معنا شناسی صدقه در قرآن

فاطمه محمدی

سیدحسین سیدی

چکیده

واژگان کلیدی پیشینه تاریخی نیکوکاری و کار خیر به آغاز خلقت بشر بازمی‌گردد. رفع نیازهای بشر در تمامی اعصار و مکان‌ها امری طبیعی و از نیازهای اساسی نوع بشر است. اسلام نیز همواره بر نیکوکاری و خیرخواهی تأکید کرده است. انسان به‌طور طبیعی خوبی‌ها را درک و به‌سوی آن گرایش پیدا کرده و از بدی‌ها دوری می‌کند، ازاین‌رو انسان برای بارور نمودن این فطرت خدا جوی به‌سوی کار خیرخواهانه گرایش پیدا می‌کند. یکی از مدل‌های فعالیت خیر مورد تأکید و پرتکرار در قرآن صدقه است. به‌طوری‌که این واژه و مشتقات آن بیست‌ بار در قرآن با کاربردهای مختلف تکرار شده است. این تکرار، ضرورت صدقه و کاربردهای مختلف آن را می‌رساند. از یک ‌سو آثار فردی و اجتماعی این عمل بر صدقه دهنده و جامعه و از سوی دیگر اعتقاد جامعه به آثار متنوع صدقه بر زندگی شخصی و فراگیر بودن پرداخت صدقات، بررسی و پژوهش در این زمینه را از اهمیت برخوردار می‌کند. در این مقاله به معناشناسی واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن پرداخته می‌شود. برای این امر تفاسیر مجمع‌البیان، المیزان، نمونه و نور مورد بررسی قرار گرفته اند که یافته های پژوهش در بخش های معنای لغوی، انواع، آداب و شرایط، موارد مصرف، آفات و آثار صدقه ارائه شده است.

وازگان کلیدی

معنا، صدقه، قرآن، امر خیر

مقدمه

پیشینه تاریخی نیکوکاری و کار خیر به آغاز خلقت بشر بازمی‌گردد. مفهوم خیر و شر از مفاهیمی هستند که از همان ابتدای زندگی برای انسان معنا می‌شوند (اخوت، 1393،ص11).

رفع نیازهای بشر در تمامی اعصار و مکان‌ها امری طبیعی و از نیازهای اساسی نوع بشر است. در این رابطه متقابل همواره عده‌ای نیازمند کمک و عده‌ای مشتاق به حمایت از همنوع خویش بوده‌اند. ازاین‌رو کمک به همنوع، دستگیری از نیازمندان، تعاون، اطعام فقرا، سرپرستی یتیمان و دیگر اموری که به‌عنوان فعالیت‌های نیکوکارانه و خیرخواهانه شناخته می‌شوند، امری عقلی و فطری است.

به‌عبارت‌دیگر تمایل به نیکی و خیر در فطرت و سرشت انسان نهادینه است، درنتیجه همانند سایر نیازهای فطری بشر نیاز به پاسخ متناسب دارد. امروزه نیز نیکی و نیکوکاری طرفداران بسیاری را جلب کرده و انجمن‌های متعددی با این شعار ایجاد شده‌اند. (اسماعیلی، 1392، ص15)

خشیت از خداوند یا عالم غیب و شفقت نسبت به خلق دو عنصر مشترک همه ادیان بزرگ است که هردوی آن‌ها به رها شدن از خودخواهی و خودشیفتگی آدمیان می‌انجامد(حیدری، کاردوست، 1392، ص91).

اسلام نیز همواره بر نیکوکاری و خیرخواهی تأکید کرده است. فرهنگ احسان از موضوعاتی است که هم شناخت ابعاد آن و هم راه‌های تحقق آن از نیازهای ضروری بشر است. هیچ جامعه‌ای بدون فهم و گسترش این فرهنگ به تعالی نمی‌رسد (مجد، 1393، ص197).

انسان به‌طور طبیعی خوبی‌ها را درک و به‌سوی آن گرایش پیداکرده و از بدی‌ها دوری می‌کند، ازاین‌رو انسان برای بارور نمودن این فطرت خداجوی به‌سوی کار خیرخواهانه گرایش پیدا می‌کند.

باکمی تأمل در موضوع هدایت انسان نقش کلیدی برخی از کلمات و مفاهیم به‌وضوح مشاهده می‌شود، خیر، صدقه و احسان از این کلمات است. (اخوت، 1394، ص14) تأکید قرآن و روایات بر احسان، خیر، تعاون و یاریگری، اطعام، دستگیری یتیم، یاری مظلوم و احسان به دیگران شاهد این موضوع است.

در کنار تأکید بر ماهیت نیکوکاری در قرآن و سنت، مدل‌های مختلف و کاربردهای مختلف امور خیر واجب و مستحب در این منابع معرفی‌شده‌اند.

