شاخص‌های ارزیابی عملکرد بخش وقف و خیریه با استفاده از کارت امتیاز متوازن

سمیه مهدوی مهدی طغیانی

چکیده

همزمان با افزایش حجم نهادهای غیرانتفاعی و خیریه در اقتصاد و حرکت عمومی به سمت رسمیت بخشیدن و بهبود فعالیت‌های آن‌ها، تعریف شاخص‌های مختلف ارزیابی و سنجش عملکرد مورد توجه قرار می‌گیرد. ارزیابی و سنجش عملکرد، جزء اصلی فرآیندهای هر سازمانی است که انجام دقیق، مؤثر و کارآمد آن نیازمند شناسایی و بکارگیری شاخص‌ها و معیارهایی است. اندیشمندان مدیریت، مدل‌ها و شاخص‌های سنجش عملکرد گوناگونی را معرفی می‌کنند. در میان روش‌های متفاوت سنجش عملکرد کارت امتیاز متوازن مدلی است که در ارزیابی عملکرد خود فقط بر شاخص‌های مالی متوسل نمی‌شود، بلکه علاوه بر شاخص‌های کمی و مشهود، شاخص‌های کیفی و نامشهود نیز مورد توجه قرار می‌دهد. اما به دلیل کمبودهای موجود در مدل، در این پژوهش سعی شده است که تعیین شاخص‌های ارزیابی عملکرد بر وقف و خیریه بر مبنای 4 وجه کارت امتیاز متوازن و افزودن مواردی به آن ارائه گردد. 5 دسته ارائه شده در این مدل عبارتند از جنبه مالی، مخاطب، یادگیری و رشد، فرآیند داخلی و جنبه اجتماعی.

واژگان کلیدی

وقف و خیریه؛ سنجش عملکرد؛ شاخص ارزیابی؛ کارت امتیاز متوازن.

مقدمه

سنجش و ارزیابی عملکرد سازمان به‌عنوان یکی از وظایف اساسی مدیریت مطرح می‌باشد. این وظیفه در سازمان انتفاعی و غیرانتفاعی با اندازه گیری فعالیت‌های گوناگون و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها ممکن است. سازمان های انتفاعی و غیرانتفاعی، امور کنترلی خود را با روش هایی مانند: کنترل بودجه، هزینه، کنترل موجودی و ... به انجام می رساندند. این قبیل کنترل ها صرفاً بر چگونگی برنامه‌های تدوین‌شده در حوزه های مذکور متمرکز بودند و عملکرد سازمان را در بخش-های دیگر موردسنجش و ارزیابی قرار نمی‌دهند.

درمجموع سیستم های ارزیابی و کنترل به دو دسته تقسیم می‌شوند: سنتی و مدرن. سیستم سنتی قابلیت ارزیابی بسیاری از جنبه‌های عملکردی سازمان در شرایط پیچیده مدل را نداشته و فاقد توان بررسی موارد نامشهود است و توانایی مشخص نمودن تأثیر این موارد نامشهود، بر موفقیت های سازمان را ندارد. گزارش های حسابداری و معیارهای موجود در آن‌ها تنها خلاصه ای از عملکرد مالی در دوره های قبل را نشان می دهند. مدیریت مبتنی بر این معیارها، بر سود و زیان کوتاه مدت و عوامل مؤثر بر ارقام سود تأکید می ورزند و کلیه فعالیت هایی که در راستای کاهش هزینه ها و افزایش سود انجام می‌شوند را مثبت ارزیابی می کنند. برخی از این اقدامات مانند کاهش هزینه های آموزشی و یا تحقیقاتی، باآنکه در کوتاه مدت موجب افزایش سود می‌شوند، اما به موقعیت سازمان و سود بلندمدت آن آسیب وارد می کنند. اطلاعات مندرج در گزارش‌های مالی فقط در تصمیم گیری سطوح خاص از مدیران و کارکنان قابل‌استفاده می‌باشند، درحالی‌که عملکرد اثربخش کلیه کارکنان در تمام سطوح مستلزم اطلاعاتی است که با وظایف و فعالیت‌های روزمره آن‌ها ارتباط داشته باشد (حقیقت جو، رنگریز، 1391، ص200).

کاپلان و جانسون در سال1987، نشان دادند که معیارهای سنتی عملکرد سازمانی با توجه به رشد سریع سازمان‌های مدرن، در حال منسوخ شدن است، آنان اظهار داشتند که استفاده از ابزارهای سنتی سنجش عملکرد موجب کاهش بهره‌‌وری مدیریت می‌گردد (شاهبندرزاده، 1386، ص3) و هریک از پیشرفت‌های جدید در معیارهای اندازه‌گیری عملکرد، باعث می گردید تا هرچه بیشتر مشکلات به‌کارگیری معیارهای سنتی آشکارتر گردد. در جدول 1 معیارهای موجود در سیستم ارزیابی سنتی و مدرن برشمرده شده است.

