کتیبه های سنگی موقوفات آشتیان

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو

نویسنده:محمد علی نورائی آشتیانی


چکیده

نویسنده با اشاره به سابقه موقوفات در آشتیان که به سده هفتم بازمی گردد، متن کتیبه های سنگی باقی مانده از بناهای قدیمی آشتیان به ویژه آب انبارها را تک تک با بررسی میدانی ثبت کرده و در مقاله خویش آورده است. البته چنان که می گوید اصل برخی از این کتیبه ها از بین رفته و وی سالیآن پیشین به بازخوانی آنها پرداخته است. بناهایی که مؤلف متن کتیبه های سنگیشان را آورده عبارت است از: مسجد جامع، تکیه صادق بیک، تکیه و مسجد بازار، بازار آشتیان، تکیه بازار، تکیه و آب انبار میرزا باقر، مسجد و آب انبار میرزا محمدشریف، آب انبارها: محنت آباد (سرورآباد)، لاقه، میرزا رضا، نرگسک، نایب و نظاره. نویسنده در ضمن هر مورد، تاریخچه مختصری هم از آن بنا و سازنده آن ذکر کرده است.

کلید واژه: موقوفات آشتیان، کتیبه های سنگی موقوفات، آب انبارهای آشتیان

مقدمه

فرهنگ وقف از آغاز در نزد ایرانیان جایگاه و قرب زیادی داشته است. واقفان به دلایل مختلف به وقف اموال خود می پرداختند؛ از جمله عده ای به هدف کسب ثواب اخروی و برخی نیز به خاطر ارادت به ساحت ائمه معصومین (علیه السلام)و زنده نگاه داشتن یاد آن بزرگواران به این عمل خیر دست می زدند.

در منطقه آشتیان، آنچه از شواهد و مدارک تاریخی در این منطقه حکایت می کند، قدیمی ترین سند وقف مربوط به درویش علی بیک آشتیانی است که تاریخ جمادی الثانیه 1074 قمری دارد. وی دشت آشتیان و محصول آن به علاوه یک آسیاب و مزارع احمدآباد و مهربان جوزه را جهت تعزیه خامس آل عبا و سرور شهیدان وقف کرده است.

در پاره ای تحقیقات، سابقه وقف در این منطقه به سده هفتم هجری بازمی گردد که حمام کهنه و مسجد جامع از قدیمی ترین مکان های موقوفه در آشتیان است، اما تا کنون هیچ سندی و یا کتیبه ای که نشان دهنده این تاریخ باشد در دست نیست .

در خصوص وقف، نکته ای که باید در نظر داشت، کتیبه های سنگی مربوط به موقوفات است. سبب تعبیه این کتیبه ها ـ که معمولاً بر سردر ورودی بنا نصب می شده است ـ برای آن بوده که واقفان اثر خود را به ثبت برسانند؛ از این رو کتیبه حاوی شعر، شرح عمومی مکان، نام واقف و همچنین نام پادشاه عصر خود است. این اطلاعات یا در قالب شعر بیان می شد و یا به صورت نثر؛ معمولاً هم ماده تاریخی در این کتیبه ها برای نشان دادن تاریخ وقف ـ بنا به حروف ابجد ـ تعبیه می شد. از این رو کتیبه ها به عنوان سند تاریخی به شمار می روند.

قدیمی ترین این اسناد مربوط به سال 1243 قمری است و جدیدترین آن مربوط به سال 1347 شمسی. چنان که گفتیم، این اسناد مهم و قابل اعتنا که متأسفانه تحقیق جامع و گسترده ای درباره شان صورت نگرفته، بخش مهمی از تاریخ وقف به حساب می آیند و سیر تحول موقوفات و مکان ها را نشان می دهند.

خوشبختانه چون تحقیقات این حقیر از سالیان دور شروع شده بود، تمام کتیبه های سنگی را بازخوانی کرده، در قالب فیش های تحقیقاتی ثبت کرده ام. متأسفانه تعدادی از این اسناد طی این مدت مفقود شده و تنها دو مورد آن به موزه آشتیان انتقال یافته است. شاید اگر بازخوانی این اسناد صورت نگرفته بود، این بناها اکنون فاقد حداقلِ سند بود.

