مؤسسات وقفی در حیات بازار سنتی آمل

مؤلف: دکتر شهرام یوسفی فر- معصومه یدالله پور استاد تاریخ ایران دوره اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی کارشناس ارشد ایرانشناسی، دانشگاه شهید بهشتی.

چکيده

وقف از نظر اجتماعي و اقتصادي کارکرد بسيار مهم در زندگي روزانه و فعاليت‌ شهري دارد و نقش بسيار مؤثري در شکل‌دهي ساخت فضايي شهرهاي ايران داشته است. شهر آمل از شهرهاي سنتي ايران است که قدمت و ويژگي‌هاي اجتماعي آن سبب شده تا بسياري از نهادهاي اقتصادي و مذهبي در بازار آن که مرکز شهر در گذشته به شمار ميرفت به صورت موقوفه قرار گيرد و از لحاظ کالبدي و کارکردي نقش مهمي را ايفا نمايد به‌گونه‌اي که يکي از بنيادي‌ترين عوامل در تداوم مؤسسات ديني و اقتصادي شهر آمل به‌خصوص بازار آن، وقف است. از اين رو در ساختار فضايي شهرهاي سننتي ايران، بازارها از مراکز مهم شهري هستند که تعدد روابط در آن به شکل بارزي مشاهده مي‌شود. در اين مقاله سعي بر آن است تا نقش وقف را در پايداري بازارهاي سنتي ايران بررسي و کارکردهاي آن را در تأمين کردن نيازهاي مختلف شهر و مردم آن بيان کرد. روش کار بدين گونه است که پس از بازنويسي بيست و چهار سند وقفي، آن‌ها را جداگانه بررسي و به همراه مطالعات کتابخانه‌اي و تکنيک مصاحبه با اجاره‌داران اماکن وقفي در بازار آمل و نهادهاي ذي‌ربط، کارکردهاي اين‌گونه مؤسسات در شهر و بازار آمل مورد بحث و بررسي قرار گرفته ‌است.

کليد‌ واژه‌ها: آمل، وقف، مؤسسات وقفي، کارکرد، بازار، بازار آمل.

مقدمه

وقف از عوامل مهم شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي است که براي حمايت از مردم وضع شده و در ساختار کالبدي شهرهاي اسلامي و عمران شهري تأثيرگذار بوده ‌‌است. اهميت اقتصادي- اجتماعي وقف در توسعه فضاي شهري و تأثير آن بر نهادهاي مذهبي، خدمات عمومي و رفاهي، تأمين هزينه‌هاي مراسم مذهبي و... نهفته است. بديهي است اين تأثير به بهترين وجه در ارتباط با يک نهاد اقتصادي مثل بازار مي‌تواند صورت گيرد. درحالي ‌که بخش عمده درآمد موقوفات بازار به تأمين هزينه‌هاي خدمات داخل بازار اختصاص دارد. از اين رو بيشتر محققان برآنند، وقف - يکي از نيروهاي فضا‌آفرين و چهره‌پرداز ساختار اصلي شهر ايران - نقش مهمي در ايجاد و تشکيل اين ويژگي داشته است. با اين‌که تغييرات کالبدي موجود در شهرهاي شرق اسلامي بيش از پيش تحت تأثير فرهنگ و تمدن غرب قرار گرفته، بازار تنها بخشي از اين شهرهاست که اصالت اسلامي- شرقي خود را از دست نداده است. شهر آمل نيز از جمله شهرهايي است که نقش وقف از لحاظ کارکردهاي گوناگون اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و يا از لحاظ جريان شکل‌دهندگي شهري بازتاب محسوسي در آن دارد. بازار آمل هسته اوليه اين شهر بوده و اولين و مهم‌ترين محلات را در خود جاي داده‌ است. از اين در منطقه بازار به‌عنوان مجموعه‌اي کالبدي، فضايي و اجتماعي با مقوله وقف پيوندي ديرپا يافته است که مطالعات شهري يا جامعه‌شناختي در مورد اين منطقه را به سوي موضع نقش وقف در آن سوق مي‌دهد. بررسي نقش وقف در شکل‌دهي فضاي کالبدي بازار و ماهيت و عملکرد نهادها و مراکز فرهنگي، اقتصادي و اجتماعي بازار از اهداف اين پژوهش است.

