حمام صفوی نیلوفر (اسد آباد)

مؤلف: زهرا پور شعبانیان

چکیده

[بنای حمام صفوی نیلوفر در تاریخ 25 / 12 / 1380 به شماره 5049 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.]

ایرانیان از جمله مللی هستند که از روزگار کهن تاکنون برای پاکیزگی اهمیت فراوانی قایل بوده‌اند. زیرا شستشوی بدن از دو جنبه‌ی پاکیزگی جسم و پاکیزگی روان دارای اهمیت بوده است. این نگرش منجر به احداث حمام‌های گوناگون در شهرها و روستاهای سرزمین پهناور ایران گشت. حمام‌ها از آغاز در بین فضاهای معماری شهری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند و تقریبا یکی از مهم‌ترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب می‌شدند. نمونه‌ای از این گونه بناهای عام المنفعه در شهرستان اسدآباد، حمام صفوی نیلوفر می‌باشد، که در کنار بناهایی نظیر مسجد و آب انبار احداث گشته است. وجود سه بنای مذکور در کنار یکدیگر اهمیت پاکیزگی در عبادت را نمایان می‌کند. فرضیه‌ی بنیادین این پژوهش، بررسی تاریخی و معماری حمام نیلوفر اسدآباد می‌باشد. امر مهمی که پژوهشگران را در احیا ارزش آثار وقفی عام المنفعه در جوامع یاری می‌رساند. در این مقاله سعی شده این بنای ارزشمند از لحاظ تاریخی و معماری مورد بررسی قرار گیرد.

'کلید واژه‌ها:

صفویه، اسدآباد، حمام.

مقدمه

در بین اقوام مختلف از قدیم‌الایام آیین شستشو، تطهیر و غسل از اهمیت به خصوصی برخوردار بوده است. در ایران نیز از روزگاران کهن، شستشوی بدن از دو نظر اهمیت ویژه‌ای داشته است نخست از جهت پاکی جسم و دیگر از نظر پاکی روان بر اساس منابع تاریخی از همان آغاز گسترش اسلام در شهرها، گرمابه‌های متعددی احداث شد که مورد استقبال عموم قرار گرفت. البته در آغاز گروهی اندک نسبت به مشروعیت وجود حمام‌های عمومی مشکوک بودند؛ اما در مجموع، مخالفت جدی با احداث و گسترش حمام‌ها به عمل نیاوردند حمام‌ها از آغاز در بین فضاهای معماری شهری از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند و تقریبا یکی از مهم‌ترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب می‌شدند. عوامل متعددی در شکل‌گیری فضاها و بخش‌های حمام نقش داشتند. عصر شکوفایی ایجاد حمام‌ها را باید متعلق به دوران صفویه دانست، در این دوره ایجاد حمام‌ها در تمامی شهرهای ایران رو به گسترش نهاد، به طوری‌که در سفرنامه سیاحان غربی به این نکته اذعان شده است. به طور مثال؛ در سفرنامه‌ی شاردن آمده است که اصفهان به هنگام اقامت وی دارای 162 مسجد، 48 مدرسه، 1082 کاروانسرا و 272 حمام وجود داشته است. حمام‌های زیبای عصر صفویه که هنوز تعدادی از آن در شهر های مختلف به جای مانده نشان دهنده‌ی ذوق معماران و هنرمندان این دوره است فضاهای اصلی هر حمام متشکل از؛ بینه، میان در و گرم‌خانه است. در اغلب حمام‌ها مسیر دسترسی به سه مرحله یاد شده است به این ترتیب که هر فضا با راهرو هشتی از فضاهای دیگر جدا می‌شده تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم گردد. عموما ایجاد حمام در یک مکان با توجه به تأمین آب بهداشتی و خروج فاضلاب طراحی می‌شده است

موقعیت مکانی حمام نیلوفر

حمام نیلوفر در مرکز شهر و در قسمت تجاری شهر؛ در مرز محله‌ی بازار و درب کاروانسرا در کنار مسجد جامع اسدآباد قرار گرفته است.