یکی از مدل های مدرنی که در ارزیابی و سنجش عملکرد مورداستفاده قرار می گیرد کارت امتیازی متوازن است. در این مدل به 4 جنبه ارزیابی که عبارت‌اند از جنبه مالی، جنبه مشتری، جنبه فرآیندهای داخلی و جنبه یادگیری و رشد توجه می شود. البته افرادی مانند اتکینسون و همکارانش اشاره می نمایند که کارت امتیازی متوازن1 یک مدل کامل نیست. آن‌ها مواردی مانند ناتوانی در مشخص کردن سهم کارکنان، ناتوانی در نقش ارتباطات، ناتوانی در ارزیابی سهم مشارکت سهامداران، عدم ارائه شاخص های زمانی خیلی بلندمدت و عدم توجه به بعد منابع انسانی را به‌عنوان نقاط ضعف و کمبودهای این مدل معرفی می کنند (اتکینسون و همکاران، 1997، ص 38و 39). لذا در این پژوهش علاوه بر ویژگی های مدل کارت امتیازی متوازن به مدل های دیگر نیز اشاره می شود و با در نظر گرفتن سایر مدل ها سعی در تکمیل کارت امتیازی متوازن نموده تا با استفاده از آن معیارهای نسبتاً کاملی را در ارزیابی امور وقف و خیریّه ارائه شود.

ارزیابی وقف و خیریّه

گسترش نقش نهادهای خیریّه به‌عنوان عناصر جامعه مدنی در رقابت با بخش خصوصی و بخش دولتی است. سه بخش موجود در اقتصاد، عناصر اصلی رهبری نهادهای مدنی، اجتماعی و اقتصادی جامعه هستند.

درواقع انگیزه ی کاری بخش فعالیت‌های خیریّه بیش از دو بخش خصوصی و دولتی است، زیرا این بخش برخلاف دو بخش دیگر علاوه بر اینکه قدرت جذب اعتماد مردمی را دارد، اهداف و ابزار آن، جنبه های انسانی و نزدیک تری به فطرت بشری دارد و این همان عاملی است که باعث شده مورد اعتماد مردم منطقه و جهان قرار گیرد. به این دلیل است که یکی از گزارش های صلیب سرخ بین‌المللی می نویسد بودجه مصرفی سازمان های خیریّه و غیرانتفاعی بیش از کمک‌های مالی بانک جهانی به کشورهای فقیر است (سدحان، 1388، ص 79).

لذا با توجه به نقش مهم اقتصادی و توسعه ای نهادهای خیریّه و اهتمام به این بخش در جهان صنعتی و پیشرفته افزایش چشمگیری یافته است. بدین علت پیش بینی می شود که نقش این بخش از فعالیت ها در کشورهای جهان بدون در نظر گرفتن وضع اقتصادی هر کشور، بالا خواهد رفت زیرا فعالیت‌های خیریّه جاذبه های معنوی، انسانی و دینی دارد، و این جاذبه‌ها تفاوتی میان جوامع فقیر یا ثروتمند قائل نمی شود.

این نکته باعث شده که برخی از نظریه‌پردازان اقتصادی در غرب به این راه‌حل برسند که یکی از بهترین راه حل های برون رفت از مشکلات فقر و بیکاریِ زاییده در جوامع سرمایه داری، تشویق و گسترش فعالیت‌ نهادهای خیریّه است. زیرا این نهاد را پایه مثبت و اساسی برای توسعه جامعه می‌دانند و به نظر می رسد بهترین کار برای وقف و خیریّه به‌عنوان پایه اساسی توسعه جامعه این است که متفکران و فرهیختگان این نهاد را مورد اهتمام علمی و عملی قرار دهند تا بتوان جامعه را به آن ارتباط دهد (سدحان، 1388، ص79).

بازگشت دوباره به وقف و نیکوکاری به دلیل اقدام های عملی و نظری درزمینه نیکوکاری و امور خیریّه را می توان در سطح جامعه مشاهده کرد. بنابراین هم‌زمان با افزایش حجم نهادهای غیرانتفاعی و خیریّه در اقتصادها و حرکت عمومی به سمت رسمیت بخشیدن و بهبود آن‌ها و ایجاد تصویری دقیق و روشن از بخش وقف و خیریّه، منوط به تعریف شاخص‌های مختلف ارزیابی و سنجش عملکرد برای این نهادها است.

آنچه مسئله ارزیابی و سنجش را میان بخش انتفاعی و غیرانتفاعی متفاوت می‌سازد، اولاً عدم وجود سهامدار جویای سود در این بخش است تا با استفاده از شاخص های عملکرد فعالیت‌های این بخش را مورد ارزیابی قرار دهد؛ ثانیاً عدم یا ضعف وجود شاخص های مناسب برای ارزیابی است. وجود تعداد زیادی موقوفه و خیریّه در کشور، نیاز به شاخص هایی متناسب با حوزه فعالیت برای سنجش را ضروری می‌کند؛ تا با استفاده از آن‌ها منافع حاصل از موقوفات و خیریّه ها افزایش یابد.

تدوین این شاخص ها سبب تقویت نظارت‌های مدنی، تشویق فرهنگ پاسخ‌گویی و گزارش‌دهی، تقویت مکانیسم‌های داخلی برای سنجش، ایجاد نهادهای سنجش و ارزیابی، در این بخش خواهد شد(طغیانی، درخشان، 1395، ص83). عدم وجود این شاخص ها برای ارزیابی و سپس نظارت، آسیب-هایی را به دنبال خواهد داشت که از آن جمله می توان به از دست دادن اعتبار و اعتماد این نهاد در جامعه اشاره کرد، این در حالی است که با از دست دادن اعتماد جامعه، این نهاد، سرمایه های مادی و معنوی خود را ازدست‌داده و در معرض فروپاشی قرار می گیرد.

اما آنچه در تدوین این شاخص ها‌ دارای اهمیت است، دسته‌بندی جامع آن‌ها است. ارزیابی و سنجش بخش وقف و خیریّه از جنبه‌های مختلف به صورت‌های متفاوتی انجام می گیرد و در این زمینه گستره‌ی پژوهشی وسیعی وجود دارد که می‌تواند موردتوجه قرار گیرد. بخش وقف و خیریّه را می‌توان از جهت کمیت و کیفیت خدماتی که ارائه می‌دهد مورد ارزیابی قرارداد.