پرسش پژوهش

1-نقش وقف در شکل‌دهي و پايداري کالبدي و کارکردي بازار آمل چه بوده است؟ نقش وقف و مؤسسات وقفي در فرآيند شکل‌گيري فضاي شهري آمل شهر مجموعه تجسم و تبلور فضايي براي ايفاي نقش‌هاي اساسي انسان در محيط جغرافيايي است که به تناسب امکانات، استعداد، بضاعت فرهنگي و ذوق و سليقه‌هاي فردي نمود مي‌يابد و شکل گرفته و توسعه مي‌پذيرد. از اين رو نگرش و ديدگاه‌هاي هر جامعه شکل‌هاي کالبدي مختلف در شهرها را به وجود مي‌آورد که در عرصه‌هاي مختلف از يکديگر تأثير مي‌پذيرند و موجوديت يکديگر را مشروط و محدود مي‌سازند و در شکل‌گيري فضا و ساختارهاي شهري عواملي چون جهان‌بيني، اقتصادي و عامل اقليمي - محيطي دخالت دارند. بدون ترديد تأثير ارزش‌هاي ديني و مذهبي بر ساخت و توليد فضاهاي شهري به ويژه در دوران اسلامي بسيار تعيين‌کننده و مهم است. ساختار اصلي شهر آمل در گذشته بر محور بازار آن قرار داشت و رشد و توسعه خطي بازار سبب شد تا محلات مسکوني بي‌شماري را حول و حوش خود نظام دهد. ميدان شهر و مسجد جامع، دو عنصر مهم شهري در محور بازار و مرکز آن استقرار يافته ‌است. بناي اغلب مساجد مهم کشور به‌ويژه مسجد جامع به سبب داشتن موقوفات بوده که در تعمير و پايداري آن نقش بسيار مهمي داشته است. در آمل نيز مساجد مهمي چون مسجد جامع، آقا عباس، مسجد هاشمي و مسجد امام حسن عسکري عليه‌السلام -که در محله‌هاي بازار قرار دارند- به دليل داشتن موقوفات يا موقوفه واقع شدن هردو پايدار مانده است و همچنان موقعيت خود را حفظ کرده است. تأمل در اسناد به دست آمده نشان مي‌دهد، در بسياري از موارد مصرف موقوفات آمل اشاره به تعميرات مساجد، تکيه، حمام، حجره‌ها، ايجاد حسينيه يا مسجد شده است و همواره در ساخت فيزيکي و سيماي کالبد اين شهر تأثيرگذار بوده است. شايد بتوان گفت يکي از عواملي که سبب شده تا بازار آمل يا به عبارتي بافت قديم آمل از مداخلات کالبدي رضاخاني مصون مانده باشد، نهاد وقف است. اين شهر به دليل دارا بودن موقوفات بي‌شمار که سبب مظاهر خاص جغرافيايي شده‌ است، موقعيت مکاني و شرايط اقليمي، طايفه‌بندي بودن محلات، از ديگر شهرهاي استان مازندران متمايز مي‌باشد. از اين رو وقف، تمامي آنچه را که يک جامعه شهري در بعد تأمين اجتماعي نياز دارد، شامل مي‌شود؛ يعني دسته اول با سيماي فيزيکي و کالبدي شهر ارتباط دارد (مانند: مساجد، مدارس، مساکن انساني، قسمتي از بازارهاي شهر، حمام و...) و دسته دوم کمک به انسان‌هاي محروم جامعه است(مانند: ايتام، معلولان، پيران، مصارف خيريه، هزينه دانشمندان، دانشجويان، طلاب و...).

وقف و بازارهاي ايران

وقف در تاريخ ايران روند ويژه‌اي را طي کرده ‌است اما ساخت مجموعه‌هاي شهري منطبق با سنت وقف در دوره صفويه رايج مي‌شود. اين مجموعه‌ها به دور هسته مسجد يا مدرسه، حمام، سرا، ميدان و خان، مراکز فعال شهري را در مفصل‌هاي مهم بازارها تشکيل ‌دادند. موقوفاتي که براي اين مجموعه‌ها در نظر گرفته مي‌شد هم‌زمان با فعاليت اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، خود مجموعه عامل مهم در تضمين پويايي و شکوفايي شهرها بودند. نوع رقبات هر دوره متناسب با شرايط اقتصادي حاکم بر آن دوره بوده ‌است زيرا اغلب اعيان و مالکان، اموال خود را وقف مي‌کردند. در دوره پهلوي اغلب رقبات در سراسر شهر پراکنده شدند درحالي‌ که در دوره قاجار بيشتر در محدوده بازار و اطراف آن متمرکز بودند.