در این مقاله سعی شده که تا حد امکان اطلاعاتی درباره واقف بنا ذکر شود. سپس متن کتیبه و نهایتاً شرح حال واقف آمده است تا برای محققان آینده حداقل کار ممکن انجام شده باشد و با تخریب و از بین رفتن شناسنامه بنا ـ که همان کتیبه آن باشد ـ حداقل اصل متن آن حفظ گردد.

متأسفانه در سال 1358 شمسی به علت تعریض خیابان محله مازری و لاقه، چندین اثر مهم و تاریخی وقفی نابود گردید. مهم ترین این آثار عبارت بود از: تکیه و آب انبار میرزا باقر ، آب انبار ملکا و آب انبار نرگسک. هر چند که چند اثر تاریخی مانند تکیه و مسجد مازری، مسجد بازار، مسجد جامع، تکیه بازار، مسجد و آب انبار میرزا محمد شریف باقی ماند. به دنبال تخریب این اماکن، کتیبه های سنگی این بناها هم نابود گردید.


مسجد جامع

مسجد جامع آشتیان جنب حمام کهنه واقع شده و از قدیمی ترین مساجد آشتیان است که چندین بار بازسازی کلی گردیده است. از تاریخ دقیق این دو بنا اطلاعی در دست نیست، اما آنچه مسلم است این دو بنا همزمان با هم ساخته شده و مرحوم شیخ عباس صالحی آشتیانی ـ از خادمان فرهنگ آشتیان ـ آن را به اواخر قرن هفتم هجری نسبت می دهد.

حمام کهنه در اواخر قرن هفتم به دست استاد محمد ابراهیم قمی بنا گردیده که در دوره صفویه مرمت کلی شده است؛ سپس مسجد جامع بنا شده است. قبل از سال 1244 قمری فردی به قصد تشرف به خانه خدا یک هفته در این مکان مقدس معتکف شد و نذر کرد اگر سالم از سفر برگردد، آن را مرمت نماید. مسجد جامع به سال 1244 قمری تجدید بنا شد [۱]

این مسجد در مرکز آشتیان واقع است که در سال 1336 شمسی تجدید بنا گردید. سپس در سال 1381 به همت اهالی و خانواده حاج حسن دهقانی آشتیانی بازسازی کلی گردید .

این مکان مقدس از قدیم محل اعتکاف اهالی بوده، هر صبح جمعه در آن دعای ندبه در آن برگزار می شود. مسجد کتیبه ای سنگی داشته که بر اثر تجدید بنا به سال 1336 مفقود می گردد، ولی بعدها پیدا می شود که اکنون در کنار سمت چپ محراب جدید، بر روی کاشی معرق نصب شده است. این کتیبه دو بیت زیر را دارد:

این مسجد فرخنده ز توفیق خلیل /مأمور ز کعبه آمد چون اسماعیل

از الْف دوصد گذشته اندر چل و چهار /شد حسن سعادتش بدین راه دلیل


تکیه صادق بیک

صادق بیک از رجال دوره محمد شاه قاجار و مورد توجه وی بوده است. وی از سرشناسان محلی نیز بود که این تکیه را در محله ای که نام خود وی را داشته ساخته است:

از احوال و مراتب وی اطلاع دقیقی در دست نیست، ولی پیداست که از صاحب منصبان اواخر زندیه و از افراد متعین قرن سیزدهم بوده است. بعد از سال 1203 قمری که آقا محمد خان مدت ها با خان زند جنگید و سرانجام بر اثر خیانت اعیان، شیراز و کرمان را تصرف کرد، تمام کسانی را که با او به مقابله برخاستند و زمینه پایداری و تقویت لطف علی خان را در رویاروئی با وی فراهم آورده بودند به نواحی مختلف فلات مرکزی نفی بلد نمود. صادق بیک از جمله مغضوبان خان قاجار به شمار می رفت که سرنوشت او را به این منطقه [آشتیان] کشاند و متوطن گردید. دیری نگذشت که نزد سلاطین قاجار به ویژه محمد شاه تقرب یافت و پیرو آن در 25 شهر ذی الحجه 1253 و نیز در سال 1254 برای دیدار با شاه به اردوی همایونی به اصفهان و شیراز شتافته است [۲]

