کار آفرینی اجتماعی ، یک تیر و دو نشان
کارآفرینی اجتماعی چیست؟
کارآفرین اجتماعی کیست؟
کسب و کار اجتماعی چه خصوصیاتی دارند؟
کار آفرینی اجتماعی چیست؟
کدام‌یک برای شما اهمیت بیشتری دارد: کسب درآمد یا حل یک مشکل؟ پاسخ کارآفرینان و بازرگانان کسب درآمد است. پاسخ فعالان اجتماعی و سازمان‌های مردم‌نهاد حل یک مشکل اجتماعی است. اما آنچه کارآفرینان اجتماعی به دنبال آن هستند تلفیقی از این دو است، آنان به دنبال تولید همزمان ارزش اجتماعی و اقتصادی هستند.
کارآفرینی اجتماعی رویکرد یا راهکاری نوآورانه را برای کمک به حل یک مسئله اجتماعی (مانند فقر، اشتغال اقشار محروم و حاشیه‌ای، محیط‌زیست، اعتیاد، مسائل فرهنگی، کارآفرینی روستایی و کودکان کار) در پیش می‌گیرد. این صورت نوظهور از کارآفرینی، بر خلاف کارآفرینی به شیوه معمول، تنها به دنبال سودآوری اقتصادی نیست و دغدغه و اندیشه اجتماعی در آن حضور پررنگی دارد؛ همان دغدغه‌هایی که پیگیری و تلاش‌های منجر به شکل‌گیری سازمان‌های مردم‌نهاد را توجیه می‌کند.
کسب‌وکارهای اجتماعی از نظر اقتصادی خودگردان هستند؛ کسب‌وکارهای اجتماعی، مزایایی نسبت به مؤسسات خیریه رایج دارند و لذا برخی از خیریه ها مشمول این تعریف نمی‌شوند، چون دارای مدل درآمدی مشخص برای تأمین منابع مالی خود نیستند. کسب و کار اجتماعی، به دنبال دستیابی به یک هدف اجتماعی است. به تعبیر محمد یونس، «پولی که وارد یک بنیاد خیریه می شود فقط یک‌بار عمر دارد؛ ولی اگر همان پول وارد یک کسب‌وکار اجتماعی شود بارها و بارها در سیستم می گردد و بارها و بارها دل افراد را شاد می کند». هرچند در تقسیم‌بندی کسب‌وکارهای اجتماعی بحث درآمدزایی اهمیت دارد اما باید به این نکته توجه شود که وجه تمایز کسب‌وکارهای اجتماعی از کسب‌وکارهای معمول اقتصادی، این است که مأموریت اصلی این کسب‌وکارها یک موضوع اجتماعی است، پس بنگاه های اقتصادی رایج، حتی اگر به‌صورت نمادین یک هدف اجتماعی را در کنار سایر فعالیت هایشان پیگیری کنند، مشمول این تعریف نمی‌شوند.
نمونه‌های موفق بسیاری از کارآفرینی اجتماعی در سطح ملی و بین‌المللی وجود دارند، کتاب «راهنمای عملی کارآفرینان اجتماعی» که توسط انتشارات سازمان جهاد دانشگاهی منتشر شده است به تشریح مراحل راه‌اندازی یک کسب و کار اجتماعی می‌پردازد و چندین مورد موفق از کسب‌وکارهای اجتماعی را بیان می‌کند؛ یکی از این کسب‌وکارها یک کارگاه تولید کلوچه است که با هدف درآمدزایی، اشتغال و توانمندسازی زنان در منطقه‌ای خاص راه‌اندازی شده است. کسب‌وکار دیگر نیز تولید و عرضه خوراک مرغ با هدف فعال کردن پرورش مرغ بومی برای کمک به روستائیان است تا هم به منابع غذایی سالم دسترسی داشته باشند و هم اینکه از این محل درآمدهایی نصیب آنها شود.