بازار آمل

شهر آمل از گذشته‌اي دور به ويژه از دوره ساسانيان مرکز طبرستان بود و از ساخت و سازمان فضايي شهري خاص آن دوره پيروي مي‌کرد. از اين ‌روي سابقه ظهور بازار در شهر آمل به دوره ساسانيان برمي‌گردد و از شهر مزبور به‌عنوان يک شهر بازرگاني ياد شده است. توليد محصولات کمياب و گران چون انواع پارچه‌هاي ظريف کتاني، پنبه، صوف و پارچه‌هاي زرين و پشمين اطلس، برد، انماط ستبر جهرمي، قالي‌ها و محفوري و آبگينه‌هاي بغدادي و حصيرهاي مختلف، بازرگانان شام، عراق و خراسان را براي تجارت به منطقه آمل مي‌کشاند. صادرات اين شهر به خارج تا دوردست‌ها صورت مي‌گرفت. چون بازار نهادي برخاسته از نياز و منطبق بر محيط و هويت فرهنگي جامعه است، بازار آمل از نظر نحوه شکل‌گيري بازارهاي شهري در زمره بازارهاي طراحي شده(منظم) قرار دارد به‌گونه‌اي ‌که هم از الگوي بازارهاي تک‌محوري، هم از الگوي بازارچه پيروي مي‌کند و از نظر اقليمي در زمره بازارهاي مناطق مرطوب و پرباران کرانه درياي مازندران به شمار مي‌آيد و جزء معدود بازارهاي دائمي و سرپوشيده شمال کشور است که با کارکردهاي بازارهاي ايراني ظاهر شده است. در بازار آمل نيز مانند ديگر بازارهاي سنتي، بازاريان داراي راسته‌هاي مخصوص به خود بودند که به صورت بازار نمدمالان، کفش‌دوزان، مسگران، سراجان و برنج‌فروشان شکل گرفته است. از اين ‌روي عمده‌ترين مراکز تجاري شهر آمل در قالب راسته اصلي بازار و راسته‌هاي فرعي آن وجود دارد. راسته اصلي بعد از پل دوازده چشمه آغاز و به صورت قطري و طولي در بافت(قديم) حرکت کرده تا مرکز اصلي کاشي‌محله ادامه مي‌يابد. اين بازار به علت ويژگي طولي و خطي بودن آن و تلفيق بعضي از مراکز محله با آن، قسمت قابل توجهي از بافت مسکوني را در حوزه نفوذ عملکردي خود پوشش مي‌دهد. بازار آمل به همراه عناصر کالبدي باارزش در درون خود، از ارکان اوليه تشکيل‌دهنده شهر مي‌باشد.

نقش وقف در فرايند شکل‌دهي به فضاهاي کالبدي بازار آمل

بيشترين موقوفات تجاري و مذهبي شهر آمل مربوط به بازار آن (دکان، مساجد، تکايا، کاروانسرا، منازل مسکوني) است. اين موقوفات ارتباط مستقيمي با سيماي فيزيکي و کالبدي شهر آمل دارد و يکي از عوامل مهم در برپايي شهر آمل بعد از آتش‌سوزي بزرگ 1335 قمري، نهاد وقف است که در تداوم نهادها، تأسيسات ديني و اقتصادي آمل به ويژه بازار آن نقش بسزايي داشته است و مي‌توان اين احتمال را داد اگر بسياري از دکان‌ها و مساجد بازار وقفي نبودند، بعد از اين آتش‌سوزي بزرگ يا هر حادثه ديگري اين بازار در موقعيت قبلي خود شکل نمي‌گرفت. بنابرين اوقاف در هر عصري به تناسب مقتضيات زمان و مکان نقش مهمي در مسائل عمراني ايفا مي‌کند.