صادق بیک مردی میهمان نواز ، بردبار و توانا بود. نسبت به خاندان نبوت و امامت ارادت خاص داشت و به همین علت تکیه را در سال 1253 قمری ساخت. وی همچنین یک پل و یک آسیاب هم ساخته که اکنون از بین رفته، ولی به نام وی «صادق بیک» خوانده می شود.

تکیه قدیم در سال 1347 شمسی توسط اهالی و زحمات آیت الله شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی بازسازی کلی شد.

فرزند صادق بیک، میرزا عباس خان یکی از کاتبان خوش خط بود که به سال 1259 قمری کتاب محرق القلوب [۳]. را نگاشته و وقف قصبه آشتیان کرده است.

میرزا عباسخان بن محمد صادق بیک این نسخه را در سال 1259 قمری با یک وقف نامه قابل امعان شروع و به سال 1261 نزدیک به دو سال آن را به پایان برده است [۴]

کتیبه سنگی تکیه صادق بیک (آشتیان)

در زمان شاه انجم موکب گردون جناب /ظلّ حق یعنی محمد شه شه ایران زمین

از مزید زهد و تقوی و ورع در آشتیان /ساخت صادق بیک بنایی فی المثل حص حصین

وه چسان خرم بنایی کش ملک اندر فلک/ می کند آن را مخاطب ثانی خلد برین

بس که روح افزای و دلکش باشد این خرم بنا/ خود تو پنداری بود بر خاتم جنت نگین

هست یک سو سوق و یک سو سجده گاه جن و انس/ هم بود آن نکته ای در ماتم سلطان دین

خالی از اغراق در عالم توان گفتن که هست /ثانی جنات تجری تحتها الانهار این

می شود مشمول لطف حضرت پروردگار /هر که را اندر جهان توفیق حق آمد قرین

پاک طینت راست چون وصف تعزَ من تشا/ مرتکب گردد به خیرات و مبرَات این چنین

حَبّذا نیکو نهادی آن که در وصفش رواست/ قول حق مدلول و الله یحب المحسنین

آن که آل برمک و طی در گه جودش به دهر/ جملگی خود را شمارند از کمینه چاکرین

بو که با آن عدل و داد اندر جهان نوشیروان /گردد اندر مدرس عدلش سَبَق خوان در سنین

الله الله نسبت کافر به مسلم کی رواست /آری آری نیست ما را شاهدی بهتر از این

باشد اندر جمله اوصاف حمیده متصف /هفتصد بوذرجمهر او را غلام کمترین

از طریق مرحمت گفتا خرد این سان بگو : / وه چه زیبا بقعه ای از گلشن مینوست این


(ماده تاریخ 1254قمری)


تکیه و مسجد مازری: (تجدید بنا 1338 شمسی)

تکیه و مسجد مازری در محله ای به همین نام ساخته شده است. بنای اولیه ساختمان با خشت و گل و پوشش چوبی بوده که از ساخت اولیه آن اطلاعی در دست نیست، ولی در سال 1338 به دست حسن آقا آشتیانی (فتح الله) و کمک اهالی بازسازی کلی شد. این مکان مقدس دارای دو طبقه و محراب زیبا است و مساحت آن حدوداً به 700 متر مربع می رسد که در دوره های بعد بازسازی و به اصل آن اضافه گردید.


در مراسم سوگواری امام حسین (علیه السلام) بزرگ ترین هیئت عزاداری از این تکیه و مسجد به عزاداری می پردازد.