پیشینه‌ی تاریخی حمام نیلوفر

در رابطه با تاریخچه‌ی بنای حمام نیلوفر سند یا کتیبه‌ای در دست نیست لیکن با توجه به قدمت تاریخی آب انبار شیخ علیخان زنگنه، می‌توان پایه‌های بنای حمام را متعلق به دوره‌ی صفوی دانست که در دوره‌های متأخرتر بازسازی و نوسازی شده است. قرارگیری بنا در مرکز محله‌ی قدیمی شهر اسدآباد و قرارگیری در کنار مسجد جامع و آب انبار صفوی شهر نشان از تاریخ غنی بنا دارد. این بنا به حمام قدیمی بازار، حمام گلستان و حمام حاجی خان نیز معروف است.

تحلیل معماری

حمام نیلوفر از منظر ساختمانی و معماری از چندین قسمت مختلف و مرتبط با یکدیگر از قبیل؛ جلوخان و سر در ورودی، سربینه، مخزن تشکیل یافته است. ورودی بنا از طریق راه پله‌ای به پهنای 55 / 1 متر به محوطه‌ی شش ضلعی به قطر 67 / 2 متر با پوشش گنبدی راه دارد که از طریق آن وارد سربینه می‌شوند. در چهار ضلع دیگر این محوطه طاقچه‌ها و طاق‌نماهایی کار کرده‌اند. سربینه فضای هشت ضلعی به قطر 30 / 5 متر است که در شش ضلع آن شش صفه برای رخت‌کن و در دو ضلع دیگر آن درگاه‌های خروجی حمام، ورودی به گرم‌خانه، با طاق جناغی مسقف شده است. ورودی گرم‌خانه جنوبی است و به صفه‌ای به طول50 / 3، عمق70 / 1 و ارتفاع 65 / 1 متر با طاق جناغی باز می‌شود.گرم‌خانه از سه قسمت مجزا تشکیل شده است؛ بخش مرکزی، بخش سمت راست که خزینه آب سرد در ضلع غربی آن قرار دارد و بخش سمت چپ. بر روی هر یک از این سه بخش یک طاق گنبدی نصب شده است. در ضلع غربی بخش مرکزی خزینه‌ی آب گرم قرار دارد، محل ورود به خزینه به وسیله‌ی پنجره‌ای فلزی مسدود شده است و در دوران اخیر خزینه‌ی آب سرد جای خود را به شش دوش انفرادی داده است

ورودی حمام نیلوفر؛ حمام نیلوفر به لحاظ قرارگیری در بافت کهن شهر و ارتباط نزدیک با فضاهای کاربردی اصلی شهر؛ همچون بازار، دارای فضای دسترسی مناسبی می‌باشد که این فضای ورودی متناسب با حمام در دو جهت ایجاد گردیده است. هر دو ورودی شمالی و جنوبی؛ بر اساس مطالعات میدانی انجام شده به بنا الحاق شده است. ورودی شمالی؛ ورودی شمالی بنا شامل بخش مسقف شده کوچه‌ای است که با تیر آهن و طاق ضربی پوشانیده شده است و یک در آهنی دو لنگه نیز در این ورودی قرار دارد. ورودی شمالی حمام به محوطه‌ای شش ضلعی یا همان هشتی ورودی بنا باز می‌شود که اضلاع آن مساوی است و دارای طاق گنبدی شکلی است. سربینه در قسمت جلویی راهرو ورودی قرار دارد. ورودی جنوبی؛ بر اساس مطالعات انجام شده ورودی جنوبی بنا نیز بعدا به بنا الحاق شده و در گذشته تنها ورودی بنا از جبهه‌ی شمالی بوده است. درِ این ورودی نیز آهنی بوده و فاقد تزیینات و جزییات معماری می‌باشد

سربینه؛ سربینه هم محوطه‌ای هشت ضلعی است که در شش ضلع آن، شش صفه برای رخت کندن ساخته شده است، سقف همه‌ی این صفه‌ها جناغی است. امروزه تزیینات احتمالی، کف و کفش‌کن‌های بنا در زیر لایه‌های کف‌سازی و سیمان و کاشی مدفون شده است. برای رسیدن به گرم‌خانه‌ی بنا مانند دیگر حمام‌های تاریخی باید از یک راهروی باریک عبور کرد. این راهرو یا همان فضای میان در با یک گردش 45 درجه به چپ و یک گردش 90 درجه به راست فضای سرد حمام را به فضای گرم و مرطوب متصل کرده است. در فضای میان در یک فضای کوچک به ابعاد 2 در3 قرار دارد که در گذشته به عنوان نظافت خانه‌ی بنا استفاده می‌شده است.

