سیمای وقفنامه در آب انبارهای سرایان در خراسان جنوبی

مؤلف: بهرام عنابی- فخرالدین محمدیان- خدیجه شریف کاظمی دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه سیستان وبلوچستان. دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشگاه هنر اصفهان. دانشجوی دکترای باستان شناسی، دانشگاه بو علی سینا، همدان.

چکيده

در مناطق کويري همواره عوامل طبيعي مانند کمبود منابع آبي از جمله رودخانه‌هاي دائمي، چشمه‌هاي طبيعي و زيرزميني و دماي بالاي محيط، موجب گرديده تا ساکنان اين مناطق علاوه بر ارزش نهادن به اين عنصر حياتي، سيستم‌هايي را براي بهره‌برداري بهتر از آب به‌کار گيرند. براي اين منظور، در منطقه سرايان واقع در استان خراسان جنوبي، آب‌انبارهاي متعددي ساخته شده است. بسياري از اين سازه‌ها توسط اشخاصي به‌صورت وقف احداث شده‌اند. مضامين وقفنا‌مه‌هاي آن‌ها که اغلب به‌صورت سنگ‌نوشته ظاهر شده‌اند علاوه بر معرفي بانيان بنا، توانسته تا حدودي مسائل سياسي، اجتماعي و فرهنگي آن دوره را نيز بيان کند. اين پژوهش سعي دارد با مطالعه و بررسي وقفنا‌مه‌ آب‌انبارها و حوض‌انبارهاي منطقه سرايان، به کيفيت و چگونگي سنت وقف در فرهنگ اين نواحي، از دوره صفوي تا زمان متأخر بپردازد. اين تحقيق از نظر هدف بنيادي و با روش تاريخي-تحليلي صورت پذيرفته است. همچنين روش جمع‌آوري داده‌ها به‌صورت ميداني وکتابخانه‌اي است. نتايج مطالعات نشان مي‌دهد که در منطقه سرايان سنت وقف مختص به يک زمان خاص نبوده و اين سنت به‌صورت يک فرايند در زندگي و فرهنگ مردم در جريان بوده است.

کليدواژه‌ها: آب‌انبار، وقف، وقفنا‌مه، سرايان.

مقدمه

نظام وقف در تاريخ جوامع اسلامي نمونه‌اي از برنامه‌ريزي پايدار را در سنتي کهن نشان مي‌دهد. با مطالعه تاريخ اين جوامع، مجموعه بناهايي را مي‌توان يافت که به دليل سنت وقف، پايداري طولاني‌تري از بناهاي ديگر داشته‌اند و همچنان کاربري اوليه خود را ادامه مي‌دهند. وقف در واقع ملک يا مالي است که از طرف مالک آن هرگز فروخته و يا به گرو گذاشته نشود و سود و بهره آن در راه خدا، موافق نظر واقف به مصارف خير برسد. بيشتر اين موقوفات به شيوه‌ کتيبه‌هاي سنگي است که بيشترين اطلاعات را در رابطه با ساختار بنا در اختيار ما قرار مي‌دهد. محدوديت و بحران منابع آبي در نواحي کويري ايران موجب شده که بسياري از اهداف ساخت بناهاي وقفي در راستاي بهره‌برداري بهتر منابع آبي قرار گيرد. در واقع بانيان نيکوکار در دوره‌هاي اسلامي براي رفاه مردم، به اندازه توانايي خود در مناطق کم‌آب دست به ساخت آب‌انبارهاي گوناگون زدند. نياز ضروري به آب‌انبارها به عنوان سيستم‌هاي آبرساني در منطقه سرايان سبب احداث حدود پنجاه و هفت نمونه از اين سازه‌ها شده است. انديشه سنت وقف در يازده نمونه از اين سازه‌ها با کتيبه‌هاي سنگي برجاي مانده از آنان، خود گواه اين مطلب است. که اين خود بيانگر ارزش و اهميت سنت وقف در فرهنگ و انديشه ساکنان منطقه است. وقفنا‌مه‌ آب‌انبارها، اغلب به‌صورت سنگي و به‌طور معمول بر بالاي سردر ورودي ايوان آب‌انبار و در محل رفت و آمد آن نصب مي‌شدند و دربرگيرنده مسائلي همچون؛ زمان احداث بنا و نام سازنده بنا بوده است. اين پژوهش بر آن است تا چگونگي تأثير وقف را در توسعه و پايداري آب‌انبارهاي منطقه سرايان بررسي نمايد.