این بنا دارای تجهیزات جانبی آشپزخانه با تجهیزات کامل است و سال ساخت آن را بر روی کاشی معرق لاجوردی طبق کتیبه به سال 1338 شمسی نشان می دهد .


کتیبه تکیه و مسجد مازی

عمل استاد ذبیح الله آستانه از اراک، تاریخ 1379 قمری مطابق 1338 شمسی



مسجد بازار

مسجد بازار از نظر قدمت بعد از مسجد جامع و از آن بزرگ تر است. از تاریخ ساخت اولیه آن اطلاع دقیقی در دست نیست. این مسجد چندین بار بازسازی کلی شده است. مساحت آن 30


کتیبه مسجد بازار

إنما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر و أقام الصلوه و آتی الزکوه و لم یخش إلا الله فعسی أولئک أن یکونوا من المهتدین. مسجد بازار به همت اهالی محترم آشتیان ساختمان گردید. 1369 قمری، اهدا کننده: عباس صالحی


تکیه بازار آشتیان

تکیه بازار آشتیان در میدان بازار و جنب بازار بنا گردیده است. از ساخت آن اطلاع دقیقی در دست نیست. عکسی از آن موجود است که در سال 1345 انداخته شده و نشان می دهد بنایی است با خشت و گل و پوششی چوبی که چندین بار بازسازی و تعمیر گردیده است. بعضی از معتمدین محلی بنای آن را به دوران زندیه نسبت می دهند، اما سند محکمی درباره آن ارائه داده نشده است. کتیبه این بنا پس از بازسازی کلی از بین رفته، اما در سال 1345 شمسی به همت حضرت آیت الله دانش بنای حسینیه بازار و صادق بیک آغاز گردید. سرلشکر نورائی از سر اخلاص سِمت نظارت دو بنا را گردن گرفت که هزینه دو اثر به خودیاری خرد و کلان زن و مرد آشتیانی تأمین شد و بیش از یک سال هر دو بنا به لطف و توجهات ولی عصر ـ أرواحنا فداه ـ تکمیل و به سال 1347 شمسی، مصادف با شهادت صدیقه طاهره حضرت فاطمه (سلام الله علیها) افتتاح گردید. در یکی دو سالی وی سرلشکر نوائی برای نظارت بر پیشرفت فیزیکی ساختمان به آشتیان آمد و شد داشت، چون در آن زمان افسران عالی رتبه بدون اجازه حق خروج از پایتخت را نداشتند، مأموران در سال 1346 گزارش خارج شدن وی را در آخر اغلب هفته ها به شاه دادند. موضوع مورد تحقیق قرار گرفت. بعد از روشن شدن قضیه مجدداً به عرض شاه رساندند که وی برای ساختن حسینیه از تهران خارج می شود. شاه پس از حصول اطمینان دستور داد مزاحمش نشوند [۵] سپهبد نورائی فرزند آقا شیخ محمد حسن مجتهد آشتیانی (فوت 1293 شمسی) است. وی افسری شایسته و از رجال خوشنام معاصر است. وی در سال 1293 در آشتیان متولد شد. وی مردی درستکار و نیک نفس [است] و ارادت به ائمه اطهار دارد؛ و در سال 1354 شمسی با درجه سپهبدی از ارتش بازنشسته شد [۶]

دفترچه ای نیز در سال 1347 چاپ شده که میزان کمک تک تک اهالی به تکیه بازار به طور مشخص در آن درج گردیده است و شاید در نوع خود کم نظیر باشد. تکیه بازار در دو طبقه ساخته شده که طول آن 25 متر، عرض آن 20 متر و ارتفاع آن 7 متر است .

مراسم مذهبی و ختم اموات در آن برگزار می شود و دارای موقوفات زیادی است. از جمله موقوفات حاج حسین جمال آشتیانی و ملا رمضان رفیعی که مخارج تعزیه سید الشهدا، مجلس روضه و نهار ظهر عاشورا را تأمین می کند.