بهره‌وری عوامل مختلف ازجمله مدیریت، نیروی انسانی، اثرگذاری بر اجتماع و اقتصاد از طریق فعالیت‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی می‌تواند موردبررسی قرار گیرد (طغیانی، درخشان، 1395، ص83). یکی از روش های کاربردی که برای بررسی عملکرد سازمان ها مورداستفاده قرار می گیرد کارت امتیازی متوازن است که در قسمت آینده پیرامون آن مطالبی ارائه خواهد شد.

نتایج پژوهشگر

در مقاله ای با عنوان «راهنمای گام‌به‌گام پیاده سازی کارت امتیاز متوازن به‌عنوان یک سیستم ارزیابی استراتژیک» بیان می‌کند که معیارهای مالی عملکرد که به شکل سنتی مورداستفاده قرارگرفته اند، دیگر نمی-توانند به مدیران تمام اطلاعاتی را برای اخذ تصمیمات هوشمندانه و استراتژیک ارائه دهند؛ بنابراین نیازمند به ابزاری قدرتمند برای ارزیابی است که به این ابزار قدرتمند کارت امتیازی متوازن گفته می شود که این ابزار آمیخته ای از شاخص های مالی و غیرمالی است که مدیران را قادر می سازد تا به بهبود مستمرِ عملکرد، شتاب دهند. این پژوهش مراحل پیاده‌سازی این روش را موردبررسی قرارداده است.ملکی فر (1384)

عنوان این مقاله «ارزیابی عملکرد دانشگاه های غیرانتفاعی بر مبنای کارت امتیازی متوازن و تکنیک های تصمیم‌گیری چند شاخصه» است. در این تحقیق از کارت امتیازی متوازن به‌عنوان مبنا و مدل ارزیابی عملکرد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی استفاده‌شده است.

شش معیار ارزیابی با استفاده از این ‌روش

1- برند

2- تعالی آکادمیک

3- کیفیت محصول

4- رضایت دانشجویان

5- کنترل بودجه

6- کیفیت دانشگاه‌ها، هستند که با استفاده از این معیارها به رتبه بندی پنج دانشگاه موردمطالعه پرداخته است.هاشم خانی (1390)

در مقاله خود با عنوان «سنجش عملکرد سازمان های داوطلبانه» چنین آورده که در فضای سیاسی و اقتصادی فعلی، تأمین کنندگان مالی عمومی و دیگر ذینفعان خواهان وجود شاخص هایی برای اندازه گیری موفقیت ها و تأثیرات بخش داوطلبانه هستند. با توجه به این خواسته ها، هدف اصلی مقاله ایجاد معیارهای اندازه گیری عملکرد در سازمان های داوطلبانه است. این معیارها در هشت دسته طبقه‌بندی‌شده‌اند که عبارتند از: اقتصاد، اثربخشی، بهره وری، انتخاب (پاورالیسم)، عدل، مشارکت، نوآوری و حمایت که ذیل این هشت وجه 22 شاخص معرفی‌شده است کندال و همکاران (2000)

در این مقاله با عنوان «مطالعه موردی بررسی ارزیابی عملکرد برای سازمان‌های غیرانتفاعی بر اساس شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک (GA-BP)» به بررسی اهمیت ارزیابی عملکرد در سازمان های غیرانتفاعی و شاخص های سیستم ارزیابی عملکرد در سازمان های غیرانتفاعی می‌پردازد.

مدل ارزیابی عملکرد مورداستفاده در این مقاله بر اساس شبکه عصبی و الگوریتم ژنتیک در 5 ساختار و 21شاخص موردبررسی قرارگرفته است. این 5 ساختار عبارت‌اند از:

1- مدیریت داخلی و بهره برداری

2- اثربخشی اقتصادی

3- بهره وری کار

4- قابلیت توسعه و نوآوری

5- اجرایی کردن کارهاسولینگ (2008)

کارت امتیازی متوازن و شاخص های آن

این روش برای اولین بار در اوایل دهه 1990 توسط «رابرت کاپلان» استاد برجسته دانشگاه مدیریت «دانشگاه هاروارد» و دیوید نورتون مدیر یک مؤسسه پژوهشی ارائه شد. آنها درزمینه علل اثربخشی و موفقیت دوازده شرکت پیشروی جهان به تحقیق و بررسی پرداختند و در این راستا سیستم ارزیابی عملکرد این شرکت ها را تجزیه‌وتحلیل نمودند.

نتیجه پژوهش های این اساتید حاکی از آن بود که این سازمان های برتر که به اثربخشی زیاد دست‌یافته اند در ارزیابی عملکرد خود فقط بر شاخص های مالی متوسل نمی شوند، بلکه عملکرد خود را از چهار جنبه مختلف ارزیابی می-نمایند، این جنبه ها عبارت‌اند از (خدامی پور، اکبری، 1388، ص 73):

1. جنبه مالی

2، جنبه مشتری

3، جنبه فرآیندهای داخلی

4،جنبه یادگیری و رشد

5نتیجه گیری نورتون و کاپلان، نشانگر این واقعیت بود که بین اهداف و شاخص های چهار جنبه مذکور یک رابطه علت و معلولی وجود دارد و شرکت های پیشرو این چهار جنبه را اساس تعیین هدف و برنامه ریزی قرارداده و بر مبنای این چهار جنبه، معیارهای ارزیابی را مشخص می نمایند و سپس اهداف هریک از این جنبه ها را برای دوره موردنظر تعیین و نهایتاً اقدامات و ابتکارات اجرائی خود را در راستای این اهداف برنامه ریزی و اجرا می کنند. این شاخص ها و ارتباطات آن‌ها در شکل شماره 1 نمایش داده‌شده است (حقیقت جو، رنگریز، 1391، ص203).