برای نمونه می‌توان از زکات، خمس و فطریه به‌عنوان مدل‌های کار خیر واجب و از صدقه، انفاق و وقف به‌عنوان مدل‌های کار خیر مستحب نام برد. اهمیت عمل به این مدل‌های احسان و نیکوکاری در زندگی شخصی به‌طوری است ‌که در سیره و سبک زندگی اولیای الهی اموری همانند دستگیری از نیازمندان، اطعام و کمک به ایتام، وقف اموال، مشارکت در فعالیت‌های نیکوکارانه به‌عنوان یک اصل اساسی نهادینه‌شده است.

یکی از مدل‌های مورد تأکید و پرتکرار در قرآن صدقه است. به‌طوری‌که این واژه و مشتقات آن بیست‌ بار در قرآن با کاربردهای مختلف تکرار شده است.

این تکرار، ضرورت صدقه و کاربردهای مختلف آن را می‌رساند. از یک‌ سوی نیز آثار فردی و اجتماعی این عمل بر صدقه دهنده و جامعه و از سوی دیگر اعتقاد جامعه به آثار متنوع صدقه بر زندگی شخصی و فراگیر بودن پرداخت صدقات، بررسی و پژوهش در این زمینه را از اهمیت برخوردار می‌کند.

یکی از مسائل مهمی که همواره پس از نزول قرآن کریم در میان مسلمانان از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است فهم و درک معنای واقعی آیات و یا به‌بیان‌دیگر فهم مراد واقعی خداوند است.

روش‌های تفسیری گوناگونی که در میان مسلمانان وجود دارد همگی نمونه‌هایی از تلاش برای رمزگشایی و فهم معنای واقعی آیات الهی می‌باشد. (فخار، 1393، ص33) به همین سبب شناخت معنا و کاربرد صحیح صدقه درقرآن از دو جهت ضروری است، اول مشخص نمودن معنای صحیح واژه در جایگاه‌های مختلف، دوم مشخص نمودن کاربردهای صحیح پرداخت صدقه با توجه به آموزه‌های قرآن کریم.

در این مقاله به معناشناسی واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن پرداخته می‌شود. برای این امر تفاسیر منتخب که عبارت‌اند از: مجمع‌البیان، المیزان، نمونه و نور که از منابع تفسیری شیعی می‌باشند، بررسی‌شده‌اند. در انتخاب تفاسیر سعی شده است از تفسیرهای مختلف با روش‌های گوناگون تفسیری در این مجموعه وجود داشته باشد.

در تفاسیر ارائه ‌شده روش‌های تفسیری قرآن به قرآن، ترتیبی، روایی و با رویکردهای تربیتی و اجتماعی وجود دارد. در ادامه پس از بررسی تفاسیر مختلف در مورد صدقه و مشتقات آن و بررسی مشابهت‌ها و تفارق های معنایی و کاربردی این واژه، دسته‌بندی معنایی و کاربردی از این واژه ارائه خواهد شد.

1. معنای لغوی واژه صدقه

صدقه در معنای لغوی: آنچه از مال درراه خدا داده شود و اعم از زکات است، وجه‌ تسمیه آن است که بنده به‌وسیله آن صدق عبودیت خویش را اظهار می‌کند. (فرهنگ لغات قران، ج 1، ص 652) صدقه چیزی است که انسان به‌قصد قربت از مالش خارج می‌کند. (اسحق زاده، 1393، ص49)

2. واژه صدقه در قرآن

واژه صدقه و مشتقات آن در قرآن 20 بار در 8 سوره و 18 آیه مختلف تکرار شده است که اطلاعات آیات شامل واژه صدقه در جدول 1 ارائه‌شده است.

3. انواع صدقه

صدقه به‌طورکلی به دودسته واجب و مستحب تقسیم‌بندی می‌شود.

1.3. صدقه واجب

در قرآن منظور از صدقه واجب زکات است که در شرع اسلام به موارد مشخصی تعلق می‌گیرد. درآیات 60 و 103 سوره توبه وجوب پرداخت صدقه واجب یا همان زکات آمده است. همچنین در آیه 12 سوره مجادله بر کسانی که با پیامبر (صلی‌الله علیه و آله والسلم) نجوا می‌کردند صدقه را واجب می‌نماید، اما این حکم در آیه 13 همان سوره منسوخ گردیده و وجوب آن برداشته می‌شود.

2.3. صدقه مستحب

به‌طورکلی درآیات اشاره ‌شده به‌جز آیاتی که در بخش قبل ارائه‌شده واژه صدقه به‌عنوان امری مستحب معرفی می‌گردد. صدقه در این آیات معنایی فراتر از پرداخت مالی دارد و پرداخت وجه تنها یک صورت از اعطای صدقه است. در تفسیر آیه 271 سوره بقره اشاره‌ شده است که پیامبر (صلی‌الله علیه و آله والسلم) می‌فرماید: «برداشتن سنگ از سر راه مسلمان نیز نوعی صدقه است» (نور، ج‏1، ص: 436) درآیات 92 سوره نساء و 45 سوره مائده یکی از مصادیق صدقه مستحب بخشیدن دیه به شخص خاطی می‌باشد. در آیه 280 سوره بقره بخشیدن بدهی بدهکار ناتوان به‌عنوان صدقه معرفی‌شده است.