بررسي عناصر ساخت آب‌انبار در ايران

آب يکي از عناصر پر منزلت در نزد ايرانيان کهن به شمار مي‌رفت. در بحث‌هاي نمادين، آب به عنوان نجات دهنده خوبي‌ها و نابود کننده بدي‌ها و همچنين نماد علم، حيات، پاکي و روشني بيان شده است. در مسائل ديني، عنصري حيات بخش و ارزشمند است که نبايست آلوده گردد. همچنين بايد افزود که آب در راه‌هاي کارواني و بناهاي ميان راه جنبه حياتي داشت. معماري آب‌انبار با گنبد و بادگيرهايش نه تنها سمبل آب، بلکه سمبل شهر و آبادي است. معماري شايان توجه آب‌انبارها به سبب ذخيره و بهره‌برداري از آب شکل گرفت و به دليل نقش مهمي که آب در زندگي روزمره‌ مردم داشت به صورت کانوني زنده براي محلات درآمده و بناهاي مهم شهر از قبيل مسجد، حسينيه‌ها و بازار اطراف آن شکل گرفت آب‌انبارهاي خراسان در مناطقي مانند جام و تايباد، داراي مخازن پلکاني است که مصرف‌کننده از طريق اين پلکان‌ها به آب دسترسي داشته ‌است. در برخي نقاط چون بيرجند «انبار» حوض، برکه، مصنع، مصنعه و در ديگر شهرهاي ايران با نام‌هايي چون مرغک در ساوه «هود»، احتمالاً صورتي ديگر از حوض خوانده مي‌شود. با توجه به مطالعات برخي محققين آب‌انبارها به دو گروه کلي عمومي و خصوصي تقسيم مي‌شوند. آب‌انبارهاي منطقه سرايان در استان خراسان جنوبي در پنج شاخصه مهم ساختاري آب‌انبارها همچون؛ مخزن، سردر، راه پله، پاشير و بادگير وجه اشتراک دارند. البته در بعضي از اين سازه‌ها پاشير به‌کار نرفته که اين نوع را حوض‌انبار مي‌نامند. تعدادي از آب‌انبارها نيز وجود دارند که فاقد بادگير بوده و در قسمت پوشش بالاي مخزن، منفذ و هواکشي جهت تهويه و جلوگيري از آلودگي آب تعبيه شده است. آبِ آب‌انبارها نيز از جوي يا قنات، چشمه و چاه تأمين مي‌شدند.

اهميت وقف و وقفنا‌مه در ساخت آب‌انبارها

در قرآن کريم آيه‌اي به‌طور خاص درباره‌ وقف وجود ندارد، اما مي‌توان به آيات مربوط به احسان و انفاق و قرض الحسنه و تعاون و صدقه استدلال کرد بررسي پيشينه وقف، به‌ويژه از طريق احاديث و روايات بر جاي مانده از رسول اکرم صلي‌الله عليه و آله و ائمه هدي عليهم‌السلام نشانگر آن است که آنان اهتمام زيادي در گسترش وقف داشتند. به پيروي از اين بزرگان، سنت وقف تداوم يافت و در اغلب دوره‌ها، شهرهاي مهم مذهبي، سياسي و اقتصادي شاهد ايجاد و گسترش وقف‌هاي بزرگ و با ‌اهميت بودند و در زمينه‌هاي مختلف از اثرات آن بهره‌مند شدند. ساختار آب‌انبار و وقف آن به عنوان يک سنت حسنه و وظيفه اجتماعي بود که توسط اغنيا و افرادي که داراي مکنت مالي بودند صورت مي‌گرفت. آب‌انبارها توسط اهالي هر محلي اداره مي‌شدند و از کسي مبلغي براي استفاده از آن گرفته نمي‌شد فرهنگ آب‌انبارسازي را مي‌توان بهترين نمونه يک کار اجتماعي و همگاني دانست که همگان بنا بر وظيفه خود و بدون هيچ‌گونه چشم‌داشت مادي و تنها براي رضاي خدا و ثواب و آمرزش گناهان در آن سهيم مي‌شدند. چراکه احداث آب‌انبار هزينه بسياري را مي‌طلبد و غالباً از اقدامات جمعي اهالي يک دهکده يا يک بنياد خيريه است واقفان و موضوعات به‌کار رفته در وقفنا‌مه‌ها برخي از واقفان صاحب منصب، از شهرت اجتماعي، سياسي، اداري، مذهبي و نظامي برخوردار بودند و به نام آن‌ها در تاريخ اشاره شده است. اما آگاهي از شرايط و موقعيت اجتماعي اقشار مختلف مردم، از جمله افراد و خانواده‌هاي بانفوذ و صاحب‌نام و يا مالکان بزرگ محلي، که در وقف سهم بسزايي داشته‌اند، بسيار دشوار و يا غيرممکن مي‌باشد. با توجه به موقعيت اجتماعي واقفان، انگيزه‌هاي متفاوتي براي انجام عمل وقف همچون، کسب ثواب اخروي، مقبوليت نزد عامه، يافتن اعتبار دنيوي و مصون نگهداشتن اموال از مصادره وجود داشته است. مطالب نوشته شده بر روي سنگ‌هاي موقوفي در بناهاي گوناگون دوره‌ اسلامي، دربردارنده هدف واقف، دليل وقف بنا، و تاريخ ساخت آن است. اين نوشته‌ها به زبان فارسي و عربي نقر شده‌اند. اين متن‌ها دربردارنده آيات قرآني، احاديث و روايات پيامبر اکرم صلي‌الله عليه و آله و امامان‌ عليهم‌السلام‌ و گاه مطالب تلفيقي فارسي و عربي و يا مطالبي فارسي به‌صورت شعر نوشته مي‌شد. خطوط معمول در نگارش ثلث، نسخ و نستعليق بود. ابتداي وقفنا‌مه با نام و صفات باري تعالي و گاه با آيه‌اي از آيات قرآني نوشته مي‌شد. سپس به نام واقف اشاره مي‌نمود. موضوع ديگر اين کتيبه‌ها به مکان يا بناي مشخصي که وقف بر آن صورت گرفته و درآمدهاي حاصل از وقف در جاهايي که صرف هزينه مي‌شد، مي‌پرداخت. در برخي از وقفنا‌مه‌ها نيز وظيفه متولي در ارتباط با نگهداري اموال وقفي و ممانعت از تغيير مفاد وقفنا‌مه و کسب درآمد حاصل از وقف بود. مطالب پاياني اين نوشته‌ها نيز، مربوط به تغيير وصيت اين وقفنا‌مه‌ها، تاريخ وقف که گاه با اعداد و حروف و گاه به‌صورت رمزي در قالب شعر و بر اساس حروف ابجد است. گاهي نيز نام حجار و کاتب آن نيز ذکر مي‌شود. اهميت اين وقفنا‌مه‌هاي سنگي بر دست‌نوشته‌هاي وقفي و منابع تاريخي به‌علت مقاومت‌شان بيش از هر ماده ديگري در طبيعت است و از زمان ايجاد تاکنون پابرجا مانده‌اند و چون شاهدي زنده، ناظر بر حوادث و رويدادهاي تاريخي بوده‌اند و گذشت زمان و ديگر عوامل تخريبي کمتر به محتوا و مضمون آن‌ها آسيب رسانده است و مانند کتاب سنگي هستند که کامل‌کننده و گاه نفي‌کننده مطالب و رويدادهايي مي‌باشند که در کتاب‌هاي تاريخي قديم به آن اشاره شده است. شرح کتيبه‌هاي وقفي در آب‌انبارهاي سرايان