شکل 1: جنبه های کارت امتیازی متوازن (حقیقت جو، رنگریز، 1391، ص203)

اخیراً برای برطرف نمودن برخی کمبودهای مدل کارت امتیازی متوازن، حرکت هایی صورت گرفته است؛ ازجمله ارائه مدل کارت امتیازی متوازن پایدار6 از سوی دانشمندان آلمانی بر اساس آنچه آن‌ها در مدل کارت امتیازی متوازن پایدار بیان داشته اند.

این مدل در ارزیابی سازمانی، توجه به اجتماع و محیط سازمان را در عملکرد سازمانی برای پایداری آن مؤثر می‌دانند. ازاین‌رو آن‌ها بیان می دارند که در ارزیابی عملکرد، شاخص هایی باید وجود داشته باشد تا مشخص نماید که یک سازمان تا چه میزان پاسخگوی نیازهای محیط و اجتماع خود بوده است. در حقیقت با این مدل به این نتیجه می‌رسیم که مدل فوق این امکان را ایجاد می‌کند که عوامل استراتژیکی غیرپولی (غیرمالی) که می‌توانند بر موفقیت های اقتصادی یک سازمان مؤثر باشند، می بایست موردتوجه سازمان قرار گیرند.

پس این عامل می‌تواند نقطه شروعی برای ترکیب جنبه های محیطی و اجتماعی در داخل سیستم مدیریت یک شرکت باشد. کارت امتیازی متوازن پایدار نشان-دهنده رابطه کمی بین عملکرد اقتصادی، محیطی و اجتماعی یک شرکت است (فیگه و همکاران، 2002، ص 16).

علاوه بر معیارهای ذکرشده در دو مدل کارت امتیازی متوازن و کارت امتیازی متوازن پایدار می توان به معیارهای دیگری در سایر مدل ها نیز اشاره کرد که مواردی از این معیارها در جدول 3 ذکرشده است.

همان‌طور که در جدول فوق مشاهده شد، مدل کاپلان و نورتون یک نقطه آغاز است و باید بدان به شکل منعطفی نگریسته شود. بسیاری از مدیران ممکن است گروه های ذی نفع دیگری را علاوه بر 4 گروه ارائه‌شده در مدل کاپلان و نورتون اضافه نمایند، تا مدل جدید، تناسب بیشتری با وضعیت های هر سازمان داشته باشد (ملکی فر، شالچی فرد، 1384، ص 3 و 4).

پیش‌ شرط اساسی موفقیت برای پیاده سازی کارت امتیازی متوازن، حمایت مدیریت ارشد است که به دنبال آن این ایده توسط تمام افراد در لایه های مختلف سازمان پذیرفته می شود. پس‌ازآنکه مدیران ارشد سازمان به‌طورکلی برای سازمان یک کارت امتیازی طراحی کردند، نوبت به آن می رسد که به هر واحد از سازمان کمک کنند تا کارت امتیازی مکمل را تدوین نمایند.

این فرآیند که به آن فرآیند تدوین و انتشار کارت های امتیازی گفته می شود، لایه های مختلف سازمان ازجمله تیم ها، بخش ها و مدیران واحدها را درگیر می‌سازد تا معیارهایی را در سطح لایه سازمانی خود طراحی نمایند که به‌طور منطقی در راستای اهداف کلی سازمان باشد (ملکی فر، شالچی فرد، 1384، ص 5). توزیع این کارت ها در سازمان از مدیریت ارشد تا کارکنان مرتبط با مشتری سبب خواهد شد هر یک از این افراد با توجه به اهداف، تمام معیارهایی را که می‌توانند با آن به سازمان بهتر خدمت نمایند را برشمارند و این معیارها می‌تواند مبنای خوبی برای تعیین شاخص های عملکرد قرار گیرد. در جدول 4 به نمونه ای از شاخص هایی که در جنبه های کارت امتیاز متوازن قرار می‌گیرد اشاره‌شده است.

نتایج حاصل از پژوهش

در ادامه شاخص های عنوان‌شده در جدول بالا با توجه به منابع موجود در تعیین شاخص مانند کتاب بهره‌وری اقتصادی از موقوفات، شاخص های بهره وری در قلمرو وقف و امور خیریّه و کتاب مرجع شاخص های کلیدی ارزیابی عملکرد سازمان و ... استنباط و استخراج‌شده است.

شاخص های درآمد

با استفاده از دو شاخص زیر می توان بهره وری درآمد موقوفه و خیریّه را محاسبه کرد. در این شاخص اگر سهم درآمد موقوفه و خیریّه به نسبت ارزش آن افزایش یابد به معنی افزایش بهره وری موقوفه و خیریّه است به‌عنوان‌مثال اگر ارزش ریالی موقوفه 100 میلیون تومان باشد، با افزایش درآمد از 1میلیون تومان به 2میلیون تومان، بهره وری درآمد موقوفه و خیریّه از 1% به 2% افزایش می یابد. هرقدر میزان بهره وری از دو شاخص زیر افزایش یابد به معنی استفاده بهتر از مساحت یا دارایی موقوفه و خیریّه است.