که درآیات بخشش به وجه مالی صدقه بازمی‌گردد. در آیه 88 سوره یوسف در بعضی از تفاسیر منظور از واژه صدقه را درخواست بازگرداندن بنیامین از یوسف علیهم‌السلام می‌دانند که در اینجا معنای صدق به گذشت و بخشش بازمی‌گردد. همچنین در روایات از وقف به‌عنوان صدقه جاریه عنوان‌شده است. (تقدسی نیا، 1390، ص151)

4. آداب و شرایط پرداخت صدقه

درآیات قرآن برای پرداخت صدقه واجب و مستحب آداب و شرایطی ذکرشده است که باعث کامل شدن عمل و مقبولیت الهی می‌شود. در ادامه به این آداب و شرایط اشاره می‌گردد.

1.4. اخلاص در عمل

هر عملی بدون نیت الهی موردقبول خداوند نخواهد بود. صدقه نیز از این امر مستثنی نمی‌باشد. ازاین‌رو هرچه عمل با اخلاص‌ تر باشد در پیشگاه خداوند از اجر بیشتری برخوردار خواهد بود. از آیه 271 سوره بقره در موردتوجه به پنهانی بودن صدقه به خاطر نزدیک‌تر بودن به اخلاص و همچنین آیه 79 توبه مبنی بر بی‌اهمیت بودن مقدار صدقه و اهمیت داشتن نیت شخص برای کمک درراه خدا می‌توان دریافت که صدقه مانند هر عمل خیر دیگر بر پایه اخلاص و نیت الهی بناشده است.

2.4. شرط صدقه توان مالی نمی‌باشد

با توجه به آیه 79 سوره توبه و اهمیت اخلاص در عمل صدقه دادن، این نتیجه به دست می‌آید که توان مالی نمی‌باشد بلکه هر کس به مقدار توان خود در هر شرایط مالی می‌تواند صدقه پرداخت کند. اسلام هرگز به کمیت عمل توجه نمی‌کند بلکه همه‌جا به کیفیت عمل اهمیت می‌دهد. ازاین‌رو مهم آن است که هرکس از مقدار توانایی خود دریغ نکند، بلکه میزان اخلاص و مسئولیت اهمیت دارد. (نمونه، ج8، ص55)

3.4. صدقه از مال پاک

در تفسیر آیه 276 سوره بقره روایتی از پیامبر اکرم(صلی‌الله علیه و آله والسلم) نقل‌ شده است که «خداوند فقط صدقاتى كه پاك باشد مى‏پذيرد و آن‌ها را نمو داده زياد می‌گرداند همان‌طوری كه يكى از شما بچه اسب يا بچه شتر را بزرگ مى‏كنيد تا جايى كهخداوند یک‌لقمه را مانند كوه احد می‌گرداند.» (ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 186) نتیجه منطقی این روایت این است که صدقه باید از مال پاک باشد و نمی‌توان نیت الهی داشت درحالی‌که مال از راهی غیر از آن به‌دست‌آمده باشد. خداوند صدقه‌ای را می‌پذیرد و افزون می‌کند که از راه حلال به‌دست‌آمده باشند.

4.4. صدقه پنهان و صدقه آشکار

در آیه 271 سوره بقره بحث صدقه آشکار و پنهان مطرح‌شده است. قرآن کریم هر دو صدقه را تائید می‌کند اما صدقه پنهان را بهتر می‌داند زیرا حسن صدقه پنهانى اين است كه در خفا آدمى از ريا و منت و اذيت دورتر است (ترجمه الميزان، ج‏2، ص: 611)

در بعضى احاديث تصریح‌شده كه انفاق‌های واجب بهتر است اظهار گردد و اما انفاق‌های مستحب، بهتر است مخفيانه انجام گيرد. (برگزيده تفسير نمونه، ج‏1، ص: 244) صدقه مستحب از آن ‌رو پنهانی باشد که از ریا دور باشد و به اخلاص نزدیک شود و صدقه واجب از آن ‌جهت آشکار باشد که هم باعث ترویج آن شود و هم انسان را از گمان عدم پرداخت آن دور کند (ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 167) از امام باقر نقل‌شده است « زكات واجب را علنى پرداخت كنيد، ولى زكات مستحب را مخفيانه بدهيد. » البته نظر دیگری وجود دارد که هر صدقه خواه واجب و خواه مستحب پنهانى دادن آن افضل است که این نظر گویا با نظر عمومی آیه سازگارتر است (ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 167)

