‌عنوان راهبردهای مشترک در آموزش نیکوکاری مفید باشند.

3.لازم است آموزش نیکوکاری متناسب با تفاوت‌های فردی و به‌صورت تدریجی به یادگیرندگان ارائه گردد. این‌گونه آموزش‌ها نمی‌توانند مقطعی و زودبازده در نظر گرفته شوند بلکه افراد نیازمندند تا در تمام عمر (مادام‌العمر) در معرض مواجهه با الگو باشند و با توجه به رشد ذهنی خود مراحل پیچیده‌تری از طرح‌واره‌ها را در ذهن خود شکل دهند.

4.سهل‌گیری به‌جای سخت‌گیری می‌تواند عامل محرک و پیش‌برنده یادگیرندگان باشد و رغبت آنان را به یادگیری افزایش دهد. فرصتی فراهم آورد تا یادگیرندگان فطری بودن این‌گونه آموزه‌ها را درک کنند و از عمق جان برای یادگیری اقدام نمایند. سختگیری موجب می شود یادگیرنده بدون فکر و اندیشه نسبت به چنین تعالیمی بدبین شده و در برابر یادگیری از خود مقاومت نشان دهد به‌عبارت‌دیگر، موفقیت و سهل‌الوصول بودن یادگیری نیکوکاری، خوش‌بینی آموخته‌شده سلیگمن را جایگزین درماندگی آموخته‌شده خواهد کرد.

منابع

1.تقی‌پور ظهیر، علی. مبانی و اصول آموزش‌وپرورش، تهران، انتشارات آگاه، 1376، ص 28.

2.حسینی شاهرودی، سید مرتضی. معرفی و نقد پوزیتیویسم منطقی 1382. فصلنامه تخصصی الهیات و حقوق. شماره 7 و 8. 127-174. بازنمایی در پایگاه مجلات تخصصی نور به آدرس http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage

3.جعفری، محمدتقی. تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، جلد چهارم از دوره پانزده‌جلدی، تهران، انتشارات اسلامی، بی تا، ص 442.

4.دهخدا، علی‌اکبر. لغتنامه دهخدا ، انتشارات دانشگاه تهران، 1377، تهران.

5.راغب اصفهانی، حسین بن محمد. مفردات الفاظ القرآن، پژوهش صفوان عدنان، الطبعه الاولی، دمشق، دارالقلم، 1416، ص 580.

6.سیف، علی‌اکبر. روانشناسی پرورشی نوین (روانشناسی یادگیری و آموزش). چاپ هشتم. ویرایش ششم. 1389. تهران: نشر دوران.

7.شریفی، رضا. بررسی عوامل پیش‌بینی کننده همدلی - نوع‌دوستی در جوانان و آزمون میزان گرایش آن‌ها به نیکوکاری به‌منظور دستیابی به مدل معرف شخصیت مثبت اجتماعی نوع‌دوست. 1388. پایان‌نامه دوره دکتری. دانشگاه علامه طباطبائی. تهران.

8.شعاری نژاد، علی‌اکبر. روان‌شناسی، تهران، اطلاعات، 1372، ص 132.

9.شریعتمداری، علی. روان‌شناسی تربیتی، تهران، امیرکبیر،1370،ص344345.

10.طباطبائی، سید محمدحسین. المیزان، ذیل آیه 106 اسراء.

11.غزالی، محمد. میزان العمل، ترجمه علی‌اکبر کسمایی، تهران، سروش، 1376، ص 138.

12.فروغی، علی‌اکبر. اثربخشی روان‌درمانی مثبت در ارتقای تاب‌آوری افراد وابسته به مواد. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. 1390. دانشگاه علامه طباطبائی. تهران.

13.گریسون، دی آر؛ آندرسون، تی. یادگیری الکترونیکی در قرن21(مبانی نظری و عملی). ترجمه زارعی زوارکی، اسماعیل؛ صفایی موحد، سعید. چاپ اول. 1384. تهران: نشر علوم و فنون.

14.محمدی ری‌شهری، محمد . العلم والحکمه فی الکتاب والسنه، قم، دارالحدیث، 1376، حدیث 1311.

15.نقیب زاده، میرعبدالحسین .نگاهی به فلسفه آموزش پرورش، چ هفتم، تهران، طهوری، 1375، ص 147.

16.هاشمی رفسنجانی، اکبر. فرهنگ قرآن، ج2، بوستان کتاب قم. 1385. قم.

17. Reigeluth, C.M . Instructional design theories and models. Lawrence Erlbaum associates, publishers. Mahwah. NJ (1999).

لینک مقاله در سیویلیکا

پانویس