•شاخص بهره وری درآمد در موقوفه و خیریّه = (درآمد سالیانه موقوفه و خیریّه / ارزش ریالی موقوفه (رقبه) و خیریّه)

•شاخص بهره وری درآمد در موقوفه و خیریّه = (درآمد سالیانه موقوفه و خیریّه / مساحت کل موقوفه (رقبه) و خیریّه)

ازآنجایی‌که درآمد امور خیریّه تابعی از تعداد خیّرین است برای ارتقاء این سطح درآمد یا باید میانگین پول سرانه خیّرین افزایش یابد یا تعداد افراد خیّر در جامعه (هدف) را افزایش داد. یک رکن افزایش درآمد گره زدن آن با افزایش تعداد خیّرین در جامعه است، علاوه بر آن افزایش فرهنگ وقف، نذر و نیکوکاری نیز می‌تواند برافزایش درآمد بسیار مؤثر باشد.

شاخص مشارکت مردمی یا سرمایه اجتماعی

رفاه شخصی در جامعه‌ای فراهم خواهد شد که مردم به یکدیگر اعتماد داشته باشند. پژوهشگران به رابطه‌ای معنادار میان مؤلفه‌ی سرمایه اجتماعی و دو مفهوم موفقیت اقتصادی و رفاه شخصی رسیده‌اند. بر این اساس هرچه در یک جامعه، سرمایه‌ی اجتماعی مطلوب‌تر باشد شاهد توفیق اقتصادی و نیز رفاه بهتری خواهیم بود.

•شاخص سرمایه اجتماعی یا میزان مشارکت اجتماعی = (تعداد کل خیّرین / تعداد کل افراد جامعه)

جذب مخاطب و مشارکت‌های مردمی

برگزاری همایش ها، سخنرانی ها، جلسات، مراسم ملی و مذهبی یا شروع یک برنامه تلویزیونی برای جذب و به‌کارگیری افراد داوطلب در جامعه هدف (دانش آموزی یا دانشجویی و یا ...) زمینه مشارکت مردمی را فراهم خواهد کرد. میزان تأثیرگذاری این فعالیت ها را می توان به تعداد مخاطبان موجود در برنامه های برگزارشده بررسی کرد. در ادامه شاخصی برای جذب مخاطب ارائه‌شده است:

•شاخص جذب مخاطب در موقوفه و خیریّه = (تعداد افراد حاضر در جلسات گوناگون فرهنگی / ظرفیت موقوفه و خیریّه) علاوه بر شاخص فوق حضور نیروهای داوطلب به‌منظور یاری‌رساندن به موقوفه و خیریّه در پیشبرد اهداف خود، می‌تواند بیان‌کننده اثرگذاری فعالیت‌های موقوفه و خیریّه در جامعه باشد. با افزایش فعالیت‌های فرهنگی زمینه جذب این نیروها افزایش خواهد یافت. این شاخص را می توان به‌صورت زیر بیان نمود:

•شاخص جذب نیروهای داوطلب = (تعداد افراد داوطلب از جامعه هدف / تعداد کل جامعه هدف)

•سهم نیروهای داوطلب از کل نیروی انسانی = (تعداد افراد داوطلب از جامعه هدف / تعداد کل جامعه هدف) مثبت بودن درصد رشد نیروهای داوطلب نشان دهنده اثرگذاری مثبت فعالیت‌های فرهنگی خواهد بود. نحوه محاسبه درصد رشد نیروهای داوطلب عبارت است از:

•درصد رشد نیرو های داوطلب در اوقاف و امور خیریّه = ((تعداد افراد داوطلب سال جاری – تعداد افراد داوطلب سال پایه) / تعداد افراد داوطلب سال پایه ) * 100 اقبال مردمی به اوقاف و امور خیریّه ازجمله شاخص هایی است که می‌تواند کیفیت عملکرد موقوفه و خیریّه را به آن گره زد و این نشان دهنده سرمایه اجتماعی موقوفه و خیریّه است؛ یعنی زمانی کهموقوفه و خیریّه عملکرد بهتری داشته باشد تعداد نیرو های داوطلب افزایش می یابد؛ اما میزان بهره وری نیروهای داوطلب نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ارزش افزوده حاصل از نیرو های داوطلب به تعداد کل این نیروها ازجمله اقلام آماری است که در بهره وری نیروی داوطلب موردنیاز است.

•بهره وری نیروهای داوطلب = (ارزش‌افزوده حاصل از فعالیت‌های نیروهای داوطلب / تعداد نیرو-های داوطلب )

سرمایه

سرمایه به دلیل حقوق مالکیت از اهمیت بالایی برخوردار است و از عوامل کلیدی اقتصاد به شمار می رود؛ اهمیت سرمایه به این دلیل است که موجبات افزایش بهره وری سایر عوامل خواهد شد. سـرمایه هایی همانند ماشین آلات، تجهیزات و حقوق معنوی (ازجمله حق ثبت اختراع) می‌توانند به‌عنوان ابزارهایی برای تولید ثروت استفاده شوند.

به‌منظور بررسی میزان سرمایه می توان به طرق گوناگون آن را محاسبه کرد؛ سه روش برای محاسبه سرمایه در ادامه ذکرشده است که عبارت‌اند از میزان کل سرمایه فعلی، میزان رشد سرمایه در سال‌های متوالی و میزان بهره وری سرمایه که می‌تواند مبنایی برای بررسی وضعیت سرمایه قرار گیرد. علاوه بر موارد ذکرشده موارد جدید نیز می‌توانند مصادیقی از سرمایه های جدید باشند که برای آن نیز شاخصی تحت عنوان سهم موقوفات و خیّرین جدید ازلحاظ تعداد و ارزش آن معرفی‌شده است.

