عالمان وقف

نویسنده:سید احمد سجادی

چکیده

نویسنده با بیان این مطلب که در کتب تاریخ و تراجم هنگام ذکر وقفیات، بیشتر از پادشاهان و متمولان نام برده شده و از علما کمتر یاد شده، تلاش کرده برخی از موارد مربوط به وقفیات علما را گردآورده، با دسته بندی موضوعی مطرح کند. مهم ترین گونه موقوفات علما، وقف کتاب است که یا برای طلبان علم و طلاب بوده و یا برای کتابخانه ها. لوازم کتابت نیز از جمله موارد وقفی بوده است. برخی علما کتابخانه شان را وقف کرده اند. تأسیس مدارس علمیه، مراکز درمانی، آب انبار، توسعه و تعمیر اماکن مذهبی از دیگر اقدامات علماست که در قالب اقدامات وقفی صورت گرفته است. نویسنده در ذیل نام هر عالم، گزیده ای هم از سرگذشت وی را بیان می نماید.

کلید واژه : وقف کتاب، وقف کتابخانه، وقف لوازم کتابت، عالمان واقف .

مقدمه

حبس اموال و بهره بردن از انتفاع آن در نزد فقیهان به «وقف» مشهور گشته است. ایجادکننده این عمل سترگ، واقف و شخصی است که از اموال خود می گذرد و بدون هیچ توقعی برای انتفاع بردن از اموال خویش، مالی را وقف می کند و منفعت آن را برای گروه، افراد، و یا امری مهم در نظر می گیرد.

واقف مسلمان دارای اندیشه ای بلند، نیک خواهانه و خداجویانه است که با ایثار تمام، از اموال و انتفاع آن می گذرد و نیاز دیگران را ـ هر چند دور و کوچک ـ در نظر می گیرد. در بسیاری از موارد، نمونه های وقف از نظر مادی کوچک است، ولی از نظر ارزشی والا و گران است. در برخی از موارد، دور اندیشی واقف دارای چنان باریک بینی و ظرافتی است که همگان ـ خصوصاً استفاده کنندگان از موقوفه ـ به دور اندیشی او آفرین گفته، برایش رضوان الهی را درخواست می کنند.

چه بسیار طلاب و دانش پژوهانی که که از کتاب های وقفی استفاده ها برده و با صعود از نردبان علم و ترقی، به کمالات علمی و معنوی رسیده اند.

متأسفانه برخی بر این باورند که واقفان، افرادی متمول و ثروتمند هستند، در صورتی که آمار وقف شهادت می دهد اکثر واقفان از طبقه متوسط بوده اند که به راه و روش خود ایمان راسخ داشته اند.

در این بین سهم عالمان دینی در وقف اموال خود، سهمی به سزا و قابل توجه است که متأسفانه محققان و نویسندگان کمتر به آن پرداخته اند و از عالمان واقف کمتر سخن گفته اند.

عالمان دینی علاوه بر انجام وظیفه اصلی خود که همانا تبلیغ دین است، خدمات بزرگی نیز به وقف کرده اند؛ چرا که با بحث و بررسی و موشکافی های علمی زوایای مختلف این موضوع مهم را کاویده اند و مبانی و مؤلفه های آن را تبیین کرده اند. مراجعه ای گذرا به کتاب های فقهی و مطالعه ابواب وقف و دسته بندی های آنها بیانگر تلاش همه جانبه فقیهان مسلمان درباره مباحث وقف است.

علاوه بر آن نگارش رساله هایی فقهی در زمینه مباحث اصلی و فرعی وقف همچون کتاب های قبض الوقف (از منیر الدین بروجردی اصفهانی)، أرکان الوقف فی الفقه الإسلامی (از محمد عبدالرزاق و سید إبراهیم طباطبائی)، رساله الوقف (از سید محمد باقر شفتی) و نگاشتن مقاله های متعدد همچون: الوقف من المنظور الفقهی (از محمد بن احمد صالح )، الوقف: الحاضر و المستقبل (از هاشم محسن شُبَّر)، مالکیت وقف و انتقال آن در فقه تطبیقی (کامران ایزدی مبارکه)، شرط خیار در وقف (محمد هادی معرفت ) و هزاران کتاب و رساله و مقاله دیگر، بیانگر عزم جدی و تلاش عالمان و فرهیختگان در زمینه وقف است.

آنچه متأسفانه از نگاه همگان حتی نویسندگان و اندیشمندان مغفول مانده، آن است که بسیاری از عالمان و اندیشمندان شیعی و مسلمان علاوه بر اهتمام به مباحث نظری درباره وقف، از سویه عملی نیز بدین این امر الهی اهتمام ورزیده، علاوه بر آنکه دیگران را به وقف ترغیب و تشویق کرده اند، خود نیز اموالی را وقف علم و امور خیر کرده اند. البته از آنجا که بسیاری از آنها این امر مهم را مخفیانه و به دور از هیاهو انجام داده اند، در کتاب های تراجم و تاریخ به آن کمتر پرداخته شده است، ولی برخی از پادشاهان که از اموال عمومی و با تبلیغات فراوان دست به چنین عملی می زدند، نزد تاریخ نگاران جایگاهی ویژه یافته اند! چه بسیار عالمانی که از اموال خود صدقات و موقوفه هایی فراوان را بخشیده اند، ولی چون در پی اسم و رسم نبوده اند، حتی نامی از آنان برده نمی شود! و چه بسیار اموالی که با مشارکت و ترغیب آنان وقف شده، اما امروزه به نام دیگر افراد می شناسیم!