>حوض‌انبار خاکي >آب‌انبار کاروانسرا >آب‌انبار آهنگران >آب‌انبار بالا >حوض‌انبار غل احمدي >حوض‌انبار رجب >آب‌انبار بغداده >آب‌انبار دوحصاران >آب‌انبار کمالان >حوض‌انبار عبدالعلي >حوض مادر ميرزا اسحاق

حوض‌انبار خاکي

اين حوض‌انبار در بخش آيسک سرايان و درفاصله 9 / 7 کيلومتري جنوب غرب شهر و 5 / 1 کيلومتري جنوب روستاي مخل‌آباد قرار دارد. بناي اصلي متعلق به قرون 8 و 9 هجري است. بناي حوض خاکي يکي از حوض‌انبارهاي منحصر به‌فرد شهرستان سرايان است، چراکه داراي دو گنبد جداگانه بر روي منبع ذخيره آب مي‌باشد. گنبد کوچک‌تر بر روي منبع جنوبي قرار دارد و نشانگر آن است که اين گنبد قديمي‌تر است. منبع بزرگ از قسمت شرقي داراي يک تنبوشه جهت هدايت آب به داخل مي‌باشد. رج‌هاي پايين گنبد بزرگ نشان مي‌دهد که اين دو گنبد بر اساس نياز در دو دوره احداث شده‌اند. سردر اين حوض‌انبار بلند و بين سردر تا شروع پلکان حدود يک متر است. سقف روي سردر نيز به‌صورت طاق آهنگ يا گهواره‌اي ساخته شده است. سقف راه‌پله از سردر جدا و پايين‌تر از آن ساخته شده است. فضاي بين منبع و پلکان مسدود گرديده است و لوله کشي، مسير دسترسي به آب را راحت‌تر کرده است. يک کتيبه سنگي در قسمت طاق بالاي پاشير قرار گرفته است. جنس اين کتيبه از سنگ مرمر خاکستري و روش اجراي نگارش آن به‌صورت منقور و به خط نستعليق است. شکل اين لوح سنگي به‌صورت مستطيل و در قسمت فوقاني مثلثي شکل است. متن کتيبه بدين مضمون است: «وقف نمود آب‌انبار برات غلامحسين عباس سنه 1240 يا1340»؟ که به علت تخريب کتيبه تاريخ به‌طور دقيق قابل خواندن نيست. موضوع کتيبه: وقف آب‌انبار توسط فردي به نام غلامحسين عباس.