در این قسمت یک مثال ساده از یک کسب‌وکار اجتماعی بیان می‌شود، در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه بخصوص کشورهای آفریقایی که دسترسی به آب سالم محدود است، اغلب زنان و دختران اقدام به حمل آب برای مصارف روزانه می‌کنند که به دلیل طولانی بودن مسافت و معمولاً نبود وسیله برای جابجایی آب، خود اقدام به حمل آب می‌کنند که هم کاری زمان‌بر است و دختران در بحث تحصیلی دچار مشکل می‌شوند و هم اینکه مشکلات جسمی و سلامتی برای آنها به دنبال دارد، از طرف دیگر در این مناطق معمولاً ظروف مناسب برای نگهداری آب مصرفی وجود نداشت که منجر به شیوع برخی بیماری‌ها می‌شد. یک شخص با مشاهده وضعیت موجود به فکر حل این مشکل برآمد، بنابراین گروهی تشکیل دادند و با طراحی یک محصول به کمک روستائیان آمدند و ضمن کمک به حل مشکل آنها، با کمک مؤسسات بین‌المللی توانستند این محصول را در جاهای مختلف که چنین مشکلی داشتند ارائه دهند. در واقع محصول تولیدی آنها یک بشکه غلطان برای حمل و نگهداری آب بود که به‌گونه‌ای طراحی شده بود که دارای یک دسته ساده بود و مانند چرخ عمل می‌کرد و زمانی که به مقصد می‌رسیدند نیز با برداشتن دسته، آن را به حالت عمودی برای نگهداری آب استفاده می‌کنند تا از این طریق نیز مشکل نگهداری آب در ظروف غیربهداشتی حل شود و البته بعدها مصارف دیگری نیز پیدا نمود .
شرکت بهداشتی فیروز که بیش از ۸۵ درصد کارکنان آن از جامعه معلولین هستند نیز یک مثال خوب بومی از کسب‌وکار اجتماعی است.
ویژگی مشترک شرکت‌ها این است که بدون دریافت کمک‌های خیریه، به‌صورت خودگردان در حال پیگیری اهداف اجتماعی هستند.
کسب‌وکارهای کوچک و بزرگی که در گوشه و کنار کشور با هدف کمک به زنان، معلولین و سایر گروه‌ها تشکیل می‌شود تا به‌عنوان مثال بتوانند تولیدات و صنایع‌دستی خود را بفروشند نیز می‌توان در قالب همین کسب‌وکارها دسته‌بندی کرد.
البته کسب‌وکارهای اجتماعی تنها محدود به کسب‌وکارهای معمول نمی‌شوند و موارد زیاد دیگر نیز وجود دارند مانند کسب‌وکارهای دانش بنیان و با فناوری بالایی که وارد عرصه کسب‌وکار اجتماعی شده و فناوری و دانش را در خدمت حل مشکلات اجتماعی گرفته‌اند.
کارآفرین اجتماعی کیست؟
کارآفرین اجتماعی شخصی است که با ایجاد نوآوری اجتماعی به دنبال حل مشکلات اجتماعی است. یک کارآفرین اجتماعی نیازها و مشکلات اجتماعی را مدنظر قرار داده و با اشتیاق تمام و به صورتی خلاق راهکارهای نوآورانه‌ای پیشنهاد داده و از مسیر کارآفرینی و با ارائه یک طرح کسب‌وکار سازمان یافته و کارآمد به دنبال حل مشکل است. کاری که یک کارآفرین اجتماعی می‌کند این است که تشخیص می‌دهد کدام قسمت از جامعه دچار مشکل است و بر آن اساس راهی را پیدا می‌کند که مشکل را حل نماید. او متوجه می‌شود چه چیزی خوب کار نمی‌کند و مشکل را با تغییر سیستم رفع می‌نماید و این راهکار را به سایر جوامع منتقل نموده و تمامی جوامع را به سمت این حرکت ترغیب می‌نماید.
کارآفرینان اجتماعی تنها به دنبال دادن ماهی یا آموزش ماهیگیری نیستند! آنها آرام نمی‌گیرند تا اینکه صنعت غذایی را متحول نمایند. فعالیت محققین تا زمانی است که یک ایده را بیان نمایند. موفقیت متخصصین نیز زمانی به دست می‌آید که مشکل یک مشتری یا مراجعه‌کننده را حل نمایند. کار مدیران زمانی به اتمام می‌رسد که سازمان متبوعشان را تا حصول به موفقیت مدیریت کنند. اما حرکت کارآفرینان اجتماعی فراتر از مسائل زودگذر بوده و به سمت تغییر بنیادین جوامع، اجتماعات و در نهایت جهان است. کارآفرین اجتماعی گونه‌ای متفاوت از رهبران اجتماعی هستند که دارای خصوصیات مشخصی هستند: افراد بسیاری وجود دارند که شغل و پیشه خود را به دلیل تمایل در کمک به دیگران انتخاب می‌کنند. ممکن است این مسئله در ذهن شکل بگیرد که آیا این افراد همگی کارآفرین اجتماعی هستند؟ این تمایل شرط لازم برای کارآفرینان اجتماعی است اما شرط کافی برای یک کارآفرین اجتماعی موفق نیست. برای پاسخ به این سؤال که آیا می‌توانید یک کارآفرین اجتماعی موفق باشید یا نه؛ باید خصوصیات یک کارآفرین اجتماعی که توسط برخی محققین مشخص شده است را ملاحظه نمود. آیا این ویژگی‌ها منطبق با خصوصیات شما است؟
- چشم‌انداز: آنچه کارآفرینان اجتماعی را به سمت جلو می‌برد وجود یک چشم‌انداز برای ایجاد تغییر اجتماعی است ولی درعین‌حال یک نقشه راه معقولانه برای چگونگی حصول اهداف نیز دارند.
