یک موسسات خیریه‌ با اهداف متفاوتی کار می‌کند که رفته رفته با توسعه مشارکت مردم در مسائل اجتماعی و افزایش تعداد سازمان‌های مردم نهاد، لزوم ایجاد سازوکارهای حمایتی و نظارتی برای سامان دادن به این نهادها اهمیت ویژه‌ای یافت.
از این رو، بسیاری از کشورها تلاش کرده‌اند با ایجاد قوانین مختلف، علاوه بر توسعه این نهادهای مردمی، بتوانند آنها را جهت‌دهی و نظارت کنند. برای مثال جهانی شدن و تغییر و تحولات محیطی، پاسخگویی سریع سازمان‌ها به شهروندان را می‌طلبد.
همچنین آسیب شناسی به مدیران سازمانی کمک می‌کند تا از واکنش‌های مخاطره آمیز، اجتناب از تغییر و عمليات نادرست، جلوگیری کنند.
علاوه بر آن با آسیب شناسی قدرت پاسخگویی سریع به محیط آشفتۀ امروزی افزایش می‌یابد و می‌تواند از طریق فنون علوم سیاسی، حقوقی و مالی، روندهای جدیدِ الگوهای سازمانی، به حل مشکلات سازمان‌ها کمک کند. آسیب شناسی سازمان در زمینه تغییر و تحول سازمانی اهمیت زیادی دارد و بایستی بتواند به سؤالات زیرا پاسخ دهد:

  • علل تغییر چیست؟
  • چرا سازمان باید تغییر کند؟
  • فرآیند تغییر چگونه است؟
  • محتوای تغییر چیست؟

مهم‌ترین خصوصیات جوامع توسعه یافته، رشد اقتصادی مداوم، کاهش فقر، نابرابری و حذف فقر مطلق است. مؤسسات خیریه، نهادهایی هستند که به کمک آن می‌توان به توسعه اقتصادی کمک کرد و از پتانسیل بالای آنها برای توزیع برابر ثروت و افزایش عدالت استفاده کرد. 

برای مطالعه

بارقه‌ امیدی به نام رفتار‌ حمایتگرانه در شرایط تاریک فعلی جهان

هرچند در خصوص آسیب‌های نظام خیریه، پژوهش‌های متعددی صورت گرفته است، اما هیچ پژوهشی عمیقاً به حوزه آسیب‌های نظام خیریه در ایران نپرداخته است.
لذا هدف اصلی این پژوهش واکاوی آسیب‌های نظام خیریه در ایران است یا به عبارت دیگر "آسیب‌های نظام خیریه ها در ایران چیست؟".

روش پژوهش برای آسیب شناسی نظام خیریه در ایران

این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی است، زیرا به دنبال ارائه راه حلی برای آسیب‌های نظام خیریه‌ها در ایران است. در این پژوهش به منظور واکاوی آسیب‌ها، از تحلیلِ محتوایِ کیفی استفاده شد. پژوهش از لحاظ مکانی، پیمایشی و کتابخانه‌ای بود و از ابزار مصاحبه و پرسشنامه به منظور گردآوری داده‌ها استفاده شد. 

همچنین به منظور اولویت‌بندی آسیب‌ها از ماتریس تحلیل اهمیت - عملکرد استفاده شد. ماتریس تحلیل اهمیت - عملکرد در ابتدا به منظور سنجش رضایتمندی ارباب رجوع انجام شد که دارای دو جزء اهمیت محصول یا خدمات ارائه شده و عملکرد موسسه مربوط در ارائه خدمت یا کالای ارائه شده بود.
این ماتریس دارای دو محور است که در محور عمودی (Y) اهمیت و در محور افقی (X) عملکرد است که در شکل 1 نمایش داده شده است.

ناحیه (۱)

اهمیت آسیبِ بسیار بالا، اما عملکرد در قبال آن ضعیف است، لذا موارد این بخش آسیب پذیرند و باید در اولویت بهبود قرار گیرند.

ناحیه (2)

اهمیت آسیب بسیار بالا و عملکرد در جهت رفع آن مناسب بوده است؛ بنابراین موارد این بخش به عنوان مزایای رقابتی، مورد توجه بیشتری قرار می گیرند.

ناحیه (3)

 اهمیت آسیبِ کم که عملکرد سازمان در این حوزه ضعیف است، لذا موارد این بخش نیازمند هیچگونه سرمایه گذاری اضافی نیستند.

ناحیه (4)

منطقه‌ای است که در آن اهمیت آسیب و معضلات کم، اما عملکرد در جهت بهبود و توسعه آها بسیار قوی است، لذا موارد این بخش موجب اسراف در منابع می‌شوند و باید به گونه‌ای حذف شوند یا از آنها بهره برداری مناسب به عمل آید.

