حکم دعا (قرآن)

در آیات متعدد قرآن کریم مستحب بودن دعا به درگاه خداوند استفاده می‌شود.

استحباب دعا

در آیات متعدد قرآن کریم حکم استحباب دعا به درگاه خداوند استفاده می‌شود: «اهدنا الصرط المستقیم؛ ما را به راه راست هدایت فرما.» (آیه مزبور دلیل بر مشروعیت و بلکه استحباب دعا است مطلقا. «و اذا سالک عبادی عنی فانی قریب اجیب دعوة الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی لعلهم یرشدون؛ و هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند (بگو) من نزدیکم و دعای دعاکننده را به هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم پس (آنان) باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند باشد که راه یابند.»

سلاحی به نام دعا و نیایش

از آنجا که یکی از وسائل ارتباط بندگان با خدا مساله دعا و نیایش است به دنبال ذکر بخش مهمی از احکام اسلام در آیات گذشته آیه مورد بحث از آن سخن می‌گوید، و با اینکه یک برنامه عمومی برای همه کسانی که می‌خواهند با خدا مناجات کنند در بر دارد قرار گرفتن آن در میان آیات مربوط به روزه مفهوم تازه‌ای به آن می‌بخشد، چرا که روح هر عبادتی قرب به خدا و راز و نیاز با اوست. جالب اینکه در این آیه کوتاه خداوند هفت مرتبه به ذات پاک خود اشاره کرده و هفت بار به بندگان! و از این راه نهایت پیوستگی و قرب و ارتباط و محبت خود را نسبت به آنان مجسم ساخته است!.

بحث روایی

" عبدالله بن سنان" می‌گوید از امام صادق علیه‌السّلام شنیدم که فرمود: " زیاد دعا کنید زیرا دعا کلید بخشش خداوند و وسیله رسیدن به هر حاجت است، نعمتها و رحمتهایی نزد پروردگار است که جز با دعا نمی‌توان به آن رسید! و بدان هر در را که بکوبی عاقبت گشوده خواهد شد"! او به ما نزدیک است، چگونه ممکن است از ما دور باشد در حالی که میان ما و قلب ما جای او است! (و اعلموا ان الله یحول بین المرء و قلبه).

ارج و وزن مؤمن

«قل ما یعبؤا بکم ربی لولا دعاؤکم... ؛ بگو اگر دعای شما نباشد پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند در حقیقت شما به تکذیب پرداخته‌اید و به زودی ( عذاب بر شما) لازم خواهد شد.» این آیه که آخرین آیه سوره فرقان است در حقیقت نتیجه‌ای است برای تمام سوره، و هم برای بحثهایی که در زمینه اوصاف" عباد الرحمن " در آیات گذشته آمده است، روی سخن را به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم کرده می‌گوید: " بگو پروردگار من برای شما ارج و وزنی نیست اگردعای شما نباشد" (قل ما یعبؤا بکم ربی لو لا دعاؤکم). " یعبؤا" از ماده" عبا" (بر وزن عبد) به معنی سنگینی است، بنا بر این جمله لا یعبا یعنی وزنی قائل نیست، و به تعبیر دیگر اعتنایی نمی‌کند. گرچه درباره معنی دعا در اینجا احتمالات زیادی داده شده ولی ریشه همه تقریبا به یک اصل بازمی گردد. بعضی گفته‌اند دعا به همان معنی دعا کردن معروف است. بعضی دیگر آن را به معنی ایمان، و بعضی به معنی عبادت و توحید، و بعضی به معنی شکر، و بعضی به معنی خواندن خدا در سختیها و شدائد، تفسیر کرده‌اند اما ریشه همه اینها همان ایمان و توجه به پروردگار است. بنا بر این مفهوم آیه چنین می‌شود: آنچه به شما وزن و ارزش و قیمت در پیشگاه خدا می‌دهد همان ایمان و توجه به پروردگار و بندگی او است.

اجابت درماندگان

«امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء و یجعلکم خلفاء الارض اءلـه مع الله قلیلا ما تذکرون؛ یا (کیست) آن کس که درمانده را چون وی را بخواند اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌گرداند و شما را جانشینان این زمین قرار می‌دهد آیا معبودی با خداست چه کم پند می‌پذیرید.