احادیثی در این مورد نیز وجود دارد ازجمله، «صدقه پنهانى فرومی‌نشاند خشم خدا را نابود مى‏كند و گناه را هم چنان‌که آتش آب را از بين مى‏برد و هفتاد بلا را دفع می‌نماید.» « هفت دسته‏ اند كه خداوند در روزى كه هيچ سايه‏اى جز سايه او نيست آن‌ها را سايه می‌دهد ... دسته ششم مردى كه صدقه می‌دهد و آن را پنهان می‌دارد به‌طوری‌که دست راست او از انفاق دست چپش خبر نمی‌شود. » ( ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 168)

5.4. صدقه به سادات

در تفسیر آیه 60 سوره توبه که موارد پرداخت صدقه واجب را تعیین می‌کند آمده است گروهى از بنی‌هاشم از پيامبر(صلی‌الله عليه و آله و السلم) تقاضا كردند تا مسئول جمع‏ آورى زكات چهارپايان باشند و بدین‌وسیله سهمى به‌عنوان كارگزاران زكات نصيب شان گردد.

حضرت فرمودند: زكات بر من و شما حرام است. مگر آنكه دهنده و گيرنده‏ زكات هر دو سيّد باشند (تفسير نور، ج‏5، ص: 88) به‌طورکلی صدقه واجب را نمی‌توان به سادات داد مگر اینکه پرداخت‌ کننده سید باشد اما صدقه مستحب را می‌توان به سادات پرداخت نمود.

6.4. تقسیم صدقه بر اساس ضرورت نه تساوی

از موارد دیگری که در تفسیر آیه 60 سوره توبه به آن اشاره‌شده است این است که تقسيم زكات در موارد هشتگانه، لازم نيست يكسان باشد بلكه زير نظر حاكم اسلامى و به مقدار نياز و ضرورت تقسيم مى‏شود. (تفسير نور، ج‏5، ص: 90)

7.4. دریافت صدقه واجب توسط حکومت

از آیه 103 سوره توبه با دستوری کهخداوند به پیامبر(صلی‌الله علیه و آله والسلم) درگرفتن صدقه از اموال می‌دهد (خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً) این برداشت می‌شود که حکومت اسلامی می‌تواند صدقه واجب را از اموال مردم بگیرد و نه اینکه منتظر بماند تا افراد صدقه واجب پرداخت کنند (تفسير نور، ج‏5، ص:139).

8.4. صدقه وظیفه مرد و زن

در آیه 18 سوره حدید، هم مردان و هم زنان را (إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ) را مورد خطاب آیه قرار می‌دهد ازاین‌رو این برداشت می‌شود که پرداخت صدقه وظیفه‌ای همگانی است و تنها به مرد به‌ عنوان ستون اقتصادی خانواده محدود نمی‌شود.

9.4. توجه به صدقه در زندگی و قبل از مرگ

در آیه 10سوره منافقون خطاب به مؤمنین اشاره دارد که قبل از مرگ به صدقه و انفاق بپردازید. به‌طوری‌که انسانی که به این امر اهمیت نداده است بعد از مرگ می‌گوید [پروردگار]]ا چرا مرگ مرا مدتی به تأخیر نینداختی تا صدقه دهم و از صالحان باشم.

10.4. مراجعه به نیازمند

از عبارت تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ در آیه 271 سوره بقره این‌گونه برمی‌آید که شما بايد به سراغ فقرا برويد، نه آنكه آنان به سراغ شما بيايند.( تفسير نور، ج‏1، ص: 436)

11.4. گفتار و رفتار نیک

یکی از آداب قرآنی پرداخت صدقه گفتار نیک با نیازمند است بر اساس آیه 263 سوره بقره چه در صورت پرداخت و چه در صورت عدم پرداخت به نیازمند باید با ایشان به نیکی و نرمی سخن گفت. و حتی در صورت شنیدن سخنان تند و بی‌ادبانه از سوی نیازمند باید آن را نشنیده گرفت و حتی از خداوند برای ایشان طلب مغفرت کرد. زیرا این افراد براثر هجوم گرفتاری‌ها پيمانه صبرشان لبريز شده و گاهى بدون هیچ‌گونه تمايل درونى سخنان خشونت‌آمیزی بر زبان جارى مى‏سازند.(تفسير نمونه، ج‏2، ص: 322)

در آیه 104 سوره توبه در بزرگداشت عمل پرداخت صدقه اشاره‌ شده است که خدا خود دریافت‌کننده صدقه است. ازاین‌رو در سیره ائمه علیهم‌السلام آمده است که ایشان هنگام پرداخت صدقه به نیازمند بسیار با احترام با ایشان برخورد می‌کردند زیرا با دست خدا روبرو بود.