این مقاله در پی آن است که گزارشی هر چند مختصر را از فعالیت وقفی عالمان دینی که در کتاب های تراجم و تاریخ به آن اشاره شده ارائه نماید و آن را از لابه لای کتاب ها درآورده، به صورت موضوعی جداگانه مطرح کند.

عالمان از آنجایی که کمال علمی و معنوی خود را در قرآن، روایات ائمه اطهار (علیه السلام) می بینند، در پی آن بوده اند تا وقف های خود را نیز در این زمینه ها انجام دهند تا دیگران نیز از فیوضات کلام الهی و گفتار اولیاء و نوشته های عالمان فرهیخته سود برده، معلومات خود را ارتقا بخشند. از سوی دیگر آنان شاهد فقر جامعه خود در زمینه های مادی بوده، نیازمندی آن را در امور معنوی نیز مشاهده می کردند، لذا به وقف برخی از اموال در این زمینه پرداخته اند.

بنابر آنچه گذشت، موقوفات عالمان شیعه را می توان به دسته های مختلفی تقسیم نمود که ذیلاً مواردی از آنها را ذکر می کنیم و تفصیل آن را به مجالی دیگر وامی گذاریم.

وقف کتاب

کتاب ارزشمندترین و وفادارترین دوست و قرین هر انسان است. ارزش کتاب آن موقع رخ می نماید که پیچیده ترین مشکل فکری و معنوی انسان با مطالعه آن رفع شده، بر علم و کمال انسان افزوده می گردد؛ لذا عالمان و اندیشمندان ارزش کتاب را دانسته، برای آن قدری عظیم و ارزشی والا قائل بوده و هستند. آنان در پی آن بوده وهستند که همان گونه که خود استفاده های بسیار از فیض آن برده اند، دیگران نیز از آن بهره ببرند. بر این اساس است که خیل عظیمی از عالمان کتاب های خود خصوصاً خطی و منحصر به فرد را وقف اماکن و افراد کرده اند تا آنان نیز از آنها بهرمند گردند. موارد زیر از این نمونه است:

وقف کتاب برای طلاب و طالبان علم

• عالم فاضل محقق جلیل آیت الله مهدی امام جمعه شهرضائی در حدود 1205 متولد و در 1281ق وفات یافت. وی در اصفهان خدمت حاجی کلباسی و سید حجه الاسلام شفتی و در نجف خدمت شیخ محمد حسن اصفهانی صاحب جواهر الکلام تتلمذ کرد تا به مقام اجتهاد رسید.

از این مجتهد والامقام کتاب های متعددی به یادگار مانده است که از آن جمله می توان به کتب زیر اشاره کرد:

- رساله در وجوب عینی نماز جمعه

- رساله در صحیح و اعم

-رساله در روزه (به فارسی)

- رساله در غصب

-رساله در احیاء موات

-رساله در غنا

-رساله در این که حسن و قبح عملی است

-رساله در واجبات نماز

-رساله در نماز مسافر

-رساله در طهارت

-رساله در غسل و تیمم

- رساله در منافیات نماز

- شرح شرایع در 7 مجلد

- کتابی در مسائل تقلید

- کتابی در فقه به فارسی

- و غیره.

این مرد فرزانه تمام کتاب های خویش را وقف طلبه های علوم دینی کرد.

• عالم فاضل متقّی آیت الله محمد باقر پیش نماز مسجد شاه اصفهان از علمای ازکیا،، کتب بسیاری از فقه و اصول و اخبار و غیر آن بر طلاّب وقف نمود که متأسفانه اکثر از حالت موقوفه خارج شده [است. وی] در سال 1123 وفات یافته، در بقعه تکیه آقا رضی اصفهان مدفون شد .

وقف کتاب برای کتابخانه ها

• در مرداد ماه سال جاری (1389 ش) رهبر معظم انقلاب اسلامی، 1595 نسخه کتاب خطی به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا کردند. به دنبال آن، رئیس سازمان کتابخانه ‏ها، موزه‏ ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی اعلام داشت: مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‏ای با وقفِ بیش از یازده هزار نسخه کتاب به موزه رضوی، بزرگ ترین واقف کتاب ‏های خطی در تاریخ فعالیت آستان قدس رضوی هستند.
• مرحوم حجه الاسلام حاج سید مرتضی سبط یکی از شخصیت‌های ممتاز روحانی و از فقها و دانشوران بلندپایه مشهد بود. وی به سال 1273 شمسی در نجف اشرف به دنیا آمد و در محیط فضیلت و پرهیزگاری پرورش یافت. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی، سطوح را نزد استادان حوزه علمیه نجف همچون والد معظم خود فرا گرفت. سپس در سال 1308 به مشهد آمد. در مشهد علاوه بر تحصیل، به تدریس علوم دینی مشغول شد و مورد اعتماد اهالی این دیار گشت. آن عالم وارسته، چهره‌ای گشوده، نگاهی نافذ، گفتاری ساده و روحیه‌ای صبور و با حوصله داشت. وی که دوران عمر 74 ساله خود را در راه دین و خدمت به خلق سپری ساخته بود، درهشتم تیر 1347 دار فانی را وداع گفت و با تجلیل تمام و تأثر فراوان در رواق دارالسیاده ی حرم مطهر رضوی آرمید.

پسران صالح او با توافق مادر نیکوکار و خواهر صالحه خود، طبق وصیت پدر، کتابخانه شخصی ایشان را که ده ها کتاب چاپی نایاب و نسخه های خطی داشت، با اینکه در آن زمان بالغ بر یکصد هزار ریال ارزش داشت و بازماندگان به پول آن نیاز داشتند، وقف کتابخانه آستان قدس رضوی نمودند.