سومین سؤال

در این آیات در سومین سؤال، از این سؤالات پنجگانه که مجموعه‌ای از یک بازپرسی و محاکمه معنوی را تشکیل می‌دهد، سخن از حل مشکلات، و شکستن بن بستها و اجابت دعاها است، می‌گوید: " آیا معبودهای بی ارزش شما بهترند یا کسی که دعای مضطر و درمانده را به اجابت می‌رساند و گرفتاری و بلا را بر طرف می‌کند"؟! (امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء). در آن هنگام که تمام درهای عالم اسباب به روی انسان بسته می‌شود کارد به استخوانش می‌رسد، و از هر نظر درمانده و مضطر می‌گردد، تنها کسی که می‌تواند قفل مشکلات را بگشاید، و بن بستها را بر طرف سازد، و نور امید در دلها بپاشد، و درهای رحمت به روی انسانها درمانده بگشاید، تنها ذات پاک او است و نه غیر او. از آنجا که این واقعیت به عنوان یک احساس فطری در درون جان همه انسانها است، بت پرستان نیز به هنگامی که در میان امواج خروشان دریا گرفتار می‌شوند تمام معبودهای خود را فراموش کرده، دست به دامن لطف" الله" می‌زنند همانگونه که قرآن می‌گوید: فاذا رکبوا فی الفلک دعوا الله مخلصین له الدین: " هنگامی که سوار کشتی می‌شوند خدا را می‌خوانند در حالی که پرستش را مخصوص او می‌دانند. «و قال ربکم ادعونی استجب لکم... ؛ پروردگارتان فرمود مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم در حقیقت کسانی که از پرستش من کبر می‌ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی آیند.» ]]

مرا بخوانید تا اجابت کنم

از آنجا که در آیات گذشته تهدیداتی نسبت به افراد بی ایمان و متکبر و مغرور آمده بود، در این آیات آن را با لطف و مهربانی می‌آمیزد، و آغوش رحمتش را به روی توبه کنندگان می‌گشاید، نخست می‌گوید: " پروردگار شما گفته است که مرا بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم" (و قال ربکم ادعونی استجب لکم). بسیاری از مفسران دعا و خواندن را در اینجا به همان معنی معروفش تفسیر کرده‌اند، و جمله" استجب لکم" و همچنین روایات متعددی که در ذیل این آیه در زمینه دعا و ثوابهای آن آمده است، و بعدا به آن اشاره خواهیم کرد، نیز شاهد همین معنی است. در حالی که بعضی دیگر به پیروی از" ابن عباس " مفسر معروف احتمال داده‌اند که" دعا" در اینجا به معنی توحید و عبادت پروردگار است، یعنی" مرا بپرستید و به وحدانیتم اقرار کنید" ولی ظاهر همان تفسیر اول است.

به هر حال از آیه فوق چند نکته استفاده می‌شود:

۱- دعا کردن محبوب الهی و خواست خود او است.

۲- بعد از دعا وعده اجابت داده شده است، ولی می‌دانیم این وعده وعده‌ای است مشروط، و نه مطلق، دعائی به هدف اجابت می‌رسد که شرائط لازم در" دعا" و" دعا کننده" و" مطلبی که مورد تقاضا" است جمع باشد.

۳- دعا خود یک نوع عبادت است، چرا که در ذیل آیه واژه عبادت بر آن اطلاق شده. و در ذیل آیه تهدید شدیدی نسبت به کسانی که از دعا کردن ابا دارند کرده، می‌گوید: " کسانی که از عبادت من استکبار می‌ورزند به زودی با ذلت و خواری وارد دوزخ می‌شوند" (ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین) (" داخر" از ماده" دخور" به معنی ذلت و خواری است، این ذلت و خواری کیفر آن تکبر و خود برتربینی می‌باشد.)

اهمیت دعا و شرایط استجابت

روایات متعددی که از پیغمبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و سایر پیشوایان بزرگ نقل شده اهمیت دعا را کاملا روشن می‌سازد:

۱- در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آمده است: الدعاء هو العبادة: دعا عبادت است" ۲- در حدیث دیگری از امام صادق علیه‌السّلام می‌خوانیم: یکی از یارانش سؤال کرد ما تقول فی رجلین دخلا المسجد جمیعا کان احدهما اکثر صلاة، و الآخر دعاء فایهما افضل؟ قال کل حسن: " چه می‌فرمایی در باره دو نفر که هر دو وارد مسجد شدند یکی نماز بیشتری بجا آورد، و دیگری دعای بیشتری، کدامیک از این دو افضلند؟ فرمود: هر دو خوبند. سؤال کننده مجددا عرض کرد: قد علمت، و لکن ایهما افضل؟: " می‌دانم هر دو خوبند ولی کدامیک افضل است". امام فرمود: اکثرهما دعاء، اما تسمع قول الله تعالی ادعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین: " آن کس که بیشتر دعا می‌کند افضل است، مگر سخن خداوند متعال را نشنیده‌ای که می‌فرماید: ادعونی استجب لکم... سپس افزود هی العبادة الکبری: " دعا عبادت بزرگ است" «فادعوا الله مخلصین له الدین... ؛ پس خدا را پاکدلانه فرا خوانید هر چند ناباوران را ناخوش افتد.»

منبع

فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «حکم دعا».