مؤسسات وقفي در بازار آمل

قدمت و ويژگي‌هاي اجتماعي و مذهبي شهر آمل سبب شده تا بسياري از مؤسسات وقفي در بازار آمل شکل گيرد که نقش و عملکرد مؤسسات مزبور در اقتصاد و فضاي کالبدي بازار آمل از جمله عوامل تسهيل‌کننده و رونق دهنده به کسب و کار بازاريان و تقويت مناسبات مذهبي در آن است. از ويژگي‌هاي شهرستان آمل، داشتن روستا و ييلاقات بسيار است که در بخش مرکزي، هراز، نور و لاريجان قرار دارد. مراتع ‌و املاک زيادي از اين ييلاقات و روستاها به‌عنوان موقوفه مساجد و تکيه‌هاي مهم محلات بازار نقش مهمي در استمرار بقاي اين مراکز مذهبي در شکل‌دهندگي شهر آمل داشته و دارد. تأسيسات شهري که به‌صورت موقوفه قرار دارد عبارتند از: الف: اقتصادي(دکان و املاک) ، ب: ديني(مساجد و تکايا) و ج: خدماتي و اجتماعي(حمام، کاروانسرا و خانه)

کارکرد موقوفه‌ها در بازار آمل

>کارکرد فرهنگي >کارکرد مذهبي >کارکرد اجتماعي >کارکرد اقتصادي >کارکرد آفرينش فضاهاي کالبدي

کارکرد فرهنگي

وقف به عنوان يک ارزش در ميان جامعه اسلامي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. در اين جامعه افراد بسياري براي کسب ثواب اخروي يا اعتبار دنيوي حاضر مي‌شوند قسمتي از اموال خود را براي احداث مدارس و تربيت عالمان و دانشمندان اختصاص دهند. بر اين اساس بسياري از مدارس علميه از آغاز پيدايش اسلام در کشورهاي اسلامي به ويژه ايران بر پايه وقف ساخته شده است و افرادي نيز اموالي را براي مدارس موجود وقف مي‌کردند. در اين ميان مي‌توان به دو عامل زيربنايي وقف - نيت و مصرف وقف که نقش اساسي در توسعه فرهنگي دارند- اشاره نمود. مصرف وقف را واقف تعيين مي‌کند و تنوع مصارف وقف نشانگر نيازهاي هر جامعه و جو فرهنگي حاکم بر افکار عمومي هر دوره است. به‌طور کلي مصارف و کارکرد فرهنگي وقف در سه محور جمع‌بندي مي‌شود:

1- پشتوانه مردمي مراکز علمي،

2- در خدمت اخلاق و تربيت و

3- ضامن بقاي پايگاه‌هاي عبادتي و تنظيم شعائر ديني. از اين رو حمايت مادي و معنوي از دانشمندان و پژوهشگران، به وجود آمدن مراکز بزرگ علمي و تحقيقاتي از دارالعلم‌ها، مدارس، بيت‌الحکمه‌ها، بيمارستان‌ها، رصدخانه‌ها در پوشش نهادهاي بزرگ وقفي اسباب اين مهم را فراهم مي‌کرد.

يکي از کارکردهاي وقف در بازار آمل، کارکرد فرهنگي است‌. اين رويکرد را مي‌توان در مساجد آن جستجو نمود. مساجدي چون مسجد جامع، آقا عباس و مسجد هاشمي. اين مساجد که کارکرد مسجد و مدرسه دارند نه تنها به عنوان يک مرکز فرهنگي مورد توجه قرار گرفته بلکه مکاني براي حل مشکلات مردم و بازاريان بوده ‌است. در اين مسجد- مدرسه‌ها همواره علوم ديني تدريس مي‌شده و هزينه‌هاي طلبه‌ها از موقوفات اين مساجد بوده است. در اين راستا جعفري مي‌گويد: «مسجد جامع آمل موقوفات بسياري دارد. در طبقه بالا تدريس علوم ديني مي‌شود و طبقه‌هاي پايين را شبستان تشکيل مي‌دهد. به طور معمول مسائل شرعي و مالي در مسجد جامع، مسايل فرهنگي در مسجد هاشمي و مسايل اداري و پژوهشي در مسجد آقا عباس رسيدگي مي‌شود. در اين سه مسجد به صورت مسجد- مدرسه، تدريس علوم ديني مي‌شود و موقوفات دارد». با اين‌که منزلت اجتماعي و اقتصادي بازار و بازاريان ناشي از زيربناي اقتصادي، بازرگاني و توليدي است. امتيازات ارتباطي و پيوند آن با مراکز اجتماعي و مذهبي به‌خصوص با جامع شهر موجب گرديده است تا مدارس ديني حتي‌الامکان در بدنه بازار جايي به خود اختصاص دهند و اغلب در مجاورت جامع و مرکز شهر قرار گيرند. از جمله مساجد بازار که در آن مکتب‌خانه داير بود، مي‌توان به مسجد امام حسن عسکري عليه‌السلام و مسجد حاج ‌علي کوچک اشاره نمود. تأمل در اسناد به‌دست آمده نشان مي‌دهد، اين مساجد به‌عنوان رقبه تا چه اندازه موقوفه براي اداره و تأمين هزينه‌هاي خود در راستاي کارهاي فرهنگي داشته است. «با توجه به سند حکم نظارتي اعطاي کتب موقوفه مرحوم بيگلر بيگي نوايي (رحمه‌الله) در آمل وقف کتاب نيز داريم. آقاي بيگلر بيگي زمين‌هاي خود را وقف کرد تا هر ساله مقداري کتاب به طلبه‌هاي بومي اين منطقه برسد.