• آیت ‏الله شیخ محمد رکعی جوادی فرزند مرحوم عباسعلی از علماء اعلام بود که در قم رحل اقامت افکنده، شب و روز را به عبادت و بندگی خدای تعالی می‏گذراند. وی در سال 1343 قمری از رضائیه به قم آمده، از محضر و درس و بحث مرحوم آیت ‏الله حائری استفاده کرد. آنگاه به تدریس متون فقه و اصول و تربیت عده‏ای از محصلان پرداخت تا آنکه در ذی‏الحجه 1392 ـ که خود نیز آن را پیش بینی کرده بود ـ دعوت حق را لبیک اجابت گفته، به سرای جاودان خرامید..

آن مرحوم بنابر گفته آیت ‏الله العظمی نجفی مرعشی (رحمه الله) در زهد و تقوا سلمان عصرش بود و تا آخر عمرش در یک منزل مخروبه اجاره‏ای سکونت داشت. وی تعدادی کتب نفیس خطی داشت که بنا بر وصیتش وقف کتابخانه آیت‏ الله العظمی نجفی شد

• مرحوم آیت الله حاج شیخ عبدالحسین عالم‏زاده شوشتری در سال 1292 شمسی در خانواده‏ای اهل علم و اصالتاً شوشتری متولد شد. تحصیلات خود را در حوزه‏ های علمیه شوشتر و نجف اشرف گذراند و پس از پایان تحصیلات و دریافت شش مدرک اجتهاد از آیات عظام نجف اشرف، مشهد و شوشتر، به نشر احکام اسلام و آگاه نمودن مردم به وظایف شرعی خویش همت گمارد؛ همچنان‏که به تدریس و تألیف نیز اشتغال داشت.

از وی 22 اثر به جای مانده که از آن جمله است:

- شرح رساله ذهبیه حضرت امام رضا (علیه السلام) به نام تابشی از خورشید

- الدلائل القطعیه علی الخلافه العلویه (امام‏شناسی از راه برهان قطعی) در سه جلد

- منطق الأدیب فی شرح التهذیب، اثر ملا سعد تفتازانی، در علم منطق به فارسی ساده

- الشجره الأدبیه فی قواعد الصرف و النحو

- الهدایه فی شرح مطالب الکفایه

- أصول الاستنباط فی أصول الفقه وتاریخه.

آیت الله عالم‏زاده پس از سال‏ها خدمت، تدریس و تبلیغ، سرانجام در پی کسالت و در سن 86 سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر پاک او را در زادگاهش شوشتر به خاک سپردند.

مجموعه نفیس کتابخانه شخصی ایشان مشتمل بر یک نسخه قرآن خطی، 42 نسخه کتاب خطی، 122 نسخه کتاب چاپ سنگی و 187 نسخه کتاب چاپی و چاپ سربی، در سال 1376 وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شد.

• مرحوم آیت الله سید محمدباقر حجت طباطبایی، در سال 1298 شمسی در کربلا و در بیت علم و فضیلت، از مادری از سلاله مرحوم سید بحر العلوم و پدری مجتهد متولد شد. دو عموی ایشان آقا سید حسن و آقا سید عبد الحسین حجت طباطبایی از مراجع تقلید در کربلا بودند. وی نوه مرحوم آیت الله العظمی آقا سید علی طباطبایی صاحب ریاض المسائل بود. او پس از تحصیل مقدمات و سطوح به نجف اشرف مشرف گردید و در درس دوره اول خارج مرحوم آیت الله العظمی خویی شرکت نمود. پس از تکمیل آن دروس به کربلا بازگشت. سپس در درس استاد آیت الله العظمی میلانی(شرکت کرد و به درجه اجتهاد نایل گردید. حضرات آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، حاج شیخ محمد کاظم شیرازی و حاج سید حسین بروجردی (ره) نیز به ایشان اجازه اجتهاد دادند. وی در 25 سالگی به مشهد مقدس مشرف شد و در آنجا به تدریس پرداخت. این عالم زاهد و متقی و رویگردان از دنیا، در دی ماه 1380 دعوت حق را لبیک گفت و به سرای معبود شتافت. پیکر پاکش پس از تشییع با شکوه، در صحن آزادی حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

بیت معظم ایشان، کتابخانه آن مرحوم را که مشتمل بر بیش از دو هزار جلد کتاب بود در مرداد 1382 وقف آستان قدس رضوی کرد.

• در سده‏های گذشته که صنعت چاپ وجود نداشت، یکی از کارها استنساخ بوده است. اگر کتابی بسیار ارزشمند بود، عالمان و اندیشمندان ـ با تمام مشغله ‏های فکری و علمی که داشتند ـ رأساً به استنساخ آن همت می‏گماردند و با وسواسی خاص آن را دقیقاً مطابق نسخه اصلی رونویسی می‏کردند. برخی از عالمان چنین نسخه ‏هایی را که با وقت زیاد و رنج بسیار تهیه شده بود وقف می‏کردند. آیت الله احمد یزدی مشهدی از این علما بود. وی که عالمی دینی، خطیبی توانا و از ائمه جماعت و اهل منبر در مشهد رضوی بود، کتاب بحار الأنوار را به خط خود نوشت و آن را وقف کتابخانه آستان رضوی کرد. از آثار علمی او می‏توان به کتاب‏های زیر اشاره کرد:

- نوامیس العجب در شرح زیارت رجب

- نوامیس العرفان در شرح صلوات شعبان

- الباقیات الصالحات

- بحر الدموع (مقتل فارسی)

- سماء الغزوات

- الشموس المضیئه

-المعضِلات

-خزائن الأنوار

- الحجج

- الحقائق؛ تفسیر سوره الفجر

- مغناطیس الأبرار.