5. موارد مصرف صدقه

به‌طورکلی صدقه مستحب را می‌توان هر جا که ضرورتی احساس می‌شود و در هر موضوعی پرداخت نمود و قرآن برای آن موارد معینی مشخص نکرده است تنها درآیات 92 سوره نساء، 280 سوره بقره و 45 سوره مائده بخشیدن دیه، بخشیدن مبلغ بدهکاری به‌عنوان موارد صدقه اشاره‌ شده است. اما موارد صدقه واجب از آیه 60 توبه آمده است. به عبارتی موارد مصرف زکات که از آن به‌عنوان صدقه واجب نام‌برده می‌شود در آیه 60 سوره توبه: فقیر، مسکین، متصدیان زکات، المولفه قلوبهم، بردگان، قرض‌داران، درراه خدا و درراه ماندگان معرفی‌شده‌اند.

1.5. فقیر و مسکین

در معرفی تعریف فقیر و مسکین دو قول متفاوت وجود دارد. از امام باقر –علیه‌السلام- آمده است: «فقير آن نيازمند عفيفى است كه سؤال نكند، و مسكين آن‌کسی است كه سؤال كند» (ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏11، ص: 131)

كلمه فقير كه مقابل غنى است چنين مى‏فهميم كه فقير آن‌کسی است كه تنها متصف به امرى عدمى باشد، يعنى متصف باشد به نداشتن مالى كه حوائج زندگی‌اش را برآورد، در مقابل غنى كه متصف به اين امر عدمى نيست، بلكه متصف است به امرى وجودى، يعنى دارايى و تمكن. و اما مسكين، تنها ندار را نمى‏گويند، بلكه به كسى مى‏گويند كه علاوه بر اين امر عدمى، دچار ذلت و مسكنت هم باشد، و اين وقتى است كه فقرش به حدى برسد كه او را خوار سازد، مثلاً مجبور شود به اينكه از آبروى خود مايه بگذارد و دست پيش هر كس و ناكس دراز كند، مانند كور و لنگ كه چاره‏اى نمى‏بينند جز اينكه از هرکسی استمداد كنند.

و بنابراین، مسكين حال و وضعش بدتر از فقير است (ترجمه الميزان، ج‏9، ص: 418) اما برعکس این مورد نیز در احادیث آمده است. به‌طوری‌که از پیامبر (صلی‌الله علیه و آله والسلم) نقل‌شده است « مسكين آن‌کسی نيست كه يك خوراك و دو خوراك و يك خرما و دو خرما (كه بدو می‌دهید) او را بازگرداند بلكه مسكين كسى است كه توانگرى نيابد تا او را بى‏نياز كند، و از مردم چيزى درخواست نكند و كسى هم نفهمد كه به او صدقه بدهد.» (ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏11، ص: 131)

2.5. عاملان زکات

عاملان زكات، همه‏ى آنان‌اند كه در جمع‏آورى، نگهدارى، توزيع و محاسبات زكات، زحمت مى‏كشند كه اجرت آنان از زكات پرداخت مى‏شود.

3.5. المولفه قلوبهم

آنان‌اند كه زمينه‏اى براى گرايش به اسلام ندارند و با مصرف بخشى از زكات، مى‏توان قلوب آنان را جذب كرد. البتّه پرداخت زكات براى تألیف قلوب، به مفهوم ايمان آوردنِ پولى نيست، بلكه زمينه‏سازى براى حصول درك و آموزش و سپس معرفت و ايمان است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 87)

4.5. بردگان

يعنى سهمى از زكات، تخصيص به مبارزه با بردگى، و پايان دادن به اين موضوع ضد انسانى، و «آزادى تدريجى بردگان» داده مى‏شود. (برگزيده تفسير نمونه، ج‏2، ص: 220)

5.5. قرض داران

يكى از مصارف زكات است، بدهكارانى هستند كه بى‏تقصير زير بار قرض رفته‏اند، مثل آنان كه در آتش‏سوزى، سيل، غرق كشتى و حوادث طبيعى ديگر، هستى و دارايى خود را ازدست‌داده‌اند. امام صادق علیه‌السلام فرمود: « هر مؤمن يا مسلمانى كه بميرد و بدهى بر جاى گذارد، كه بر اساس فساد و اسراف نباشد، پرداخت بدهى او بر امام است.» (تفسير نور، ج‏5، ص: 87)

6.5. درراه خدا

همه‏ى كارهاى خداپسندانه است و شامل مواردى چون تبليغات دينى، خدماتِ رفاهى و گره‏گشايى از مشكلات مسلمانان مى‏شود. گرچه مصداق بارز آن در غالب تفاسير، جنگ و جهاد معرّفی شده است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 87)

7.5. درراه ماندگان

كسى است كه در وطن خويش توانگر است، ولى در سفر، گرفتار و بى‏پول شده است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 88)

6. آفات صدقه

در قرآن به بعضی از مواردی اشاره‌شده است که باعث از بین رفتن تأثیر و اجر صدقه برای انسان می‌شود. که این موارد عبارت از منت گذاشتن، آزار رساندن، ریاکاری، بخل ورزیدن، عدم عمل به پیمان الهی می‌باشد که در ادامه معرفی می‌گردند.