- عمل‌گرایی: کارآفرینان اجتماعی به دنبال تعلل و مسامحه‌کاری نیستند. آنها بجای جستجوی دلیل برای فرار از اقدام، به دنبال فرصت‌هایی برای اقدام هستند.
- عزم، اراده و از خودگذشتگی: راه‌اندازی یک کسب‌وکار اجتماعی بسیار مشکل است و نیازمند از خودگذشتگی فردی و تعهد بسیار زیاد است.
- اشتیاق: کارآفرینان اجتماعی فعالیت‌های خود را با عشق و علاقه انجام می‌دهند.
- بررسی و در نظر گرفتن جزئیات: کارآفرینان اجتماعی باید قادر باشند که چشم‌انداز خود را به جزئیات مرتبط نماید، چرا که جزئیات می‌توان موجب از هم پاشیدن یک کسب‌وکار نوپا شود.
- شناسایی و به‌کارگیری راه‌حل‌های عملیاتی برای حل مشکلات اجتماعی از طریق درهم آمیختن نوآوری، کاردانی و فرصت؛
- نوآوری در یافتن یک محصول، خدمت و یا رویکرد جدید برای حل یک مشکل اجتماعی؛
- ننشستن به انتظار تضمین وجود منابع قبل از اقدام به نوآوری؛
- اجتناب از به دام افتادن در دایره تفکرات یا اصول محدودکننده؛
- تعهد کامل به ذینفعان خود؛
- نوآوری در یافتن یک محصول، خدمت و یا رویکرد جدید برای حل یک مشکل اجتماعی؛
کسب‌وکارهای اجتماعی چه خصوصیت‌هایی دارد؟
همانند سایر کسب‌وکارها، در یک کسب‌وکار اجتماعی نیز باید درآمدها بیش از هزینه‌ها باشد و در غیر این صورت کسب‌وکار با شکست مواجه می‌شود. درعین‌حال برخلاف کسب‌وکارهای تجاری معمول یک کسب‌وکار اجتماعی دارای خصوصیات متمایزی است:
- مأموریت اصلی کسب‌وکارهای اجتماعی سودآوری نیست بلکه ایجاد ارزش اجتماعی است.
- معمولاً منابع بسیار محدودی در اختیار دارند.
- مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی زیادی در قبال ذینفعان از خود نشان می‌دهند.
تعیین دقیق مرزهای بین کسب‌وکارهای اجتماعی و کسب‌وکارهای تجاری معمولی مشکل است. کارآفرینی اجتماعی به تشریح یک رویکرد برای حل یک مشکل اجتماعی می‌پردازد. یک رشته خاص نیست که بتوان آن را در فضای دانشگاهی آموخت، هرچند برخی مبانی، مدل‌ها و تئوری‌های مربوط به آن در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، اما رویکردی محدود به رشته و گروهی خاص نیست. در تمامی حوزه‌ها و رشته‌های مختلف مانند پزشکی، مهندسی، حقوق، آموزش، سرمایه‌گذاری، بانکداری، کشاورزی، محیط‌زیست و غیره کاربرد دارد، هرچند بیشترین تعداد کسب‌وکارهای اجتماعی در سطح جهان در حوزه‌های سلامت، تغذیه، محیط‌زیست، زنان، کشاورزی و اشتغال فعالیت دارند.
منابع
مک میلان، یان و تامسون، جیمز. (2013).
راهنمای عملی کارآفرینان اجتماعی. ترجمه: اکبری، مرتضی؛ عبدالهی‌پور، ضرغام و قاسم‌زاده، فرزاد. (1394). سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
بروکس، آرتورسی. (2009).
کارآفرینی اجتماعی: رویکردی نوین به ایجاد کسب‌وکار اجتماعی. ترجمه: آراستی، زهرا؛ اعلامی، فرنوش و نارنجی ثانی، فاطمه. (1391). سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
یونس، محمد. (2014). کسب‌وکار اجتماعی. ترجمه: عنبرستانی، حسین و رضوی، سید وحید. (1394). انتشارات رسا.