کارکرد مذهبي

بسياري از درآمد موقوفات ايران طبق نيات واقفان به‌منظور پاسداشت شعائر ديني و نشر معارف اسلامي صرف مي‌شود. استفاده از عوايد موقوفات به ‌منظور ساخت مساجد و تجهيزات آن‌ها، ساخت تکايا و حسينيه‌ها، اداره مجالس عزاداري ائمه عليهم‌السلام، برگزاري کنگره جهاني حج، مسابقات قرائت قرآن کريم در سطح داخلي و بين‌المللي، چاپ و نشر قرآن کريم و کتب ديني از کارکردهاي فرهنگي مذهبي وقف است. به نظر مي‌رسد بيش از نيمي از موقوفات کشور در جهت عمل به آيه کريمه «و من يعظم شعائرالله...» وقف مصارف مختلف فرهنگي شده ‌است که هدف از آن‌ها تعظيم شعائر الهي، احياي احکام و معارف ديني و توسعه باورها و سنت‌هاي حسنه مذهبي است. نهاد وقف رابطه مستقيمي با اعتقادات مذهبي مردم دارد و موقوفات هم با توجه به احتياجات هر دوره بوده است. در نتيجه، اين عامل نقش مهمي در پايداري و گسترش اين نهاد داشته و دارد. افزايش تعداد موقوفات در يک جامعه بدون ترديد حکايت از سطح بالاي فرهنگ و تمدن در يک اجتماع دارد و کمبود چنين مواردي با فراهم بودن شرايط نسبي مي‌تواند از نشانه‌هاي بي‌توجهي مردم در جامعه و خودخواهي عمومي تلقي گردد.

با توجه به اين‌که بيشترين تعداد موقوفات مربوط به محله يا محلات بازار است مي‌توان گفت تا چه اندازه روحانيون با بازار و بازاريان رابطه نزديکي داشته‌اند به‌گونه‌اي ‌که واقف برخي از دکان‌هاي وقفي بازار آمل، روحانيون يا متوليان آن روحانيون بودند يا در واقع اين املاک موقوفه تحت نظر روحانيون مساجد بازار اداره مي‌شد. با بررسي اسناد به‌دست آمده مي‌توان گفت علت مذهبي يکي از مهم‌ترين انگيزه‌هاي واقفان شهر آمل ‌است زيرا بسياري از عايدات مصرف اين موقوفه‌ها براي عناصر مذهبي چون مساجد، تکايا و موارد مصرف آن‌ها به کار مي‌رود».

کارکرد اجتماعي

روحيه تعاون اجتماعي و پيشي جستن در خيرات در نهاد وقف عينيت مي‌يابد و دو بعد خوددوستي و نوع‌دوستي به منصه ظهور مي‌رسد. در بعد دوم بهترين روابط انساني حاکم مي‌گردد و ديوارهاي تنگ فردپرستي و بي‌تفاوتي نسبت به زندگي ديگران فرو مي‌ريزد. اين بعد به قدري اهميت دارد که به صرف مسلمانان محدود نمي‌شود. بعد اجتماعي وقف که در آن غيرخواهي نهفته است دامنه گسترده‌اي دارد و تنها به مسجد و حسينيه منحصر نمي‌شود، هر چند اهميت اين مکان‌هاي مقدس بر کسي پوشيده نيست.