آب‌انبار کاروانسرا

اين آبانبار در بخش آيسک و درون شهرستان سرايان قرار دارد. بزرگ‌ترين آب‌انبار يا به لهجه محلي همان حوض‌انبار منطقه سرايان آب‌انبار کاروانسرا است. اين بنا که در جهت شرقي- غربي ايجاد گرديده، شامل سردر ورودي، راه‌پله، پاشير و منبع ذخيره آب مي‌باشد. سردر اين آب‌انبار داراي تزيينات گچ‌بري از نوع کاربندي در زير طاق است. دو طرف ايوان ورودي، دو سکو، احتمالاً جهت استراحت، ايجاد گرديده و يک طاق جناغي سردر ورودي را به ديوار کاروانسرا متصل کرده است. فضاي روي راه‌پله نيز با طاق جناغي ايجاد گرديده و تا پاشير ادامه پيدا مي‌کند. از هنگام ورود به سردر تا انتهاي قسمت پاشير 38 پله با آجرهايي به‌صورت عمودي و راسته، کار شده‌اند. پاشير داراي سقف گنبدي مي‌باشد. کف اين بخش با آجر فرش شده است. در سال‌هاي اخير فضاي بين منبع و پاشير را مسدود کرده و جهت دسترسي بهتر به آب از لوله‌کشي استفاده نموده‌اند. مصالح به‌کار رفته در ساخت بنا آجر و ملات ساروج است. در فضاي بيروني پشت سردر ورودي، گنبدي بزرگ بر روي منبع قرار دارد. در ساقه گنبد در چهار جهت به فاصله‌هاي منظم چهار دريچه جهت تهويه ايجاد شده بود که بعدها مسدود شده‌اند. اين بنا در حال حاضر مرمت و بازسازي شده و از طريق لوله کشي، آب آن را به بيرون منتقل کرده‌اند تا استفاده از آن براي عموم مردم مهيا باشد. کتيبه سنگي در ايوان ورودي آب‌انبار و زير تزيينات کاربندي بنا جاي گرفته است. جنس اين کتيبه از سنگ مرمر سبز و روش اجراي نگارش آن به‌صورت حکاکي و جدول‌کشي ميان نوشته‌ها، با متن عربي به خط نسخ و اشعار پارسي به خط نستعليق است. شکل اين لوح سنگي به‌صورت مستطيل و در داخل قابي از سنگ مرمر سفيد قرار دارد. متن کتيبه بدين مضمون است: «بسم الله الرحمن الرحيم، اما بعد حمدالله بنيتها قربة الي الله تعالي و خالصاً لمرضاته عندالله، ملا امير التوني اطاعه لاشاره اخي الفاضل الکبير و الکامل المحقق التحرير علاء الملک المخاطب بفاضلخان تقب الله تعالي عنه و الشرکه في اخي دعواتي رب اغفرلي و لاخي في رحمتک انت ارحم الراحمين، العبد الضعيف درگاه بقلم الشريف» اين برکه که مي‌دهد ز تسنيم سروش زمزم شده از رشک زلالش مدهوش تاريخ بناش زخرد جستم دوش بر ياد حسين بن علي آب نوش چون گشت پديد بي گفت و شنيد از غيب رسيد (گو لعن يزيد) موضوع کتيبه: ابتدا نام خدا و ستايش، و احداث آب‌انبار کاروانسرا که به‌وسيله ملا امير التوني و به اشاره برادرش فاضل خان توني که يکي از فضلاي دوره صفوي به‌شمار مي‌رفت. مولانا محمد زمان متخلص به يزدي اين رباعي را به‌عنوان تاريخ ساخت بنا در نظر گرفته است. اگر عبارت «گو لعن يزيد» را بر اساس حروف ابجد محاسبه نماييم سال 1078 قمري استخراج مي‌گردد.