این عالم وارسته در سال 1310 ق در مشهد درگذشت

• برخی از عالمان دینی برای بالا بردن سطح علمی فرزندان و نوادگانِ خود، همچنین محفوظ ماندن تألیفات خود که با زحمات فراوان نگاشته بودند، اصل نسخه را وقف خاندان خود می‏کردند. از جمله مرحوم آیت الله جمال ‏الدین سید حسن عُریضی خراسانی که از بزرگان علمای امامیه در سده سیزدهم و از مجاوران حائر شریف حسینی بود.

از تألیفات وی می‏توان به اصول جوامع العلم یا جوامع العلم اشاره کرد که در چهار مبحث: شناخت رب، شناخت نفس، شناخت احکام و شناخت چیزهایی که انسان را از دین خارج می‏کند بحث می‏کند و در سال 1240 ق تألیف شده است. این عالم وارسته برخی از تألیفات خود را در سال 1247 ق وقف اولادش کرده است

وقف لوازم کتاب

در طول تاریخ عالمانی را سراغ داریم که اموالی را برای خرید کاغذ، مرکب، قلم و دیگر وسائل کتابت وقف می‏کردند تا خطاطان و نسخه‏ نویسان با آرامش خاطر به استنساخ نسخه‏ های خطی بپردازند. با ورود صنعت چاپ، این‏ گونه وقف‏ها جای خود را به وقف اسباب و لوازم چاپ داد. از جمله مورد زیر شایان ذکر است:

مرحوم آیت‏ اللّه‏ حاج آقا حسین خادمی و مرحوم آیت‏ اللّه‏ حاج شیخ مرتضی اردکانی با اجازه مرجع بزرگ زمان مرحوم آیت ‏اللّه ‏العظمی بروجردی کتاب رسائل شیخ انصاری را تصحیح کرده، نسخه ‏ای مصحَّح و منقّح از آن را چاپ می‏کنند. آنان پس از چاپِ کتاب، عین کلیشه‏ ها را که بالغ بر 793 قطعه است با شرائطی وقف می‏ نمایند.

وقفنامه این وقف در تاریخ 16 شوّال 1375 قمری برابر با خرداد 1335 شمسی تنظیم شده و به امضای واقفان رسیده است. مرحوم آیت ‏اللّه‏ العظمی گلپایگانی نیز به عنوان وکالت در اجرای صیغه وقف و نیز مرحوم آیت‏ اللّه‏ العظمی حاج شیخ مرتضی حائری به عنوان شاهد بر وقف مشخص شده‏اند

آیت ‏الله سید حسین خادمی در آبان ماه 1280 در اصفهان به دنیا آمد. پس از فراگیری مقدمات، برای تکمیل تحصیلات به نجف رهسپار و سالی چند در حوزه علمیه آنجا به تحصیل پرداخت. سپس به اصفهان بازگشت و رئیس حوزه علمیه اصفهان شد. آثار قلمی ایشان از این قرار است: 1- بحث خاتمه برائت و استصحاب و تعادل و تراجیح و از اول مباحث الفاظ تا مقدمه واجب (در اصول)؛

2- لباس مشکوک تا قواطع صلاه؛

3- رساله در عدم ارث زوجه مطلقاً از غیر منقول؛

4- حواشی متفرقه در فقه: کتاب طهاره و صلاه و زکاه حاج آقا رضا همدانی و نیز حواشی بر کتب اصول؛

5- رهبر سعادت (دو مجلد).

عمر بابرکت این عالم فرزانه در 20 اسفند 1363 به پایان رسید و پیکر پاک او در جوار بارگاه ملکوتی حضرت رضا (علیه السلام) به خاک آرمید

واقف دیگر کلیشه ‏ها مرحوم آیت‏ اللّه‏ حاج شیخ مرتضی اردکانی از علماء اعلام و آیات عظام معاصر اصفهان بود. وی در فروردین ماه 1287 شمسی در اردکان متولد شد و در سن 15 سالگی به اصفهان مهاجرت کرد و از محضر عالمان این شهر استفاده ‏ها برد. این عالم جلیل دارای تألیفات علمی ارزنده‏ای است که برخی از آنها عبارت است از:

- غُنیه‏ الطالب (تعلیقه بر مکاسب در 5 جلد)

- کتاب القضاء و الشهادات

- رساله در اجتهاد و تقلید

- کتاب‏ الدیات

- کتاب‏ الصوم

- رساله در عدم تمامیت قاعده «تسامح در ادله سنن»

-رساله قول فصل در رد سی فصل حاج کریم‏خان رئیس طائفه شیخیه (به فارسی)

-حاشیه بر عروه ‏الوثقی

-رساله در قاعده «لا ضرر

- رساله فی‏ الکُرّ

- تقریرات فقه و اصول مرحوم آیت ‏الله آقا سید محمد نجف ‏آبادی

- شرح خلاصه الأصول مرحوم آیت ‏الله سید صدرالدین صدر

- رساله فی الجماعه

-داور داوری یا کسر کسروی در رد کسروی.

این عالم محقق در آخرین روز تابستان 1375 دار فانی را وداع کرد و در زادگاه خود به خاک سپرده شد

وقف کتابخانه

کتابخانه مکانی برای ارائه مطالب ارزنده به طالبان علم و کمال است که محیطی آرام و پربار را برای آنان فراهم می‏سازد. در کتابخانه گاه منابعی وجود دارد که دسترسی به آنها در خارج از کتابخانه سخت و یا غیر ممکن است. شاخص اصلی تمدن، فهم و کمال هر کشور را نیز به وجود کتابخانه‏ های آن ارزیابی می‏کنند.