این تکیه به جهت قرار گرفتن در مرکز شهر از اعتبار بالایی برخوردار است و اکثر سخنرانی های مذهبی و اعیاد در آن برگزار می گردد. تکیه همچنین دارای دو مغازه بزرگ است که موقوفه می باشد.

کتیبه سنگی تکیه بازار آشتیان در پشت منبر قرار دارد و با کاشیکاری معرق لاجوردی پوشانده شده است. شعر این کتیبه را شاعر اهل بیت مرحوم حاج شیخ عباس صالحی در ده بیت به صورت قصیده سروده است.


کتیبه تکیه بازار

بسم الله الرحمن الرحیم

به یاد عالم ربانی مرحوم آقا شیخ محمد حسن آشتیانی، اهدایی سرلشکر حسن نورائی

این کاخ پرشکوه که مرآت حق نماست /دربار عرش زینت سلطان کربلاست

این قبله ای که چرخ برِ رفعتش گم است /خاک درش به چشم ملک همچو طوطیاست

این بارگاه قدس که خیل ملائکش /خدمتگذار و منظره ذات کبریا است

گر خانمی [۷]. بهشت برینش عجب مدار /زیرا بهشت مکتسِب از این خداسراست

از طور اگر صدای انا الله بشد بلند /گر نار عشق از شجر قدس رهنماست

بشنو از این رواق مقدس انا الغریب /با آنکه مظهری ز «علی العرش استوی» است

مصباح پر فروغ هدایت بود حسین /فُلک نجات خلق شهنشاه نینواست

از همت حسین شناسان حق پرست /این شاهکار عشق حسینی نشان بپاست

از سعی و اهتمام ابوالقاسم فقیه /دانش پژوه را تشکر بسی بجا است

بالید صالحی و به تاریخ آن سرود /اینجا مطاف قلب جهان رمز کربلاست

1347 شمسی مطابق 1388 هجری قمری


تکیه و آب انبار میرزا باقر

میرزا باقر از مستوفیان و اعیان قرن سیزدهم بوده که به سال 1243 قمری تکیه و آب انباری را در محله سرده آشتیان به همین نام ساخته است.

وی مدتی پیشکار نیابت حکومت را عهده دار بود؛ سپس برای مدت کوتاهی به حکومت رسید. میرزا باقر مردی دیندار و منصف قلمداد می شد. به خاطر همین روحیه ملایم نزد مردم محل به ویژه رعایای فراهان حرمت فراوان داشت. بنا به وصیت خودش پس از مرگ او را در حیاط حسینیه دفن کردند [۸] تکیه وی از بزرگ ترین و زیباترین تکایای موجود در آشتیان است. در سال 1359 شمسی به علت تعریض خیابان، این دو بنای ارزشمند تخریب شد.

آب انبار میرزا باقر که در زیر تکیه آن قرار داشت از آب انبارهای نسبتاً بزرگ بوده که سه خزانه آب به مساحت 300 متر مربع و بادگیری به ارتفاع 6 متر داشته است.

این بنا که بقایای آن هم اکنون در کنار بلوار شهدا قرار دارد از استحکام بسیار قوی برخوردار بوده است. تنها یادگار از تکیه و آب انبار دو قطعه عکس است [۹]. و هیچ اثر دیگری از ساخت قدیم این دو بنای ارزشمند موجود نیست. گویا میرزا باقر را حکومت آفتاب نشین می خواند چون در غروب آشتیان قرار داشته و صادق بیک را سایه نشین ـ در اصطلاح محلی قلوداد ـ می نامیده و بین آن دو رقابت شدید وجود داشته است. به نظر می رسد میرزا باقر هم از کوچانندگان شیرازی بوده که هم زمان با صادق بیک به آشتیان تبعید می گردد.