آب‌انبار آهنگران

اين اثر داخل بافت مسکوني شهر سرايان و درون يک کوچه واقع گرديده است. اين اثر شامل يک آب‌انبار درون شهري است. سردر اين آب‌انبار را با تعميراتي که در سال‌هاي اخير انجام داده‌اند، به کلي تغيير داده و از سمت شرق آن پلکاني را اضافه کرده‌اند. علاوه بر اين در اين سال‌ها، بر روي سردر اين آب‌انبار، حياطي احداث شده است. گنبد اين آب‌انبار، بر روي منبع مدور احداث گرديده که تقريباً آن را به‌صورت مخروطي شکل ايجاد کرده‌اند. اين منبع نيز همانند ساير آب‌انبارهاي مشابه، داراي تنبوشه و دريچه‌هايي جهت هدايت آب به درون منبع مي‌باشد. آب‌انبار آهنگران داراي کتيبه‌اي در قسمت بالاي طاق به سمت پاشير است. جنس اين کتيبه از سنگ خاکستري رنگ و روش اجراي نگارش آن به‌صورت حکاکي است. شکل اين لوح سنگي به‌صورت مستطيل و در قسمت بالاي آن مثلثي شکل است. متن کتيبه در حاشيه‌اي جدول‌کشي و بدون تزيين اجرا شده و بدين مضمون است: «در ايام پادشاه جمجماه، ملائک سپاه شاه سليمان الصفوي الموسوي بنا کرد، اين بقعه خير جناب مرحمت پناه حاجي حمزه خلف مرحمت پناه ميرزا... محمد سراياني سنه...» موضوع وقف: احداث بناي آب‌انبار توسط فردي به‌نام حاج حمزه فرزند پناه ميرزا از اهالي سرايان در زمان پادشاهي به نام جَمجَماه از حاکمان دوره شاه سليمان صفوي. با استناد به سنگ لوح موجود در بالاي پلکان ورودي بنا، اين آب‌انبار در زمان حکومت شاه سليمان صفوي (1077- 1106ه.ق) ساخته شده است. آب‌انبار بالا اين اثر درون بافت مسکوني و تجاري شهر سرايان و در حاشيه خيابان امام، درون کوچه، واقع گرديده و متعلق به دوره صفوي است. اين آب‌انبار در ميان خانه‌هاي نوساز شهر قرار دارد و حالتي مدرن به خود گرفته، اما همچنان به‌عنوان يک اثر و آب‌انبار قديمي شناخته مي‌شود. سردر آن کاملاً مرمت شده است و در سال‌هاي اخير در قسمت بالاي فضاي راه‌پله، لوله‌کشي کرده و آب را به اين بخش رسانده‌ا‌ند تا دسترسي به آب آسان‌تر باشد. در اين آب‌انبار نيز همانند بسياري از آثار مشابه، قسمت پاشير به منبع را مسدود کرده‌اند. گنبد اين اثر در پشت فضاي پاشير و در بين خانه‌هاي مسکوني قرار گرفته که تشخيص آن به دشواري ممکن است. اين گنبد که بزرگ و مشابه ساير گنبدهاي موجود ساخته شده، در بين فضاهاي مدرن گم شده، اما همچنان اصالت خود را حفظ نموده است. سردر اين اثر داراي کتيبه‌اي سنگي است. به دليل فرسايش شديد خواندن سنگ لوح ممکن نشد، اما با درنظر گرفتن مواردي مانند شباهت زياد بنا از نظر طرح، نقشه و مصالح مورد استفاده با ساير نمونه‌هاي موجود در سرايان مي‌توان نتيجه گرفت که احتمالاً مربوط به دوران صفوي است. جنس اين کتيبه از سنگ مرمر خاکستري و روش اجراي نگارش آن به‌صورت حکاکي است. شکل اين لوح سنگي به‌صورت مستطيل است که در قسمت فوقاني مثلثي شکل است.

حوض‌انبار غل احمدي

اين اثر در ميان زمين‌هاي کشاورزي و در فاصله 900 متري جنوب موتور پمپ رنگرزي واقع شده و متعلق به دوره متأخر اسلامي است. اين اثر شامل يک آب‌انبار با سردر بسيار بلندي است که حدود 340 سانتي‌متر ارتفاع دارد. اين سردر نسبت به بسياري از آب‌انبارهاي موجود در اين منطقه، مرتفع‌تر ساخته شده است. طاق آن به شيوه جناغي ايجاد گرديده و به يک ايوان شباهت دارد. فضاي بين راه‌پله و سردر نيز مسدود گرديده و در سال‌هاي اخير تنها يک ورودي پنجره‌مانند ايجاد نموده‌اند. در زير طاق اين سردر يک کتيبه سنگي مشاهده مي‌گردد. جنس اين کتيبه از سنگ مرمر خاکستري و روش اجراي نگارش آن به‌صورت منقور و شکل اين لوح سنگي به‌صورت مستطيلي است که در قسمت فوقاني مثلثي شکل است. متن اين کتيبه با خط نسخ نوشته شده که به‌علت آسيب فراوان قابل خواندن نيست. اما با توجه به شکل لوح و در نظر گرفتن مواردي مانند شباهت بنا از نظر طرح، نقشه و مصالح مورد استفاده با ساير نمونه‌هاي موجود در سرايان مي‌توان نتيجه گرفت که مربوط به اواخر دوران صفوي است. گنبد اين اثر بر روي منبع و برخلاف ساير آب‌انبارها به صورت يک طاق آهنگ ايجاد شده است. اين طاق داراي دريچه‌هايي است که هنگام بارش باران باعث ورود آب به داخل منبع مي‌شود.