بر همین اساس عالمان و دانشمندان گران‏مایه در سده‏های اخیر در شهرهای مختلف به راه‏اندازی کتابخانه و وقف آن همت گماردند. از جمله می‏توان افراد ذیل را نام برد:

• حجه الاسلام و المسلمین حاج سید علی‏ محمد وزیری موسوی، فرزند حاج سید مهدی وزیری موسوی. وی به سال 1270 شمسی در یزد متولد شد. دروس مقدماتی فارسی و عربی را نزد دایی‏زاده خود معتمد الاطبّاء آغاز کرد. سپس در مدارس شفیعیه، خان و مطلای صفدر خان از حوزه درس حضرات آیات حاج میرزا سید علی موسوی لب‏خندقی، حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی(یزدی) و حاج شیخ آیت اللهی تفتی بهره برد. وی همچنین برای کسب علم به شهرهای مختلف ایران و عراق سفر کرد و از محضر استادانی بزرگ استفاده کرد. مرحوم وزیری در احیای حوزه علمیه یزد پس از شهریور 1320 نقشی ارزنده داشت. ایجاد کتابخانه وزیری در سال 1334، احیای مسجد جامع یزد، تشکیل هیأت حامیان مسجد جامع کبیر، ایجاد جامعه و مدارس تعلیمات اسلامی یزد در سال 1334 و نشر آثار اسلامی از طریق کتابخانه وزیری از اقدامات ارزنده وی است. این عالم تلاشگر کتابخانه وزیری را در سال 1348 با مجموع 21267 نسخه کتاب چاپی و خطی (3300 خطی و 17967 چاپی) وقف آستانه مقدسه کرد، ولی شرط کرد که کتابخانه در یزد بماند. مرحوم وزیری در سوم اردیبهشت 1356 به دیار باقی شتافت و در کنار مسجد جامع یزد به خاک سپرده شد.

در سال‏های اخیر، این مجموعه با سه تالار مطالعه در اختیار دانش‏ پژوهان شهر یزد قرار گرفته و دارای 3845 عضو است.

• مرحوم آیت الله حاج آقا محمد بروجردی در شهر بروجرد پا به عرصه گیتی نهاد. وی تحصیلات خویش را در زادگاهش شروع کرد و برای کسب علم و معرفت به قم، مشهد و نجف اشرف عزیمت و از محضر علمای بزرگ این شهرها کسب فیض کرد. وی سال‏ها در شهرستان بروجرد به امر تدریس، ارشاد و حل مسائل شرعی مردم پرداخت و توفیق یافت تا آثار متعددی را تالیف نماید که از آن جمله می‏توان به کتاب‏های مغنی المغنی، الفقه علی المذاهب الخمسه، اخلاق جاویدان و چندین رساله و مقاله پراکنده دیگر اشاره کرد. او در سال 1367 کتابخانه‏ای را در دو طبقه بنا کرد که دارای تالارهای مطالعه مخصوص برادران و خواهران است. وی این کتابخانه و کتابخانه شخصی خود را در سال 1368 وقف آستان قدس رضوی کرد. آیت الله بروجردی در سال 1377 به رحمت ایزدی پیوست.

در حال حاضر کتابخانه وقفی آن مرحوم به عنوان یکی از کتابخانه ‏های وابسته آستان قدس رضوی با مجموعه‏ ای بالغ بر 21 هزار نسخه کتاب چاپی، به حدود 4000 عضو پژوهشگر و جویای علم شهر بروجرد خدمات ارائه می‏کند.

• مرحوم آخوند علی بن ابراهیم معصومی معروف به آخوند ملا علی همدانی در سال 1312 قمری در روستای وفس از توابع همدان به دنیا آمد. در اوایل جوانی به همدان رفت و به مدت پنج سال از محضر بزرگان و اساتیدی چون عالم عارف شیخ عمادالدین علی گنبدی کسب فیض کرد. وی در آنجا از حلقه درس آقا میرزا محمود وآخوند ملاعلی عبدالنبی نوری استفاده برد و قسمتی از فقه و اصول را در محضر آیت الله حاج شیخ محمد رضا تنکابنی فراگرفت. در طول اقامت پنج ساله‌ در تهران به تحصیل علم کلام، فلسفه، علوم ریاضی و هیئت نیز اهتمام داشت.

آنگاه به قم عزیمت کرد و پانزده سال در حوزه علمیه این شهر نزد اساتید مشهوری همچون حاجی آخوند هیدجی و حاج شیخ عبدالکریم حائری تتلمذ کرد که البته خود نیز به تدریس اشتغال داشت. مرحوم آخوند در سال 1315 شمسی بنا به تقاضای مردم همدان به آن دیار بازگشت. وی بسیار فعال و پر مطالعه بود و به خاطر داشتن ویژگی‏ها و محاسن اخلاقی و علمی، در مدت کوتاهی محبوب خاص و عام گردید. از آثار و خدمات این بزرگوار بازسازی مدرسه محمد حسین ابن احمد مختارانی، متخلص به «مجرم» همدانی بود که مهم‏ترین حوزه علمیه غرب کشور محسوب می‏شود. انتشار مجله پیک اسلام، تأسیس کتابخانه عمومی غرب در همدان و تألیف 15 اثر از دیگر فعالیت ‏های آخوند همدانی است.