درباره وقف آب انبار تذکر این نکته بجاست که چون آب مهم ترین عنصر حیات است و نیاز به آن همیشه بوده است، برخی از واقفان توجه خاصی به ایجاد آب انبار داشته اند. آنان علاوه بر اینکه می-کوشیدند تا این مکان ها را هر چه محکم تر و با دوام تر بسازند، از تزیین آنها نیز غافل نبوده اند؛ از این رو تقریباً همه آنها کتیبه دارند. در این کتیبه ها معمولاً به یاد حادثه کربلا مصراعی در لعن و نفرین نوشته شده تا تشنگان با دیدن آن، به یاد امام سوم شیعیان بیفتند و مظلومیت کشته شدگان کربلا در خاطر نوشندگان آب زنده شود. همچنین معمولاً مصراع یا بیتی در این کتیبه ها وجود دارد که بیان کننده ماده تاریخ ساخت بنا به حروف ابجد است.

آب انبار و تکیه میرزاباقر نیز کتیبه ای داشته که پس از بازسازی حیاط تکیه در سال 1378 مفقود گردید.


کتیبه آب انبار میرزا باقر

میرزا باقر که چشم روزگار /خیراندیشی به مثل او ندید

باعث این برکه گوهرنمون /گشت بهر حضرت شاه شهید

داد چون انجام شد تاریخ او /آب نوشی لعنتی کن بر یزید


آب انبار محنت آباد (سرورآباد)

این آب انبار را استاد مصطفی رشیدی آشتیانی معروف به «خیاط» در محله محنت آباد آشتیان که در ضلع شمال شرقی قرار دارد ساخته است. این آب انبار در جلو مسجد و تکیه محنت آباد قرار دارد و آب آن از آب دشت مستوفی پر می شده است. آب انبار فاقد بادگیر بود.

مسجد و تکیه محنت آباد دو بار بازسازی شده که در هر دو بار بازسازی ترکیب آب انبار دست-نخورده باقی مانده است. مساحت این آب انبار 70 متر مربع است .

در سال 1339 شمسی تکیه و مسجد قدیم تخریب و توسط آقا شیخ علی منتظری و کمک اهالی بازسازی گردید. بار دوم نیز در سال 1375 شمسی بازسازی شد که یکی از بزرگ ترین و مجهزترین تکایا و مساجد آشتیان به شمار می آید. ساختمان جدید در ابعاد 18


کتیبه آب انبار محنت آباد

در سال 1338 این آب انبار برای استفاده عموم به همت جناب آقای مصطفی رشیدی آشتیانی ساخته شد. امید است که این خدمت ناچیز مورد قبول درگاه احدیت واقع شده و اهالی محترم محل در حفظ و نگهداری آن اهتمام ورزند. عباس رشیدی آشتیانی


مسجد و آب انبار میرزا محمد شریف

میرزا محمد شریف شریفی آشتیانی از تاجران و متمولان بازار آشتیان و نیای بزرگ خاندان شریفی است. وی از نیکوکاران و سردسته هیئت عزاداری تکیه بازار آشتیان بود. این هیئت از بزرگ ترین دسته جات عزاداری سالار شهیدان در آشتیان بود. میرزا محمد شریف خود مخارج شام و نهار ایام سوگواری امام حسین (علیه السلام) را تقبل می کرد و نزد اهالی آشتیان از احترام فوق العاده ای برخوردار بود. وی نخستین کسی است که جهت مراسم عزاداری، علامتی سه تیغه را در سال 1305 شمسی از قم به آشتیان آورد.

این مسجد و آب انبار در محله حسن آباد قرار دارد و به سال 1322 شمسی ساخته شد. بعدها مسجد آن را در سال 1365 فرزند بزرگش مرحوم حاج مرتضی شریفی بازسازی کلی کرد که به مسجد حاج شریفی معروف است، ولی آب انبار آن سالم و دست نخورده در زیر مسجد قرار دارد که ورودی آن را مسدود کرده اند. مساحت این آب انبار 150 متر مربع است.


کتیبه مسجد میرزا محمد شریف

إنما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر. به یاد مرحوم حاج محمد شریف شریفی 1362 قمری.