حوض‌انبار رجب

اين اثر در فاصله 100 متري شمال موتور پمپ رنگرزي و در سمت چپ جاده قديم بستاق، که در حال حاضر به مجتمع دامداري مي‌رود، واقع گرديده است. اين حوضانبار مشابه ساير حوض‌هاي اين منطقه با امتداد شرقي - غربي ساخته شده و گنبد اين اثر که بر روي منبع مدور اجرا شده، داراي بادگير بوده و با سيمان اندود گرديده است. سردر آن نيز رو به سمت شرق است. اين سردر دقيقاً مشابه سردر حوض‌انبار غُل احمدي بوده که با مسدود کردن فضاي بين راه‌پله و سردر، آن را به شکل يک ايوان درآورده‌اند. اين سردر با طاق جناغي ساخته شده است. سردر اين حوض در پشت داراي طاق کم ارتفاعي است. در کنار اين سردر و در سمت چپ سردر ديگري ساخته شده است که در بخش فوقاني اين ديوار حايل داراي کتيبه‌اي مربوط به مرمت و تعمير بنا در سال 1365 خورشيدي است. اين لوح سنگي، از جنس مرمر خاکستري رنگ، روش اجراي نگارش آن به‌صورت منقور با خط نسخ در تزيين آيه و نستعليق در متن فارسي است. شکل اين لوح سنگي مستطيلي است. متن کتيبه بدين مضمون است: «شيعتي ما اِن شربتم ما عذب فاذکروني اين حوض‌انبار در حدود صد سال، پيش توسط مرحوم کربلايي اسماعيل جوزاني ساخته شد و در سال 1365 توسط مرحوم حاج رجب جوزاني تعمير و مرمت گرديد. التماس دعا» موضوع کتيبه: با درخواست التماس دعا از شيعيان، به وقف آب‌انبار توسط آقاي اسماعيل جوزاني در دوره قاجار و تعمير مجدد آن توسط آقاي رجب جوزاني در سال 1365، که به احتمال اين فرد از خاندان واقف است، اشاره مي‌شود. آب‌انبار بغداده اين اثر درون بافت مسکوني روستاي بغداده و در فاصله 2 / 14 کيلومتري جنوب شهر آيسک، واقع گرديده و متعلق به دوره صفوي است. اين اثر شامل يک آب‌انبار بزرگ تقريباً مشابه آب‌انبار بزرگ کاروانسراي سرايان است. آب‌انبار مذکور يک سردر بزرگ دارد که با طاق جناغي ايجاد گرديده است. سردر آن رو به جنوب ساخته شده، ولي منبع دقيقاً در پشت سردر قرار نگرفته، بلکه در شمال‌شرقي آن احداث شده است. پوشش درون سردر به شيوه آجرکاري از ابتداي ورودي شروع شده و تا قسمت پاشير ادامه مي‌يابد. قسمت پاشير به پلکان چسبيده و در حال حاضر بين مخزن و پاشير مسدود شده است و جهت دسترسي آسان، لوله کشي شده است. در ابتداي ورودي سردر، کتيبه‌اي سنگي مستطيل شکلي، از جنس مرمر خاکستري رنگ وجود دارد که روش اجراي نگارش آن به‌صورت منقور و به خط نستعليق است. متن کتيبه بدين شرح است: «هو الحي الذي لا يموت در عصر پيروزي انقلاب اسلامي در سنه 1361 ش با همکاري اهالي روستاي بغداده در دولت جمهوري به صاحبکاري شيخ اسماعيل وفايي افتتاح شده است». موضوع کتيبه: بعد از ذکر صفت ناميرايي خداوند بزرگ، به آب‌انباري فعال اشاره مي‌کند که در گذشته ساخته شده و توسط فردي به نام شيخ اسماعيل وفايي و با همکاري اهالي روستاي بغداده مرمت شده و مورد استفاده مجدد واقع شده است.

آب‌انبار دوحصاران

اين آب‌انبار بزرگ درون روستاي دوحصاران و در ميان ويرانه‌هاي خانه‌هاي مسکوني، قرار گرفته و متعلق به دوره متأخر اسلامي است. امتداد آب‌انبار دوحصاران در جهت شمالي- جنوبي بوده و سردر آن رو به شمال ساخته شده است. آب‌انبار مذکور شامل يک ايوان ورودي بزرگ است که با طاق جناغي ايجاد گرديده است. درون ايوان با طاق‌نماهاي جناغي و آجرچيني خفته و راسته تزيين شده است. سردر ايوان با آجرچيني خفته و راسته تزيين شده است. درون ايوان نيز سکوهايي جهت استراحت و نشستن ايجاد گرديده است. پوشش داخلي ايوان متشکل از طاق و تويزه بوده و جهت ايجاد گنبد از سه کنج در گوشه‌هاي ايوان استفاده کرده‌اند. درون طاق‌نماي مياني کتيبه‌اي سنگي از جنس مرمر خاکستري‌ رنگ کار گذاشته شده که تاريخ ساخت بنا را نشان مي‌دهد. روش اجراي نگارش آن به‌صورت حکاکي به خط نسخ است. شکل اين لوح سنگي نيز مستطيلي است که در قسمت بالاي آن مثلثي شکل است. اين کتيبه در داخل قابي محراب مانند قرار گرفته است. کتيبه در حاشيه‌اي کادربندي اجرا شده و متن کامل سنگ لوح بدين شرح است: «هوالحي الذي لايموت، ياران در اين گذرگاه چون بگذريد ناگاه از بهر من بخوانيد يک حَمد و قُل هو الله ساعي باني حوض‌انبار محمدعلي بيک ولد اصغرعلي بيک، سنه1232». موضوع کتيبه: با اشاره به صفت ناميرايي خداوند، خواندن فاتحه‌اي توسط مردم براي باني بنا، تاريخ ساخت بنا در سال 1232 و سازنده آن فردي به نام محمدعلي بيک فرزند اصغرعلي بيک است.