آخوند در سال 1324 هجری شمسی کتابخانه غرب را به کمک مردم برای استفاده طلاب علوم دینی در یک منزل مسکونی بنیان گذارد و به‏ تدریج منابع قابل توجهی برای آن تهیه کرد. این کتابخانه با 15 هزار نسخه کتاب چاپی، هزار نسخه چاپ سنگی و سه هزار نسخه خطی به مرور زمان به یکی از بهترین کتابخانه‏ های غرب ایران تبدیل شد. آن بزرگوار در زمان حیات خود می‏خواست کتابخانه را به وقف آستان قدس درآورد که اجل مهلت نداد و این نیت خیر خواهانه با همت حضرت آیت الله غیاث الدین طه محمدی نماینده محترم ولی فقیه و امام جمعه همدان انجام شد.

تأسیس مدرسه علمیه

مدارس علمیه همیشه محلی برای فراگیری علوم دینی و اسلامی بوده که بدون هزینه‏ های دولت و حکومت اداره می‏شده و طلاب و دانش ‏پژوهان این مدارس بدون چشم ‏داشتی از حکومت‏ ها به فراگیری علوم اسلامی می‏پرداختند؛ لذا تمامی این مدارس به صورت وقف ایجاد و از منابع وقف اداره می‏شده است. نقش عالمان دینی در تأسیس چنین مراکز و مدارس بسیار حایز اهمیت بوده است. نمونه زیر از آن جمله است:

عالم جلیل القدر ابوصالح رضوی، از علمای سده یازده بوده که نسب وی با نوزده واسطه به امام جواد (علیه السلام) می‏رسید. وی از علمای دوره شاه عباس دوم بود. در مشهد، نقیب‏ الاشراف سادات رضویه تقویه بود. وی مدرسه صالحیه را ـ که امروزه به مدرسه نواب مشهور است ـ در سال 1086 ق بنا نهاد و املاک بسیاری و نیز کتاب‏های فراوانی را برای آن مدرسه و طلاب علوم دینی وقف کرد. او همچنین ایوان حرم مطهر رضوی را تعمیر کرد. صاحب الذریعه وی را سید صالح خراسانی یا میرزا محمدصالح رضوی خوانده و کتاب دقایق الحقایق را ـ که مجموعه رباعیات جمعی از شعرای متقدم و متأخر ایران به ترتیب حروف هجاست ـ از آثار وی می‏داند. در أعیان الشیعه و ریحانه الادب نام کتاب، دقایق الخیال ذکر شده است. در طبقات أعلام الشیعه براساس آورده الشجره الطیبه، صاحبِ عنوان تحت نام میر محمدصالح نواب، فرزند میرزا محسن نواب نیز آمده است. این عالم سختکوش در سال 1090 هجری قمری وفات یافت

تأسیس مراکز درمانی

عالمان دینی علاوه بر آنکه طبیبان روحی و معنوی مردم هستند، از رنج و سختی آنان در بیماری‏های ظاهریشان نیز متأثر گردیده، علاوه بر آنکه در پی درمان آنان برمی آیند، به ایجاد مراکز درمانی و پزشکی دست زده، آن را به عنوان خیریه و یا وقف عام اعلام می‏دارند.

به عنوان نمونه، محمد فاطمی چنین کاری کرد. وی در سال 1250 در قم متولد شد. تحصیلات مقدماتی از عربی و معانی بیان و فقه و اصول را در قم به انجام رسانید. در 1269 شمسی به تهران آمد و به تکمیل تحصیلات پرداخت. فقه و اصول و کلام و حکمت و ریاضیات و هیأت را به طور کامل آموخت و درجه اجتهاد گرفت و به تدریس مشغول شد. در آغاز مشروطیت در سلک مشروطه‏ خواهان حقیقی درآمد و در راه پیشرفت آزادی و مشروطیت با مخاطراتی مواجه شد. بعد از مشروطیت به خدمات قضائی دعوت گردید.

فاطمی مردی دانشمند، ادیب و فقیه بود. مدت‏ها در دانشکده حقوق و علوم سیاسی تدریس می‏کرد. پس از تشکیل دانشکده منقول و معقول، استادی آنجا را قبول کرد. در 1314 شمسی پس از تشکیل فرهنگستان بنا به دعوت ذکاءالملک فروغی عضویت آنجا را پذیرفت و از اعضای مؤثر بود. تألیفات متعددی از وی باقی ماند که برخی در مدارس تدریس می‏شد. از آثار وی می‏توان به فقه فارسی و تعلیمات مدنی ایران اشاره کرد.

مرحوم فاطمی در زمان حیات از ثروت موروثی یک بیمارستان شصت تختخوابی در قم تأسیس و آن را وقف عام کرد. این دانشمند و عالم فرزانه در سال 1324 شمسی وفات کرد

ساخت آب انبار

در زندگی اجتماعی زیرساخت‏هایی نیاز است تا مردم و جامعه با استفاده از آن بناها بتوانند در کنار یکدیگر زندگی راحتی داشته باشند. برای مثال آب‏رسانی در زمان کنونی، یکی از زیرساخت‏های مهم شهری است که در زمان‏های قدیم در تأسیس، راه‏ اندازی و اداره آب انبار تبلور داشته است. بسیاری از عالمان و دانشمندان شیعی و ایرانی نیز از آنجا که به فکر رفاه مردم بوده‏اند، به تأسیس چنین مراکزی در شهرها اهتمام می‏ورزیدند. از جمله محمد کزازی که از فقیهان و عالمان سده سیزدهم بوده است. پدران وی از خوانین و متمولین حومه کَزّاز بودند و خود نیز تا اوائل جوانی در کزاز به همان طریقه آباء و اجداد مشغول امور اجتماعی و کسب و کار بود، تا اینکه محقق قمی ـ صاحب قوانین ـ به آن سامان سفری کرد و مرحوم کزازی از برکات انفاس قدسیه مرحوم میرزای قمی مشغول تحصیل علوم دینیه و معارف شد. به اندک زمانی از شاگردان خاص آن بزرگوار گردید و پس از فوت مرحوم میرزا به کاشان و نراق مسافرت کرده، از محضر درس مرحوم حاج ملا احمد فاضل نراقی بهره‏مند شد. پس از رحلت آن مرحوم به قم مراجعت کرد و به ترویج دین و امامت جماعت و قضاوت و سایر مراسم مذهبی مشغول گردید. از آثار خیر او ساخت و وقف آب‏انبار محله عشقعلی است. از دیگر آثار وقفی این مرد عالِم، ثلث قریه تجره دستجرد است. این مرد عالم در قم از دار دنیا رخت بربست و در قبرستان شیخان مدفون گردید