اصلیشکل 1: ماتریس تحلیل اهمیت - عملکرد

یافته‌های پژوهش آسیب شناسی نظام خیریه در ایران

بر اساس اطلاعات حاصل شده از ماتریس فوق نتایج زیر بدست آمد:

1. ناحیه (1)؛ اولویت‌های اساسی

اهمیت آسیب‌های جای گرفته در این ناحیه، از میانگین اهمیت‌ها بیشتر و میزان عملکرد خیریه‌ها، دولت و دیگر نهادهای مؤثر بر نظام خیریه‌ها، در قبال این آسیب‌ها از میانگین آنها کمتر است.
براساس طبقه بندی فوق چنین استنباط می‌شود که آسیب‌هایی که در ناحیه اول این ماتریس قرار دارند، برای مجریان و تصمیم‌گیرندگان بسیار اهمیت دارند؛ زیرا على‌رغم اهمیت فراوان، عملکرد سازمان در آن حوزه‌ها بسیار ضعیف است. 

از آنجا که تاکنون تلاشِ اثربخشی جهت رفع این معضلات به عمل نیامده است، بیش از پیش به تلاش مسئولین امر نیاز است. در نتیجه آسیب‌هایی که در این ناحیه حضور دارند، موانع کلیدی مؤثر بر ناکارآمدی نظام کاری خیریه‌ها محسوب می‌شوند.

اصلی

2. ناحیه (۲)؛ حفظ استراتژی فعلی

در موارد زیر، اهمیت آسیب‌ها از میانگین اهمیت‌ها بیشتر و عملکرد سازمان از میانگین عملکردها بیشتر است. به عبارت دیگر عملکرد سازمان در رابطه با رفع موانع و معضلات جاگرفته در این ناحیه از ماتریس، در قیاس با آسیب‌های نواحی دیگر بهتر است. 

لذا سازمان باید روند بهبود و توسعه را در این موارد به سیاق گذشته ادامه دهد. اهمیت این موانع به قدری زیاد است که هر لحظه غفلت از پایش و بهبود آنها، منجر به تأثیرات مخرب شدیدی در عملکرد سازمان خواهد شد، اما از آنجا که اقدامات درباره رفع موانع فوق کمتر از انتظار است، تقویت و تسریع عملیات توسعه‌ای در این موضوعات، اولویت دوم آسیب‌ها و موانع موجود است.

اصلی

3. ناحیه (۳)؛ اولويت پايين

از دیدگاه متصدیان، خبرگان و کارشناسان اجرایی، موانع زير، اهمیتی کمتر از میانگین اهمیت‌ها و همچنین عملکردی کمتر از میانگین‌شان دارند.
ناحیه سوم که ناحیۀ کم اثر و بی‌خاصیت نیز نامیده می‌شود، شامل آن گروه از آسیب‌ها و موانعی است که در مقایسه با دیگر آسیب‌های شناسایی شده، سهم تقریباً کمتری در بهبود کارایی و اثربخشی نظام مدیریتی خیریه‌ها دارند.
این مهم، عملکرد ضعیف سازمان در ارتباط با آنها (البته از دیدگاه نخبگان، پژوهش را توجیه کرده و ضرورت ارائه راهکارهای توسعه‌ای را در اولویت‌های بعدی قرار می‌دهد.)

اصلی

4. ناحیه (4)؛ اتلاف منابع

آسیب‌های زیر، از منظر اهمیت، مقادیری کمتر از میانگین اهمیت‌ها دارند؛ ولی عملکرد خیریه‌ها، دولت و دیگر نهادهای مؤثر بر نظام خیریه‌ها در برابر آنها از میانگین‌شان بیشتر است. نهایتاً در ناحیه چهارم، آسیب‌هایی حضور دارند که بر اساس تحلیل اهمیت - عملکرد، بیش از آنچه نیاز است به آنها پرداخته شده است. 

بیشتر بخوانید

اهمیت داوطلبان امور خیریه، اهداف و انگیزه‌ آنها

به عبارت دیگر سازمان بیش از اهمیتِ این معضلات برای آنها هزینه کرده است، در حالی که می‌توانست با ذخیره منابع تلف شده در این بخش، بهبود بیشتری را از طریق سرمایه گذاری در ناحیه اول حاصل کند.