آب‌انبار کمالان

اين اثر درون شهر آيسک، کوچه مدرسه شهيد اسماعيل واقع گرديده است. دو آب‌انبار کمالان در جهت شرقي- غربي و در کنار هم ساخته شده‌اند. آب‌انبار بزرگ‌تر داراي 39 پله بوده که پلکان عمود بر مخزن است و به پاشير منتهي مي‌شود. در آب‌انبار کوچک‌تر، پلکان منتهي به شير و مخزن، کنار هم ساخته شده و پاشير از کنار به مخزن راه دارد. آب‌انبار بزرگ‌تر داراي کتيبه سنگي از جنس مرمر قرمز رنگ بوده و محرابي شکل است و در داخل قابي آجري قرار دارد. روش اجراي نگارش آن به‌صورت حکاکي در حاشيه‌اي جدول‌کشي به خط نسخ است. اين کتيبه به‌خط محمد توني است. بنا در سال‌هاي اخير مرمت شده و سال مرمت آن در کتيبه‌اي جديد ذکر شده است. اين کتيبه نيز از جنس سنگ مرمر سفيد به شکل مستطيلي بوده و متن آن به خط نستعليق است. اين کتيبه در سردر ورودي ايوان و بالاي کتيبه‌ قديمي قرار داده شده است. هر دو کتيبه فاقد تزيينات هستند. متن کتيبه قديمي بدين شرح است: «بسم الله الرحمن الرحيم، ايام دولة السلطان الاعظم و الخاقان المکرم سليمان الحسني الصفوي بهادرخان خلد الله الملکي حاجي سلطان محمد اين حوض تمام فرمود في تاريخ ثمان و ثمانين تعد الالف» موضوع کتيبه: با ذکر نام خدا و اشاره به ساخت آب‌انبار در سال 1088 هجري قمري در زمان سلطنت سليمان صفوي به دست شخصي به نام حاج سلطان محمد. متن کتيبه جديد بدين شرح است: «بسم الله الرحمن الرحيم، در تاريخ 7 / 2 / 1364 شمسي اين حوض‌انبار به کمک اهالي آيسک و بسعي سالار عباس ميربلوک و محمدرضا برازنده تعمير گرديد». موضوع متن: تعمير بنا در جهت استفاده مجدد از آب شرب آن در سال 1364 خورشيدي، با تلاش دو خيّر به نام‌هاي عباس ميربلوک و محمدرضا برازنده و اهالي روستاي آيسک.

حوض‌انبار عبدالعلي

اين اثر در ميان زمين‌هاي کشاورزي در فاصله 5 / 4 کيلومتري جنوب شهر آيسک واقع گرديده است. حوض‌انبار عبدالعلي امتداد شرقي - غربي ساخته شده و جهت سردر آن شرقي است. سردر ورودي، پلکان و سقف روي آن به‌طور کلي با سيمان اندود شده است. اين پوشش به‌وسيله آجرهاي مستطيلي جديد ايجاد گرديده است. گنبد اين حوض، در پشت سردر و بر روي منبع اجرا شده و با پوشش گلي اندود شده است. نکته قابل توجه اين‌که اين حوض داراي کتيبه‌اي سنگي خاکستري رنگ بوده که در پيشاني ايوان آن نصب شده است. مضمون کتيبه ناخوانا بوده و نياز به مطالعه بيشتري دارد اما تاريخ آن تا حدودي قابل خواندن است، هر چند به علت آسيب، عدد مورد نظر نيز مورد شک و ترديد است. تاريخ موجود بر روي کتيبه احتمالاً بدين صورت است: بسال 1231. به نظر مي‌رسد تاريخ مورد نظر مربوط به سال هجري قمري باشد. البته هيچ اشاره‌اي در اين کتيبه بدان نشده است، اما اين کتيبه با توجه به کتيبه‌هاي مشابه در اين منطقه که در آب‌انبارهاي مختلف به‌کار رفته و تاريخ هجري در آن نگاشته شده، قابل تأييد است. اين آب‌انبار در حال حاضر پر از آب و قابل استفاده است. شکل اين کتيبه مستطيلي با گوشه‌هايي گرد شده و در قابي فرو رفته است. روش اجراي نگارش بر روي آن حکاکي و خط به‌کار رفته نسخ مي‌باشد. موضوع کتيبه: اشاره به ساخت بناي حوض در سال 1231 هجري قمري.