کارهای عام المنفعه

بسیاری از عالمان را سراغ داریم که به دلیل نفوذی که در قلوب مردم داشتند و متقابلاً اعتماد مردم به آنها، برای رفاه مردم به اقداماتی دست زدند که بسیاری از آنها را وقف عام کردند. نیز با کمک مالی به بی‏ بضاعتان به کاهش بار مالی و هزینه زندگی آنها کمک می‏کردند. دو عالمی که در ذیل شرح حالشان می‏آید، نمونه‏ای از چنین عالمانی هستند:

• آیت الله حاج شیخ محمد حسین شریعتمدار، فرزند عالم جلیل القدر حاج شیخ محمد رضا از علماء اعلام ساوه بود. وی در ساوه تولد یافت. دروس مقدمات را خدمت والد ماجدش تحصیل کرد و پس از آن به قم هجرت و از خدمت علمای آن حوزه از جمله مرحوم آیت‏الله حایری استفاده کرد. در مدت 20 سال اقامت در قم مشغول تدریس بود و پس از نیل به مرتبه اجتهاد ـ به تصدیق حضرات آیات عظام حائری و اصفهانی و حجت و اجازه مفصل حدیث از طرف مرحوم محدث قمی ـ به ساوه مراجعت کرد و در آنجا به دستور مرحوم آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی حوزه علمیه ‏ای تشکیل داد.

این عالم جلیل القدر برای اداره آن حوزه چند باب فروشگاه با خرج شخصی خود ساخت تا درآمد آن علاوه بر حوزه علمیه و مسجد جهت دستگیری از ضعفا نیز مصرف شود

برخی از عالمان آنچنان دارای برکات، اثرات و خیرات می باشند که احصاء آن کاری مشکل است و اکثر آنها را وقف مصارف عالم و خیرات و مراسم های مذهبی نموده اند.

• آیت الله ابراهیم علوی سبزواری فرزند سید اسماعیل معروف به شریعتمدار، عالمی فقیه و مدرسی بزرگ و زعیمی جلیل‏القدر در سده سیزدهم بود. وی از شاگردان علامه فقیه حاج شیخ محمدحسن صاحب جواهر بود. در مشهد نیز از میرزا حسن و ملا محمدتقی و ملا علی داماد صاحب قوانین استفاده کرد. آنگاه به اصفهان مسافرت کرد و از محضر حاج شیخ محمدابراهیم کلباسی بهره‏مند شد. پس از آن به نجف مهاجرت کرد و از ابحاث صاحب جواهر، صاحب أنوار الفقاهه، شیخ انصاری و ملا زین‏ العابدین گلپایگانی استفاده کافی کرد. سپس به سبزوار مراجعت کرد و با رتق و فتق امور آنجا، در آن نواحی ریاست تامه و مرجعیت عامه پیدا کرد و صاحب موقعیت و ثروت و نفوذ کلام و قدرت کم ‏نظیری گردید و شهرتش به تمام ایران رسید. وی با این نفوذ کلام و موقعیت و ثروت به ساخت اماکن مذهبی و عام المنفعه دست زد. برخی از آثار خیری که از آن مرحوم برجا مانده از این قرار است.

-مدرسه صلوات معروف به مدرسه شریعتمدار در سبزوار که ظاهراً در سال 1305 قمری از مال شخصی خود ساخته و مورد استفاده است و مَدرس بزرگ و باشکوهی دارد؛ -موقوفاتی که وقف بر طلاب مدرسه مزبوره و زائران ارض اقدس و اطعام در مجلس تعزیه حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) کرده که بسیار زیاد است؛ -حمامی در جنب مدرسه مزبور واقع در بازار قدیم سبزوار؛ -کاروانسرای مشهور به سرای آقا که وقف کرده است؛ -آثار خیری در کاشمر و خیرات دیگر...

مرحوم شریعتمدار عالمی مدبر و روشن ‏ضمیر بود و با آنکه عمری طولانی کرد، با کمال عزت و جلالت زندگی کرد. وی در سال 1314 وفات یافت و مقبره او در ضلع جنوبی مدرسه شریعتمدار هنوز مورد احترام اهالی است برخی از عالمان دینی علاوه بر ایجاد مؤسسات و مراکز علمی و مذهبی که تماماً وقف می‏کردند، موقوفات گذشتگان را هم که در حال تخریب یا خارج شدن از جنبه وقفیت بود احیا کرده، سبب استمرار امر خیر و نیت واقف می‏گشتند:

• آیت الله محمدباقر محسنی ملایری فرزند مرحوم آقا شیخ ابوالقاسم از علماء مبرز و به‏نام معاصر ملایر، در سال 1324 قمری در نجف اشرف متولد شد. وی به ایران عزیمت کرد و در ملایر اقامت کرده، دروس مقدماتی و سطوح را از محضر پدر و سایر اعلام مانند مرحوم آمیرزا هدایت ‏اللّه مشهور به (آقانجفی) استفاده نمود. سپس برای تکمیل تحصیلات به بلاد مقدس خراسان مشرّف شد و از محضر اساتید بزرگ آن دیار بهره گرفت. در خلال دانش‏ اندوزی به تدریس سطوح نیز اشتغال داشت. وی پس از آن به قم آمد و برهه‏ای از زمان را از محضر مرحوم آیت الله حائری و مرحوم آیت‏ الله آقا شیخ ابوالقاسم قمی استفاده کرد و هم در این اواخر چندی از محضر آیت الله العظمی بروجردی مستفیض گشت.