•کل سرمایه موقوفات یا امور خیر = ارزش کالاهای بادوام (ماشین‌آلات، زمین، ساختمان و ...) + نیروی کار + ...

•درصد رشد سرمایه موقوفه یا خیریّه = ((کل سرمایه در سال جاری – کل سرمایه در سال) / کل سرمایه در سال پایه)

•بهره وری سرمایه در موقوفه یا خیریّه = (ارزش‌افزوده حاصل از سرمایه های موجود / کل سرمایه موجود )

•سهم خیریّه و موقوفه جدید = (تعداد موقوفه یا خیریّه جدید / کل سرمایه موقوفه یا خیریّه)

•ارزش ریالی موقوفه یا خیریّه جدید = (ارزش ریالی موقوفات جدید / ارزش کل موقوفه یا خیریّه)

سرمایه گذاری

شاید در ابتدا مفهوم سرمایه و سرمایه گذاری به دلیل وجود ویژگی های مشترک، اشتباه مورداستفاده قرار گیرد و درک اشتباه این مفهوم سبب شود شاخص مجزایی برای استفاده از آن‌ها در نظر گرفته نشود اما یکی از تفاوت هایی که می توان برای آن‌ها مورداستفاده قرارداد این است که از سرمایه برای تولید ثروت در سرمایه‌گذاری استفاده می شود. به عبارتی می توان سرمایه را به‌عنوان عاملی در سرمایه گذاری لحاظ کرد. به دلیل آنکه سرمایه گذاران به دنبال افزایش عایدی خود از سرمایه گذاری هستند لذا فرصت و تنوع در سرمایه گذاری عامل مهمی برای جذب سرمایه گذاران است. استفاده بهینه، به‌موقع و منطقی از فرصت های سرمایه گذاری تأثیر بسزایی در بهبود عملکرد دارد.

•تعداد فرصت‌های استفاده‌شده در سرمایه گذاری = (تعداد کل پروژه های (عمرانی، تولیدی، خدماتی و ...) سرمایه‌گذاری شده / تعداد کل پروژه های (عمرانی، تولیدی، خدماتی و ...) موردنیاز برای سرمایه‌گذاری)

•سهم سرمایه گذاری در یک پروژهموقوفه یا خیریّه = (مبلغ سرمایه گذاری در یک پروژه / مجموع کل مبالغ سرمایه گذاری در کل پروژه‌ها)

•سهم سرمایه گذاری خارجی (داخلی) در موقوفه و خیریّه = (مبلغ سرمایه‌گذاری خارجی (یا داخلی) در یک سال / مجموع کل مبالغ سرمایه گذاری در یک سال )

•بهره وری سرمایه گذاری خارجی (یا داخلی) = (ارزش‌افزوده حاصل از سرمایه گذاری خارجی (داخلی) / کل مبلغ سرمایه‌گذاری خارجی (یا داخلی))

•سهم سرمایه گذاری بخش خصوصی یا دولتی = (میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی یا دولتی / کل مبالغ سرمایه‌گذاری)

•نرخ بازگشت سرمایه گذاری = (سود حاصل از سرمایه گذاری / هزینه حاصل از سرمایه گذاری)

صیانت از موقوفات (حفظ غبطه وقف)

صیانت از موقوفه و خیریّه را می توان از جهت حقوقی و عمرانی موردتوجه قرارداد. یکی از مهم‌ترین اقدامات حقوقی حوزه صیانت از وقف، تثبیت مالکیت موقوفات است، و از طرفی در حوزه صیانت از موقوفه و خیریّه می توان به هزینه های عمرانی برای نگهداری و بازسازی اموال اشاره کرد. بعضی از این شاخص ها نیز می‌تواند به فراخور نیاز خیریّه مورداستفاده قرار گیرد.

سهم اسناد صادرشده از اسناد دارای مشکلات ثبتی = (تعداد اسناد صادرشده در سال برای موقوفه‌های دارای مشکلات ثبتی / تعداد کل موقوفه های دارای مشکلات ثبتی)

•سهم هزینه های عمرانی موقوفه و خیریّه = (هزینه عمرانی ملک / کل هزینه های موقوفه و خیریّه)

•سهم هزینه های عمرانی از کل درآمد موقوفه و خیریّه = (هزینه عمرانی ملک / کل درآمد های موقوفه و خیریّه)

•بهره وری نگهداری املاک = (هزینه نگهداری ملک / ارزش‌افزوده حاصل ازملک)

•سهم نوآوری در موقوفه یا مؤسسه خیریّه = (مبلغ سرمایه‌گذاری در عرصه‌های نوین / کل مبالغ سرمایه گذاری)

شاخص اجرای نیات واقفان و خیّرین

پوشش دادن درآمدهای خیّرین و واقفان ازجمله موارد بسیار مهمی است که عمل به آن اعتماد عمومی را به دنبال دارد و این اعتماد سرمایه های مادی و معنوی بسیاری را برای نهاد مربوطه به همراه خواهد داشت.