صفه اول: به دهانه 200 و عمق 158 و بلندا تا ابتدای طاق، 95 سانتی‌متر با طاق جناغی است (بعد از این صفه راهرو ورودی به گرم‌خانه است).

صفه دوم: به دهانه 200 و عمق 95 و بلندا تا ابتدای طاق، 100 سانتی‌متر است با طاق جناغی است.

صفه سوم: به دهانه 170 و عمق 240 و بلندا تا ابتدای طاق، 100 سانتی‌متر است با طاق جناغی است.

صفه چهارم: به دهانه 190 و عمق 228 و بلندا تا ابتدای طاق، 100 سانتی متر با طاق جناغی است.

صفه پنجم: به دهانه 110 و عمق 240 و بلندا تا ابتدای طاق، 80 سانتی متر است.

صفه ششم: به دهانه 190 و عمق 208 و بلندا تا ابتدای طاق، 100 سانتی متر با طاق جناغی است.

بلندی صفه‌ها از کف سربینه 25 سانتی متر و قطر سربینه 530 × 530 سانتی‌متر است. دو ضلع دیگر سربینه یکی راهروی ورودی به سربینه و دیگری راهروی ورود به گرم‌خانه است

گرم‌خانه؛ راهرو ورودی به گرم‌خانه به پهنای 95 و درازای 520 و بلندا تا تیزی طاق 170 سانتی‌متر است. طاق هر دو راهرو جناغی است. در وسط هر دو راهرو محلی است که از آن برای مستراح استفاده می‌کنند. مدخل ورودی گرم‌خانه جنوبی است که به صفه‌ای به درازای 350 و عمق 170 و بلندا 165 سانتی‌متر با طاق جناغی باز می‌شود. در این صفه سکویی است به دهانه 80 و عمق 80 و بلندا تا پای طاق، 125 سانتی‌متر است. طاق این صفه هلالی است.گرم‌خانه از سه قسمت مجزا از یکدیگر ساخته شده؛ بخش مرکزی به ابعاد 340 ×340 سانتی‌متر و بخش سمت راست که خزینه‌ی آب سرد در ضلع غربی آن قرار دارد، به ابعاد 370 × 340 سانتی‌متر و بخش سمت چپ به ابعاد 340 × 310 سانتی‌متر است. بر روی هر یک از این سه بخش یک طاق گنبدی زده شده است. در ضلع غربی بخش مرکزی، خزینه‌ی آب گرم قرار دارد که امروز از آن جهت مخزن آب گرم حمام استفاده می‌شود، محل ورود به خزینه‌ی آب گرم به وسیله‌ی پنجره‌ی فلزی مسدود گردیده است. در دهه‌ی قبل خزینه‌ی آب سرد به شش دوش انفرادی تبدیل شده است. در ضلع غربی بخش سمت چپ، محلی به نام خلوتی وجود داشته که در دهه‌ی قبل به سه دوش انفرادی دیگر مبدل شده است، رو به روی مدخل ورودی به گرم‌خانه محل تنویر خانه حمام بوده است

شرایط حفاظتی، مرمتی حمام صفوی نیلوفر اسدآباد

بنای مذکور در سال های 1387 و 1388 از سوی سازمان میراث فرهنگی شهرستان اسدآباد مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است، تعمیرات صورت گرفته شامل؛ عملیات جمع آوری کاه گل پشت‌بام، لایه‌برداری و سبک‌سازی طاق‌ها و تعویض آجرهای فرسوده، جمع آوری الحاقات اضافی، دوقاب ریزی با گچ تیز، تسطیح و شفته‌ریزی و پالومه آجر20×20، اجرای اندود سیمان با ضخامت 3سانتی متر، ایزوگام و اصلاح ناودان‌ها و آبروی پشت‌بام و نصب 14عدد نورگیر بوده است. همچنین عملیات مرمتی فضای داخلی حمام نیلوفر نیز شامل؛ اجرای عملیات کندن کف حمام و خاک‌برداری آن، لایه‌برداری سطوح سیمانی و دیوارها، برچیدن سطوح کاشی‌کاری و سرامیکی بدنه‌ها، جمع‌آوری الحاقات منصوبه در داخل حمام شامل دوش‌ها و غیره، جمع‌آوری لوله‌ها و اتصالات آب، عملیات پی گردی مسیر فاضلاب در ورودی و گرم خانه‌ی بنا، اجرای سیستم فاضلاب و هدایت فاضلاب به خارج و اتصال به مسیر را شامل می شده است

پانویس