آب انبار لاقه

این آب انبار را میرزا کربلایی کریم بیک آشتیانی ساخته و وقف محله کشاورزنشین آشتیان کرده است. تونل ورودی آب معروف به «کوره» از شاهکارهای سنگ تراشی به شمار می رود و از آب دشت احمدآباد و یا لنجرود آشتیان ذخیره می شود. به علت هم سطح نبودن آب انبار با جوی آب، جهت سوار شدن آب به خزانه کمرسرخ را به ارتفاع 5/4 متر شکافته اند تا آب را به خزانه آن سوار کنند. این تونل پس از سالیان دراز هنوز پابرجاست و پوشش آن در بعضی از نقاط با تخته سنگ پوشانده شده است. طول تونل بیش از هزار متر است.

مساحت آب انبار لاقه حدوداً 80 متر مربع است و از معدود آب انبارهای موجود در آشتیان است که بادگیر دارد. بادگیر را جهت تهویه هوا و خنک نگه داشتن آب تعبیه می کردند. این آب انبار هنوز پابرجاست و فقط بادگیر آن را تخریب کرده و ورودی آن را بسته اند.

کربلایی کریم بیک یکی از کارگزاران [[میرزا یوسف مستوفی المالک آشتیانی [جناب آقا] است و طبق اسناد تاریخی مدتی از طرف مستوفی نایب حکومت خلجستان و روستای «امره» بوده است. وی در سفر دوم ناصر الدین شاه قاجار برای سفر عتبات با شاه قاجار ملاقات کرده و مورد لطف وی قرار گرفته است. این آبانبار در سال 1305 قمری ساخته شده است.


کتیبه آب انبار لاقه

هو لباقی

شد حاجی محمد کریم بیک را یار /کرم و لطف کردگار کریم

ساخت این پی خجسته آب انبار /اندر این قریه بهر اجر عظیم

بهر تاریخ آن ثریا گفت /آب او آب کوثر و تسنیم

شهر ذالحجه 1305 هجری


آب انبار میرزا رضا

رضا فرزند آقا میرزا طاهر آشتیانی از مستوفیان و دست پروردگان دستگاه میرزا یوسف مستوفی الممالک آشتیانی بود. تولد و وفاتش معلوم نشده، ولی هم زمان با دوره صدارت و ریاست مستوفی الممالک سمت پیشکاری وی را به عهده داشته و به خالصه جات و رقبات مستوفی در آشتیان رسیدگی می کرده است. میرزا رضا مستوفی به دلیل وابستگی به صدراعظم (جناب آقا) در زمان حیات از قدرت و مکنت برخوردار بود [۱۰] این آب انبار از بزرگ ترین آب انبارهای آشتیان است که در محله «مازری» قرار دارد. مساحت آن 1500 متر مربع و دارای دو بادگیر و سه ردیف خزانه متصل به هم است. آب این آب انبار از دشت احمدآباد و لنجرود تأمین می شد. ذخیره آب آن نیاز یک سال اهالی را تأمین می کرد. به علت وجود دو بادگیر، خنک ترین و گواراترین آب را دارا بوده است. این آب انبار تا سال 1359 شمسی حتی بعد از آب لوله کشی مورد مصرف مردم قرار داشت. آب انبار میرزا رضا هم اکنون سالم است که البته ورودی آن را مسدود کرده اند. کتیبه سنگی این بنای ارزشمند را سوداگران کنده اند و مفقود شده است. این آب انبار به سال 1283 قمری ساخته شده است.

جالب اینکه هنگام پرکردن آب انبار در روز عاشورا که آب را رها می کردند و به اصطلاح محلی آن را «ریدز» می کردند، آب انبارها معمولاً در این روز از سال از آب مزارع کشاورزی پر می شده است.