•سهم درآمد در موقوفه یا مؤسسه خیریّه در راستای خواست خیّرین = (میزان مصرف درآمد در راستای خواست خیّر / کل درآمد موقوفه یا خیریّه)

شاخص جذب منابع

با توجه به محدودیت هایی که در درآمد و بودجه موقوفات و مؤسسات خیریّه وجود دارد، جذب منابع در این دو نهاد ضروری به نظر می رسد. از طرفی وجود ظرفیت های فراوان سرمایه گذاری و لزوم فعال شدن این ظرفیت ها، نیاز به استفاده از سایر نیروها برای جذب این منابع را دوچندان می‌کند. مدیری که بتواند با ابزارهای تشویقی و اقناعی، منابع بیشتری را جذب کند فرصت بهتری برای رسیدن به اهداف را داراست (معاونت اوقاف، 1393، ص113).

•جذب منابع = (میزان جذب منابع / کل درآمد موقوفه یا مؤسسه خیریّه)

سهم هزینه فعالیت ها

شاخص ارائه‌شده در این قسمت، درصدد مشخص کردن هزینه هر یک از فعالیت ها در موقوفه یا مؤسسه خیریّه است. در این شاخص اگر میزان هزینه های فعالیت از کل درآمد کاهش یابد، بهره وری افزایش می یابد. محاسبه این شاخص به مدیران کمک می‌کند که ازلحاظ مالی وقت و انرژی و منابع خود را صرف فعالیت هایی که عایدی چشمگیری ندارند، نکنند مگر آنکه این فعالیت احیاکننده سرمایه های اجتماعی یا دارایی‌های نامشهودی شود که درکل، منافع جامعه را به دنبال دارند. درواقع با استفاده به‌جا و مناسب از این شاخص می توان در جهت بهینه‌سازی فعالیت ها گام برداشت.

•سهم هزینه فعالیت ها از کل درآمد = (هزینه‌های صرف شده در فعالیت‌های گوناگون / کل درآمد موقوفه یا مؤسسه خیریّه)

نیروی انسانی

ازآنجایی‌که نیروی انسانی یکی از ارزشمندترین و مهم‌ترین منابع سازمان است، توجه به آن‌ها نقش مهمی در تحقق اهداف سازمانی دارد. شاخص های ارزیابی در این بخش می‌تواند تصویر کننده خوبی برای موقعیت کلی سازمان باشد. تعداد نیروی انسانی فعال در بخش وقف یا خیریّه = (تعداد افراد فعال در بخش وقف یا خیریّه / تعداد افراد فعال در کلیه بخش‌های اقتصادی)

•سهم دستمزد نیروی انسانی از درآمد یا هزینه موقوفه و خیریّه = (مجموع دستمزد پرداختی به نیروهای انسانی / کل هزینه (یا درآمد) موقوفه یا مؤسسه خیریّه)

شاخص های آموزش

زمانی که تغییری در سازمان ایجاد شود و یا سازمان برای افزایش بازده خود نیاز به کسب مهارت‌های جدید و یا نیاز به تقبل مسئولیت‌های جدید داشته باشد با برگزاری کلاس های آموزشی سعی در افزایش آگاهی و تخصص کارکنان دارد تا با استفاده از آن توانمندی کارکنان را در خدمت‌رسانی به حد اعلاء برساند. حال سازمان برای سنجش میزان بهره‌وری کارکنان خود نیازمند شاخصی است تا از تأثیرات دوره های آموزشی آگاه شود.

•سرانه آموزش کارکنان = (مجموع ساعات آموزش رسمی کارکنان / تعداد کارکنان)

•بهره وری کارکنان قبل (یا بعد) از آموزش = (ارزش‌افزوده قبل (یا بعد) از آموزش به کارکنان / تعداد کارکنان)

•محاسبه صرفه اقتصادی کلاس های آموزشی = (ارزش‌افزوده کارکنان بعد از دوره آموزشی / هزینه کلاس‌های آموزش)

•سرانه هزینه کلاس های آموزش = (هزینه کلاس آموزشی / تعداد کلاس آموزشی)

تحقیقات علمی و پژوهشی

به‌منظور ارزیابی ابعاد علمی در موقوفه و مؤسسه خیریّه شاخص هایی ذکرشده است. در این شاخص ها رشد تحقیقات علمی در موقوفه یا خیریّه، میزان حمایت از این تحقیقات و میزان بهره وری این پژوهش ها موردبررسی قرار گیرد.

•رشد تحقیقات علمی در موقوفه وخیریّه = ((تعداد کل تحقیقات انجام‌شده در سال جاری - تعداد کل تحقیقات انجام‌شده در سال پایه) / تعداد کل تحقیقات انجام‌شده در سال پایه)*100

•سهم حمایت از تحقیقات علمی = (مجموع درآمد (هزینه) تحقیقات علمی / کل درآمد (هزینه))

•شاخص بهره وری علمی = (ارزش‌افزوده ایجادشده از تحقیقات / کل مبلغ پرداخت‌شده بابت تحقیقات)

مصرف عواید اوقاف و امور خیریّه

درآمد وقف و امور خیر باید در انجام نیات خیّرین هزینه شود؛ و حتی الامکان درجاهایی که گره‌گشایی از کار مردم را در اولویت خود قرار دهد. حال به‌منظور بررسی این مهم، شاخص هایی عنوان‌شده است تا میزان مصرف درآمد در راستای نیات خیّرین موردبررسی قرار گیرد و میزان بهره وری آن اندازه گیری شود. مثلاً در شاخص دوم هزینه های صرف شده در امور گوناگون موردمحاسبه قرار می گیرد و تعداد افراد بهره مند از آن‌ها نیز مورد شمارش قرار می گیرد با تقسیم این هزینه ‌بر افراد، سرانه هزینه هر فرد موردمحاسبه قرار می گیرد.