آن عالم فرزانه رساله ‏هایی در تقریرات و تلخیص مطالب دروس استادانشان دارد. نیز کتابی دارد به نام «تطبیق ‏الادیان». برخی از آثار وقفی و باقیات ‏الصالحات ایشان بدین قرار است.

-ساخت مدرسه باقریه ملایر؛ -ساخت مسجد در جنب همان مدرسه به نام مسجد سجاد؛ -ساخت کتابخانه در جنب مدرسه و مسجد؛ -ساخت مسجدی به نام صفی با دوازده باب دکان؛ - تعمیرات مدرسه و مسجد شیخ‏ الملوکی؛ - احیاء موقوفات مرحوم حاج عیسی‏خان بیگدلی. - احیاء موقوفات دیگر از قبیل موقوفات حاج شیخ محمدعلی افصحی، حاج رئیس ‏التجار و حاج عبدالله و احداث مؤسسات خیریه در روستاها و قصبات از محل موقوفات و آثار و خدمات دیگر

این عالم وارسته در مهرماه 1374 در سن نود و دو سالگی به ملکوت اعلش شتافت

توسعه اماکن مذهبی

برخی از عالمان به توسعه مراکز علمی، دینی و مساجد دست زده و اماکنی را که قبلاً توسط خیران و واقفان ساخته شده و هم اکنون با توجه به افزایش جمعیت نیاز به توسعه دارد، وسعت می‏دهند. این عالمان در طول تاریخ بسیار بوده‏اند به گونه‏ای که احصاء آنها ناممکن است. با توجه به اینکه در بسیاری از موارد نامی از آنها ذکر نشده است، در این مقام از جهت تبرک به آستانه مبارک امام رضا (علیه السلام) نمونه‏ای را نام می‏بریم:

امیر علی‏شیر نوائی یکی از علما و ادبای بزرگ عصر تیموریان بوده است. او شاعری بزرگ، ادیبی نامور و سیاستمداری مشهور بود. وی در مشهد مقدس هم‏اکنون یادگاری دارد و آن ایوان جنوبی صحن کهنه است که به ایوان طلا مشهور و در تاریخ به ایوان امیر علی ‏شیر معروف است.

امیر علی‏شیر نوائی به جهت علم و کمالاتش وزارت سلطان حسین میرزا بایقرا را در هرات به عهده داشت و در همان‏جا نیز درگذشت. قبرش در باغ مقبره گوهرشاد در هرات است.

رقبات

برخی از عالمان دینی به وقف رقبات و اراضی دست زده، آن اراضی را وسیله‏ای برای استمرار امر خیرخواهانه و نیت نیک خود قرار دادند.

حجه الاسلام و المسلمین نوروزعلی بسطامی مؤلف کتاب فردوس ‏التواریخ یکی از علما و مؤلفان مشهد مقدس بود که در سال 1297 قمری وقف نامه‏ ای را تنظیم و رقباتی را وقف آستان مقدس رضوی کرد.

در مقاله بعد به نیت عالمان در وقف رقبات و عالمانی که چنین موقوفاتی داشته اند بیشتر خواهم پرداخت.

نتیجه

این مقاله در پی آن نیست که همه اقدامات وقفی عالمان و دانشمندان اسلامی به‏ ویژه شیعی را معرفی نماید، بلکه در پی آن است که ثابت کند در تمام ابعادی که مردم و متمولان جامعه وقف می‏کنند، عالمان دینی نیز با باریک‏ بینی و دیدی سترگ موقوفاتی داشته و دارند؛ و چون آن موقوفات با علم و دانش همراه بوده، بسیار شده که عمقی فراتر از وقفیات دیگر واقفان خیراندیش داشته است. همچنین این نکته را بیان کند که عالمان دینی در همه عرصه‏ها فعالیت داشته و در وادی وقف نیز اقدامات مهم کرده‏اند. حتی می‏توان گفت که اگر پادشاهی وقفی کرده، از آن جهت بوده که شاگردی و مرید عالمی بوده است.

بسیار سراغ داشته و داریم که مردان بزرگ و عالمان دینی اقدامات خیر و نیکوکارانه‏ای را انجام داده‏اند، ولی عنوان وقف به آن نداده‏اند؛ لذا این مقاله از ذکر نام آنها و اعمال نیکشان خودداری کرد. افرادی همچون آیت الله زند کرمانی در اصفهان که به تأسیس مراکز علمی و پزشکی دست زد؛ حجه الاسلام حاج سید کمال فقیه ایمانی که چندین مرکز علمی، حوزوی، پزشکی، پژوهشی، کتابخانه و مسجد را تأسیس کرد؛ آیت الله سید مجتبی موسوی لاری که با مرکز پژوهشی خود اقدامات اساسی در راستای جهانی‏سازی علوم اهل بیت (علیه السلام) انجام می دهد و...

پانویس