کتیبه آب انبار میرزا رضا

پیمانه نوش بزم صفا میرزا رضا/کز رشحه زلال ابد مستفید باد

از فیض جام ساقی کأس الکرام عیش /آسوده از مَکارِه بأساً شدید باد

پیوسته در مساعی خیرات نام نیک /با فر خجسته طالع و بخت سعید باد

چون این شگرف ساقیه از وی بگشت بنا /اجرای او ز ساقی کوثر مزید باد

در اصطناع برکه قرب احداث ساقیا /مستظهر عنایت رب مجید باد

بسرود ملزم از پی تاریخ او /پیوسته لعن تا به ابد بر یزید باد

(1283 قمری)


آب انبار نرگسک

نرگسک [با کاف تحبیب] [۱۱]. از خدمه مرحوم میرزاباقر و مورد احترام وی بود. گویا او ندیمه میرزاباقر بوده و تربیت کودکانش را بر عهده داشته است. او با جمع آوری مال ، آب انباری در یکصد متری تکیه و مسجد مازری ساخت که تا قبل از تخریب خیابان بلوار شهدا پابرجا بود، اما در سال 1359 به علت تعریض آن از بین رفت. این آب انبار وسعت زیادی نداشت و فاقد بادگیر بود. کتیبه ای داشته که در حین تخریب نابود شده است. معتمدین محلی که کتیبه را به یاد دارند، سال ساخت آن را 1244 قمری می دانند..


آب انبار (نایب)

این آب انبار را میرزا محمد رفیع خان معتمد الایاله نایب حکومت آشتیان و مضافات، به سال 1318 قمری ساخته که در محله مازری آشتیان و روبروی ارگ حکومتی و خانه معتمد الایاله قرار دارد. آب آب انبار از آب دشت احمدآباد و لنجرود تأمین می شد. مساحت این آب انبار 200 متر مربع و فاقد بادگیر است. این آب انبار هم اکنون سالم و درب ورودی آن را توسط آجر تیغه و مسدود کرده اند. آب انبار فوق کتیبه نداشته است.


آب انبار امین نظاره

این آب انبار را امین الرعایا مشهور به امین النظاره در سال 1316 قمری ساخته است. وی از کارگزاران مستوفی الممالک دوم میرزا حسن خانم [جناب آقا] و فرزند میرزا یوسف (تولد 1291 ـ وفات 1311 ق) بود. امین النظاره، ناظر املاک و تیولات مستوفی الممالک دوم در آشتیان و سایر بلاد بوده و وظیفه نگهداری از قلعه مستوفی [قلعه آقا] را نیز بر عهده داشته است. وی به علت خوش رفتاری با رعایا، امین الرعایا لقب گرفت. محله «امین نظاره» و میدان وی در شمال آشتیان معروف است. از تولد و وفات او اطلاعی در دست نیست.

این آب انبار روبروی قلعه آقا قرار دارد و کتیبه آن تا سال 1379 وجود داشت که بعد از آن، به موزه آشتیان انتقال یافت.

این آب انبار فاقد بادگیر بوده، مساحتی بالغ بر 350 متر مربع را پوشش می دهد. این بنا سالم و درب آن مسدود شده است.


کتیبه آب انبار امین نظاره

توفیق الهی شامل حال امین النظاره گردید و به اتمام این آب انبار پرداخت. 1316

پانویس

  1. حضرتی،صادق؛رجال و مشاهیر آشتیان(1378،قم:نشر الماس قم)،ص200.
  2. همان،ص213.
  3. این کتاب مقتل است اثر مهدی بن محمد ابی ذرّ نراقی معروف به مهدی نراقی که در ذکر احوال و شهادت و تعزیت ائمه معصومین (علیهم السلام)نگاشته شده است.
  4. فهرست نسخه های خطی کتابخانه سید الشهدا علیه السلام و صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف آشتیان،قسمت اول،ص727.
  5. رجال ومشاهیر آشتیان،ص196.
  6. همان،ص195.
  7. صحیح:خوانمی
  8. همان،ص178.
  9. نورایی آشتیانی،محمد علی؛عبدلی آشتیانی،اسد الله.به روایت تصویر و اسناد(1386،قم:مجمع ذخائر اسلامی)،ص206و207.
  10. رجال و مشاهیر آشتیان،ص203 و 204.
  11. همان،ص178.