•سهم درآمد مصرفی در راستای نیت خیّرین = (مبلغ صرف شده در امور گوناگون با توجه به نیات واقف / کل عایدی موقوفه یا خیریّه)

•سرانه هزینه امور گوناگون (آموزشی، بهداشتی، مذهبی و ...) = (مبلغ صرف شده در امور گوناگون (آموزشی، بهداشتی، مذهبی و ...) / تعداد افراد بهره مند از این عواید)

•شاخص بهره وری مصارف = (ارزش‌افزوده ایجادشده در بخش های گوناگون / کل هزینه صرف شده در بخش مربوطه)

نتیجه گیری

سیستم های ارزیابی و کنترل در سازمان های متفاوت می‌تواند به روش‌های گوناگونی صورت گیرد. یکی از روش‌هایی که برای ارزیابی عملکرد سازمان ها مورداستفاده قرار می گیرد، کارت امتیازی متوازن است که در این پژوهش مبنای کار قرار گرفت. اما با توجه به کمبود مواردی در این مدل سعی شد از سایر مدل ها برای تکمیل آن استفاده شود.

یعنی علاوه بر جنبه چهارگانه کارت امتیاز متوازن از وجه پنجم نیز استفاده شد تا با استفاده از آن فرایند ارزیابی دقیق تر شود. برخی از شاخص های ارائه‌شده برای ارزیابی نیاز به محاسبه ندارند و ارائه آمار و ارقام مربوط به آن شاخص نشان‌دهنده عملکرد سازمان است؛ اما برای درک بسیاری از شاخص های عملکرد، نیاز به مبنایی برای محاسبه است تا با استفاده از آن به توصیف بهتری از وضعیت اوقاف و امور خیریّه پرداخته شود؛ که در این مقاله سعی شد به برخی از فرمول‌های محاسباتی پرداخته شود.

با توجه به آنکه شاخص های ارزیابی در این پژوهش برای اوقاف و امور خیریّه در نظر گرفته‌شده، لذا تدوین شاخص ها به‌گونه‌ای بوده که مفاهیم اصلی و اساسی مثل درآمد، هزینه، جذب نیروهای داوطلب و ... در نظر گرفته شود. این درحالی‌ است که با جدا کردن فعالیت‌های اوقاف از امور خیر، می توان دسته بندی متفاوتی از آن ارائه کرد به‌عنوان‌مثال می توان موقوفات را ازلحاظ حوزه های 15گانه عرصه رقبات (ملک تجاری، صنعتی، مسکونی، دامداری، تفریحی، آموزش عالی و عمومی و ...) موردبررسی قرارداد و شاخص هایی تخصصی برای هر حوزه معرفی کرد.

منابع

حقیقت جو، رضا؛ رنگریز، حسن، (1391) «بهره وری و تجزیه‌وتحلیل آن در سازمان ها»، ترمه، تهران.

خدامی پور، احمد؛ اکبری، امین (1388) «کارت ارزیابی متوازن در مؤسسات تولیدی کوچک و متوسط»، حسابدار، شماره 206، صفحات 77-72.

سدحان، عبدالله (1388) «وقف وقت» میراث جاودان، ، شماره 66، صفحات 78 تا 97.

شاه‌بندرزاده، حمید، (1386) «تدوین مدلی به‌منظور شناسایی و رتبه‌بندی شاخص‌های ارزیابی استراتژیک سیستم بانکی با استفاده از رویکرد جدید به مدل کارت امتیازی متوازن»، فرهنگ مدیریت، شماره 16، صفحات 5 -35.

هاشم خانی زلفانی، سرافراز، (1390) «ارزیابی عملکرد دانشگاه های غیرانتفاعی بر مبنای کارت امتیازی متوازن و تکنیک های تصمیم گیری چند شاخصه» پایان نامه دانشگاه شمال.

صفاییان، علی، (1386) «معرفی مدیریت عملکرد فراگیر و نقش فناوري اطلاعات»، صنعت خودرو ، ویژه نامه نظام گسترش استراتژی‌ها، ، شماره2، 21-25.

طغیانی، مهدی، درخشان، مرتضی، (1395) «اقتصاد وقف و خیریّه»، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران.

معاونت بهره وری اقتصادی موقوفات و بقاء متبرکه، (1393) «شاخص های بهره وری در قلمرو وقف و امور خیریّه»، انتشارات اوقاف، تهران.

Atkinson, A.A. & J.H. Waterhouse, (1997) “A Stakeholder approach to strategic performance measurement”, Sloan Management review, pp 38-39.

Figge F. & Schaltegger S. (2000) “What is Stakeholder Value? Developing a catchphrase into a benchmarking tool”, University of Lunenburg, 2000, Germany.

Kendall, Jeremy, knapp, Martin, (2000) “Measuring the Performance of Voluntary Organizations”, Public Management: an international journal of research and theory, UK.

Hall, H. & Phillips, D. & Meillat, claudia & Pickering, Donna, (2003) “Assessing Performance: Evaluation Practices & Perspectives in Canada’s Voluntary Sector”, Canadian Centre for Philanthropy, Canada.

Suling, Wang, (2008) “Study on Performance Evaluation for Non-profit Organizations Based on GA-BP Algorithm”, International Conference on Management Science and Engineering, , (pp.778- 783), California, USA .

تعاریف و مخفف‌ها

1 Balanced Score card (Bsc)

2 Cross functional

3 Financial Customar

4 Internal Processes

5 Learning and Growth

6 Stable Balanced Score card (SBSc)

لینک مقاله در سیویلیکا  

پانویس