اصلی

در انتهای این بخش مجدداً اذعان و تأکید می‌شود که نتایج و تفاسیر ارائه شده در پاسخ به سؤال پژوهش، نسبی بوده و در مقام مقایسه با ۳۷ آسیب تحلیل شده هستند؛ لذا این شائبه که آسیب‌ها و موانع معرفی شده در نواحی سوم و چهارم بی اهمیت و کم ارزش هستند، از ریشه نادرست است و تمامی این موارد از میان تمام آسیب‌های ساختاری موجود، اهم معضلات هستند.

اولویت‌بندی آسیب‌های نظام خیریه‌ در ایران

از آسیب‌های نظام خیریه‌ها در ایران، آنچه در پژوهش صورت گرفته به دست آمد در مجموع ۳۷ آسیب بود که به دسته‌های ساختاری و فناورانه، فرهنگی، کارآفرینانه، مدیریتی، سیاسی، قانونی و شفافیت مربوط است.
با توجه به اوزان به دست آمده از هر یک از گونه‌های هر دسته و گرفتن میانگینِ حسابیِ ساده، اولویت هر دسته و وزنش به شرح زیر است:

اصلی

آسیب‌های نظام خیریه‌ها در ایران اولویت‌بندی شد؛ اما این اولویت‌بندی نشانگر ضرورت رفع هر آسیب است و به زمان اشاره دارد و به معنی وانهادن آسیب‌های با اولویت پایین نیست. زیرا آسیب‌ها، احصاء و اولویت‌بندی شده‌اند و دارای اثر تعاملی با یکدیگر هستند و بایستی به کلیه این آسیب‌ها توجه شود. 

بنابراین با نگاهی عمیق به منظور حل کلان مسئله نظام خیریه‌ها در ایران نیاز است، زیرا آسیب‌های موجود در نظام خیریه‌های ایران، چالش‌های جدی در اثربخشی مؤسسات خیریه ایجاد کرده است.
امروزه فهم نیازمندی‌های ضروری جامعه و پاسخگویی به موقع به آنها با توجه به نظام‌های ارزشی متفاوت، اولویت‌های مختلف، شناخت نیازمندان و دیگر عوامل مؤثر بر این حوزه اقدامی مشکل و پیچیده است. 

بنابراین نهادهای خیریه به عنوان سازمان‌هایی داوطلبانه به منظور کمک به دولت در حل مسائل و مشکلات جامعه بایستی زیرساختی پویا و اثربخش را به منظور انجام رسالت خویش دارا باشند.
این زیرساخت‌ها می‌توانند در زمینه‌های هدایتی، حمایتی و نظارتی مؤسسات خیریه را راهبری نمایند. اکنون در جامعه ایران مشخص نیست که:

  • شهروندان جامعه ما بیشتر به چه چیزی نیاز دارند؟
  • اصولاً معیار تقدم و تأخر نیازها چیست؟
  • اولویت‌بندی مناطق مختلف کشور در نیازمندی‌هایشان چگونه است؟
  • چه کسانی یا نهادهایی درصدد تأمین نیاز آنها هستند؟
  • آیا این كمك‌ها کافی است یا بازهم باید انجام شود؟
  • نحوه كمك رسانی چگونه باید باشد؟
  • با نیروهای محلی چگونه می‌توان همکاری کرد؟

لذا به نظر می‌رسد به منظور رفع این آسیب‌ها، ایجاد الگویی به منظور هم‌افزایی و ساماندهی نظام خیریه‌ها در ایران ضروری باشد.
این الگو بایستی علاوه بر رفع آسیب‌های موجود، نظام خیریه‌ها در ایران با ساختار ماهوی سازمان‌های جامعه مدنی نیز انطباق داشته باشد. در همین راستا می توان چهار سناریو پیشنهاد کرد که عبارتند از:

1. اتاق خیریه

این الگو در سطح شهرستانی دارای اتاق، در سطح استانی دارای فدراسیون و در سطح ملی دارای کنفدراسیون برای ساماندهی خیریه‌ها در ایران است و از لحاظ الگو مشابه اتاق بازرگانی ایران است.

2. شبکه ملی خیریه

 این الگو دارای نهادی در سطح ملی به منظور هدایت، حمایت و نظارت خیریه‌ها در ایران است.

3. وزارت اوقاف و امور خیریه

در این الگو دولت با تشکیل وزارت اوقاف و امور خیریه و افزایش نقش خود بر هدایت، حمایت و نظارت خیریه‌ها در ایران ماموریت ساماندهی این بخش را بر عهده می‌گیرد.

4. الگوی مشارکتی

این الگو اشاره به نقش ترکیبی بخش عمومی و جامعه مدنی در هدایت، حمایت و نظارت شبكه خیریه‌ها در ایران دارد و از لحاظ الگو، مشابه الگوی سازمان تعاونی روستایی در ایران است.