1.6. منت گذاشتن و آزار رساندن

در آیه 263 سوره بقره همان‌طور که بر گفتار و رفتار نیک با نیازمند تأکید می‌شود بر عدم آزار رساندن نیازمند نیز تأکید می‌گردد به‌طوری‌که گفتار نیک را بهتر از صدقه همراه با آزار و در آیه بعد منت گذاشتن و آزار رساندن دو عامل از بین بردن و باطل نمودن صدقات معرفی می‌شود. خداوند افرادى را كه صدقه مى‏دهند و به دنبالش منت و اذيت مى‏رسانند تشبيه به افراد رياكار بى‏ايمان كرد، كه صدقاتشان باطل و بى‏اجر است.

2.6. ریاکاری

همان‌طور که اشاره شد صدقه همراه با منت و آزار به صدقه افراد ریاکار تشبیه شده است، ازاین‌رو واضح است که صدقه از روی ریا مانند هر عمل ریاکارانه دیگر موردپذیرش خداوند قرار نخواهد گرفت. و در ادامه آیه عمل شخص ریاکار را مانند پاشیدن بذر بر روی سنگ می‌داند وجه شباهت رياكار به سنگ معناى وسيعى است كه هم در رياكار هست و هم در آن سنگ، و آن بى‏اثر و سست بودن عمل است هم چنان‌که خاكى كه روى سنگ صاف قرار دارد با بارانى اندك از بين رفته و نمى‏تواند اثرى داشته باشد.

3.6. بخل ورزیدن و عدم عمل به پیمان الهی

درآیات 75 الی 77 سوره توبه به منافقینی اشاره دارد که باخدا پیمان بسته بودند در صورت گشایش روزی‌شان، صدقه خواهند داد و از صالحان خواهند بود اما هنگامی‌که خداوند از فضل خود به آن‌ها می‌بخشاید بخل می‌ورزند و به پیمان الهی عمل نمی‌کنند و خداوند به این خاطر روح نفاق را تا روز ملاقات با خداوند در دل‌هایشان برقرار می‌سازد.

7. آثار صدقه

صدقه همانند هر عمل خیر دیگر آثار دنیوی و اخروی در پی دارد که به این آثار درآیات قرآن اشاره‌شده است، این آثار عبارت‌اند از بازگشت مال صدقه و افزایش آن، صدقه آشکار مایه دلگرمی فقرا، صدقه پنهان عامل عدم خشم خداوند، صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد، تبدیل کینه‌توزی و انتقام فقرا به صمیمیت، جلوگیری از وابستگی انسان به مال، شرط قبولی نماز، پاک‌کننده فرد و جامعه، کفاره گناه آن‌که در ادامه تشریح می‌شوند.

1.7. بازگشت مال صدقه و افزایش آن

خداوند در آیه 276 سوره بقره می‌فرماید، نابودى و ويرانگرى از لوازم جدایی‌ناپذیر ربا است هم چنان‌که بركت و نمو دادن مال اثر لا ينفك صدقه‏ است پس ربا هرچند كه نامش ربا (زيادى) است ليكن از بين رفتنى است و صدقه هرچند كه نامش را زيادى نگذاشته باشند، زیادشدنی است و لذا وصف ربا را از ربا مى‏گيرد و به صدقه مى‏دهد و ربا را به وضعى كه ضد اسم او است توصيف مى‏كند. (ترجمه تفسير الميزان، ج‏2، ص: 647)

همچنین در آیه 271 این سوره مى‏فرمايد: «و آنچه را از خوبی‌ها انفاق مى‏كنيد به شما تحويل داده مى‏شود، و هرگز ستمى بر شما نخواهد شد» (وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ).

يعنى گمان نكنيد كه از انفاق خود سود مختصرى مى‏بريد، بلكه تمام آنچه انفاق مى‏كنيد به‌طور كامل به شما بازمی‌گرداند، آن‌هم در روزى كه شدیداً به آن نيازمنديد، بنابراين هميشه در انفاق‌های خود کاملاً دست‌ودل‌باز باشيد. (برگزيده تفسير نمونه، ج‏1، ص: 245)