حوض مادر ميرزا اسحاق

اين اثر در فاصله 9 کيلومتري جنوب شهر سرايان به سمت سه قلعه در سمت چپ جاده و در جوار زمين‌هاي کشاورزي واقع و متعلق به دوره متأخر اسلامي است. اين اثر شامل يک آب‌انبار مانند ساير آب‌انبارهاي شهرستان سرايان است که در سال‌هاي اخير مرمت و بازسازي شده است. اين بنا در امتداد شمالي- جنوبي ساخته شده و سردر آن به سمت شمال است. قسمت راه‌پله به سمت منبع مسدود شده و به شکل يک ايوان درآمده است. سردر آن با طاق جناغي رومي ساخته شده است. درون سردر کتيبه‌اي متفاوت با ساير بناهاي کتيبه‌دار، از جنس گچ و با روش منقور حک گرديده است. شکل اين کتيبه مستطيلي و در قسمت فوقاني مثلثي کنگره‌دار و در قابي فرو رفته است. خط به‌کار رفته در اين کتيبه از نوع نسخ است. متن کتيبه بدين شرح است: «خرداد 1318، اين بقعه خير ساخته شد بسعي زوجه حاجي ميرزا باني ابراهيم صانعي» موضوع کتيبه: باني اين حوض فردي به نام ابراهيم صانعي بوده که با تلاش همسر ايشان در تاريخ 1318 ساخته شده است. با توجه به نوع کتيبه، به نظر مي‌رسد منظور سال 1318خورشيدي است. نام اين حوض با عنوان مادر ميرزا اسحاق عنوان شده که به احتمال همان زوجه حاجي ميرزا است.

نتيجه‌گيري

آب‌انبار و حوض‌انبارهاي منطقه سرايان که تاريخ آن‌ها از دوره صفوي تا زمان معاصر بوده بيانگر اين نکته است که سنت وقف مختص به يک دوره خاص نبوده و از گذشته تا حال اين سنت در فرهنگ و زندگي مردمان منطقه جريان داشته است. شرايط آب و هوايي سبب شده که بسياري از اين سازه‌ها امروزه نه تنها مورد استفاده اهالي منطقه مي‌باشند بلکه در مصارف کشاورزي نيز مورد بهره‌برداري قرار مي‌گيرند. وقفنا‌مه‌هاي اين آب‌انبارها به‌صورت کتيبه‌اي بر روي سنگ‌هاي مرمرين نگاشته و معمولاً در سردر ورودي بنا نصب مي‌شد. البته در يک نمونه از اين وقفنامه‌ها، نوشته بر روي گچ حکاکي شده است. اين وقفنا‌مه که متعلق به يک بانو است بيانگر اين نکته است که سنت وقف در سرايان تنها مختص به مردان نبوده و زنان نيز در زمينه‌ها و عرصه‌هاي اجتماعي و فرهنگي ازجمله امر وقف حضور و مشارکت داشته‌اند. مضامين وقفنامه‌ها معمولا به گونه‌اي است که در ابتدا نام خدا، سپس آيه، روايت و يا شعري در ارتباط با سنت حسنه وقف نگارش شده و در مواقعي نيز به واقعه عاشورا اشاره داشته است. سپس در انتهاي کتيبه نام باني بنا به همراه تاريخ ساخت آن ذکر مي‌شود. همچنين بسياري از آب‌انبارهاي گذشته در دوره‌هاي معاصر، توسط بانيان ديگري مجدداً مورد بازسازي و بهره‌برداري قرار گرفته‌اند که اين خود دليل روشني بر اهميت و حقيقت ماندگار وقف در جامعه اسلامي ايران است.

منابع

1. مقاله «وقف در فرهنگ مردم يزد به استناد کتيبه‌هاي سنگي»، فاطمه دانش‌يزدي، فصلنامه فرهنگ مردم ايران، شماره 14، صص 77-101، 1387.

2. مقاله «وقف در قرآن»، مرتضي رحيمي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 45، صص 14-27، 1383.

3. مقاله «موقعيت اجتماعي واقفان در عصر صفويه به استناد وقفنا‌مه‌ها»، مهناز رحيمي‌فر و سعيد اف عبدالقاهر، فصلنامه پژوهشي تاريخ و فرهنگ و تمدن اسلامي، سال چهارم، شماره 12، صص 41-70، 1392.

4. اوقاف، علي‌اکبر شهابي، ايرانشهر، کميسيون ملي يونسکو در ايران، تهران، 1342.

5. مقاله «رمز و رازهاي آب‌انبارهاي کاشان»، سعيد عطارها، فصلنامه فرهنگ مردم، شماره19 و20، صص180-189، 1384.

6. مقاله «آب در معماري ايراني»، هدي علم الهدي و سعيد عطارها، مجله کتاب ماه هنر، شماره 57 و58، صص84-91، 1382.

7. گزارش بررسي باستان‌شناسي شهرستان سرايان، بهرام عناني، چاپ نشده، آرشيو اسناد سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان خراسان جنوبي، 1391.

8. آب‌انبار يادگاري از ياد رفته، حسين فرخ‌يار، نشر حلم، قم، 1386.

9. معماري ايران در دوره اسلامي، محمد يوسف کياني، نشر سمت، تهران، 1387.

10. مقاله «بررسي وقف و نيکوکاري در آب‌انبارهاي ايران»، حسين مسرت، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 63، صص 60-76، 1387.

11. سيري در معماري آب‌انبارهاي يزد، غلامحسين معماريان، انتشارات سروش دانش، تهران، 1390.