2.7. صدقه آشکار مایه دلگرمی فقرا

صدقه آشكارا كه خود تشويق و دعوت عملى مردم است به كار نيك، و نيز مايه دلگرمى فقرا و مساكين است، كه مى‏بينند در جامعه مردمى رحم‌دل هستند كه به حال آنان ترحم مى‏كنند، و در جامعه اموالى براى آنان و رفع حوائج شان قرار مى‏دهند تا براى روز قيامتشان كه روز گرفتارى است ذخيره‏اى باشد، و اين باعث مى‏شود كه روحيه ياس و نوميدى از صفحه دل‌هایشان زدوده شود، و در كار خود داراى نشاط گردند، و احساس كنند كه وحدت عمل و كسب بين آنان و اغنيا وجود دارد، اگر سرمايه‏دار كاسبى مى‏كند تنها براى خودش نيست، و اين خود آثار نيك بسيارى دارد.(ترجمه الميزان، ج‏2، ص: 611)

3.7. صدقه پنهان عامل عدم خشم خداوند

صدقه پنهانى فرومی‌نشاند خشم خدا را نابود مى‏كند گناه را هم چنان‌که آتش آب را از بين مى‏برد و هفتاد بلا را دفع می‌نماید. (ترجمه مجمع‌البیان في تفسير القرآن، ج‏3، ص: 168)

4.7. صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد

رواج صدقه و زکات، سبب رشد و استواری اقتصاد است. اين حكم در فرد و اجتماع يكى است، در اجتماعى كه به نیازمندی‌های عمومى رسيدگى شود قدرت فكرى و جسمى طبقه زحمتكش و كارگر كه اكثريت اجتماع را تشكيل مى‏دهد بكار مى‏افتد و به دنبال آن‌یک نظام صحيح اقتصادى كه بر پايه همكارى عمومى و بهره‌گیری عموم استوار است به وجود مى‏آيد. (تفسير نور، ج‏1، ص: 441)

اين درواقع گامى فراتر از مسائل حقوقى است، این‌یک مسئله اخلاقى و انسانى است كه بحث حقوقى سابق را تكميل مى‏كند و به طلبكاران مى‏گويد: در این‌گونه موارد كه بدهكاران سخت در مضيقه ‏اند اگر بدهى آنان بخشوده شود، از هر نظر براى شما، بهتر است، احساس كينه‏ توزى و انتقام را به محبت و صميميت مبدل مى‏سازد و افراد ضعيف جامعه را به فعاليت مجددى كه نتيجه ‏اش عايد همگان مى‏شود، وامى‏دارد و اضافه بر این‌ها صدقه و انفاقى درراه خدا محسوب مى‏شود كه ذخيره روز بازپسين است. (تفسير نمونه، ج‏2، ص: 378)

6.7. جلوگیری از وابستگی انسان به مال

درآیات 12 و 13 سوره مجادله بر کسانی که می‌خواهند با پیامبر(صلی‌الله علیه و آله والسلم) نجوا کنند صدقه واجب شده است. «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوَاكُمْ صَدَقَةً ذَلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَأَطْهَرُ » " اطهر" بودن صدقه از اين نظر بوده است كه قلوب اغنيا را از حب مال پاک می‌کرده است.

7.7. شرط قبولی نماز

با توجه به آیه 60 توبه، در اسلام مسئله زكات در حقيقت يك نوع «ماليات بر درآمد و توليد» و «ماليات بر ثروت راكد» محسوب مى‏شود، از اهميت خاصى برخوردار است، تا آنجا كه در رديف مهم‌ترین عبادات قرارگرفته، و در بسيارى از موارد با نماز همراه ذکرشده، و حتى شرط قبولى نماز شمرده ‌شده است. (تفسير نور، ج‏5، ص: 88)

8.7. پاک‌کننده فرد و جامعه

قرآن در آیه 103 سوره توبه به دو قسمت از فلسفه اخلاقى و روانى و اجتماعى زكات اشاره‌کرده می‌فرماید" تو با اين كار آن‌ها را پاك مى‏كنى و نمو مى‏دهى" (تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها) آن‌ها را از رذایل اخلاقى، از دنیاپرستی و بخل و امساك پاك مى‏كنى، و نهال نوع‌دوستی و سخاوت و توجه به حقوق ديگران را در آن‌ها پرورش مى‏دهى.

از اين گذشته، مفاسد و آلودگی‌هایی كه در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتى و محروميت گروهى از جامعه به وجود مى‏آيد با انجام اين فريضه الهى برمى‏چينى، و صحنه اجتماع را از اين آلودگی‌ها پاك مى‏سازى و نيز همبستگى اجتماعى و نمو و پيشرفت اقتصادى در سايه این‌گونه برنامه‏ ها تأمین مى‏گردد.

بنابراین حكم زكات هم" پاک‌کننده فرد و اجتماع" است و هم نمو دهنده بذرهاى فضيلت در افراد، و هم سبب پيشرفت جامعه، و اين رساترين تعبيرى است كه درباره زكات مى‏توان گفت: از یک‌سو آلودگی‌ها را مى‏شويد و از سوى ديگر تكامل آفرين است (تفسير نمونه، ج‏8، ص: 118)

9.7. کفاره گناهان

بر اساس آیه 45 سوره مائده كسى كه از اولياى قصاص مثلاً ولى مقتول و يا خود مجنى‌عليه كه چشمش و يا عضو ديگرش را ازدست‌داده و يا جراحتى برداشته از جرم جنايتكار بگذرد و او را ببخشد و از قصاص كه حق او است صرف‌نظر كند اين چشم‏پوشى كفاره گناهان او و يا كفاره جرم و جنايت جانى مى‏شود.

نتیجه‌گیری

در این پژوهش ابتدا واژه صدقهو مشتقات آن در قرآن مورد بررسی قرار گرفت. صدقه و مشتقات آن 20 بار در 18 آیه و 8 سوره متفاوت که عبارت‌اند از بقره،نساء، مائده، توبه، یوسف، حدید، مجادله و منافقون به ‌کاربرده شده است.

در این مقاله بر اساس 4 تفسیر مجمع البان، المیزان، نمونه و نور دسته‌بندی معنایی و کاربردی از واژه صدقه صورت گرفت. به‌طورکلی صدقه به دو نوع واجب و مستحب تقسیم‌بندی می‌شود که قرآن برای صدقه واجب موارد مصرف 8 گانه ای را که عبارت‌اند از فقیر، مسکین، عاملان، المولفه قلوبهم، بردگان، قرض داران، درراه خدا و درراه ماندگان مشخص نموده است اما صدقه مستحب بر اساس تشخیص فرد و ضرورت می‌تواند مصرف شود هرچند صدقه مستحب تنها بعد مالی نداشته و جنبه‌های فعالیت‌های نیکوکارانه غیرمالی نیز به‌عنوان صدقه شناخته می‌شوند.

قرآن درآیات مختلف آداب و شرایطی را برای پرداخت صدقه معرفی کرده است که در 11 عنوان اخلاص در عمل، شرط صدقه توان مالی نمی‌باشد، صدقه از مال پاک، صدقه پنهان و صدقه آشکار،صدقه به سادات، تقسیم صدقه بر اساس ضرورت نه تساوی، دریافت صدقه واجب توسط حکومت، صدقه وظیفه مرد و زن، توجه به صدقه در زندگی و قبل از مرگ، مراجعه به نیازمند، گفتار و رفتار نیک دسته‌بندی‌شده‌اند. همچنین سه آفت اساسی صدقه منت‌ گذاری، آزار رسانیدن و ریاکاری معرفی‌شده است.

صدقه همانند هر عمل نیک دیگر دارای آثار دنیوی و اخروی مهمی است که این موارد با توجه به ایات قرآن در 9 بخش بازگشت مال صدقه و افزایش آن، صدقه آشکار مایه دلگرمی فقرا، صدقه پنهان عامل عدم خشم خداوند، صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد، صدقه عامل رشد و استواری اقتصاد، تبدیل کینه‌توزی و انتقام فقرا به صمیمیت، جلوگیری از وابستگی انسان به مال، شرط قبولی نماز، پاک‌کننده فرد و جامعه و کفاره گناهان دسته‌بندی‌شده است.

منابع

اخوت، احمدرضا (1394) «فرایندشناسی خیر» انتشارات قرآن و اهل‌بیت، تهران

اخوت، احمدرضا (1393) «معناشناسی خیر» انتشارات قرآن و اهل‌بیت، تهران

اسحق زاده، مریم. (1393) «زکات، صدقه و احسان در منظر قرآن کریم» راه ابریشم، تهران

اسماعیلی، حسن (1392) « احسان و نیکوکاری از دیدگاه قرآن و حدیث» همای غدیر، قم

بابایی، محمدعلی. (1382) «برگزیده تفسیر نمونه»، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

تقدسی نیا، خسرو (1390) «هفت سنبله» انتشارات مبین اندیشه، قم.

حیدری، حسن. کاردوست فینی، خدیجه. (1392) «کندوکاوی در گستره احسان در عهد عتیق» پژوهشنامه ادیان، شماره 13، صص 91-122

سروری مجدف، علی (1393) «ابعاد فرهنگ احسان در قرآن و سنت» مطالعات فرهنگ – ارتباطات، شماره 25، صص 197-216

فخار نوغانی، وحیده، (1393) «معناشناسی واژه احسان در قرآن» پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره 5، صص 21-32

قرائتی، محسن، (1383) «تفسیر نور»، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، تهران.

قریب، محمد، (1366) «فرهنگ لغات قرآن»، بنیاد، تهران.

مترجمان، (1360) «ترجمه مجمع‌البیان»، انتشارات فراهانی، تهران.

مکارم شیرازی، ناصر، (1374) «تفسیر نمونه»، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

موسوی همدانی، سید محمدباقر، (1374) «ترجمه تفسیر المیزان»، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

لینک مقاله در سیویلیکا

پانویس