وقفنامه‌ها بر حسب احتياجات اجتماعي هر عصر و زمان تنظيم شده است و ما در بين آن‌ها همه‌ گونه خدمات اجتماعي را مي‌توانيم پيدا کنيم. وقف وسيله توزيع مجدد و حمايت از اقشار آسيب‌پذير است بدون آن‌که هزينه‌اي بر دولت تحميل کند. از طريق وقف مي‌توان انتخاب کالاهاي عمومي مورد علاقه جامعه را تشخيص داد. در هر دوره‌اي از ادوار تاريخي با توجه به موقوفات مي‌توان پي برد که اين تمايل به سمت اموري مانند آموزشي، بهداشتي، تأسيسات زيربنايي و يا خدمات مذهبي مانند روضه‌خواني و برگزاري مراسمي از اين قبيل بوده‌ است. سنت وقف همبستگي اجتماعي بين گروه‌هاي مختلف جامعه از جمله اغنيا و فقرا را بيشتر مي‌کند و از تضادهاي طبقاتي به ميزان قابل توجهي مي‌کاهد و نهادي است که مشارکت مردم را در امور اجتماعي افزايش مي‌دهد و واقف با اقدام آزادانه و داوطلبانه خود با تخصيص بخشي از دارايي‌اش، مراکز عام المنفعه چون مدرسه، بيمارستان، کتابخانه و از اين قبيل را به وجود مي‌آورد. اوقاف از طريق فراهم ساختن امکانات مالي براي عالمان و محققان موجبات توسعه علمي و نهايتاً توسعه اقتصادي و اجتماعي را فراهم مي‌سازد. کارکرد اجتماعي يکي ديگر از کارکردهاي وقف در بازار آمل است. با توجه به احتياجات آن دوره، موقوفات آمل از رويکرد اجتماعي به دو دسته طبقه‌بندي مي‌شود:

1- موقوفاتي که در تأسيسات زيربنايي تأثيرگذارند. مانند: حمام، کاروانسرا، مسجد، تکيه و دکان.

2- موقوفاتي چون خانه، حياط مسکوني که براي خدمات مذهبي چون جشن‌هاي مذهبي، روضه‌خواني و عزاداري امام حسين عليه‌السلام و اطعام در ماه محرم و صفر، عزاداري در ماه رمضان به همراه ختم کلام الله مجيد، مصارف مساجد و طلبه‌ها به کار مي‌رود. يکي از اين سنت‌هاي بسيار پسنديده و تأثيرگذار ايراني، مراسم عزاداري امام حسين عليه‌السلام است که از طريق موقوفات بسيار، در شهرهاي سنتي تأمين مي‌شود. اسناد به دست آمده نشان مي‌دهد که چه ميزان دکان، خانه و حياط مسکوني در آمل به اين کار اختصاص داده شده‌ است. بسياري از اين موقوفات چنان‌که از اسناد برمي‌آيد رقبه خاصي ندارد و در محلات گوناگون به صورت پراکنده وجود دارد. تجلي انگيزه‌هاي روحيه انفاق، ايثار، فداکاري، نوع‌دوستي، خيرخواهي و... در قالب وقف، از عوامل بسيار مهم در شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي است. بر اساس شواهد به دست آمده، اين شهر به دنبال حوادث طبيعي و غير طبيعي دچار بحران‌هاي مختلفي ‌شد که به فقر و ناداراي و نابساماني شهر و مردم اين شهر ‌انجاميد. از اين ‌روي علت اجتماعي يکي ديگر از انگيزه‌هاي مهم واقفان اين شهر است و نقش وقف در حيات جوامع انساني آنچنان وسيع و گسترده است که تمام ابعاد و جنبه‌هاي مختلف آن را شامل مي‌شود و کمتر اموري از جامعه را مي‌توان يافت که از پوشش نظام وقف خارج باشد.

کارکرد اقتصادي

از وقف براي ترسيم خط‌مشي صحيح حرکت اقتصادي و توزيع عادلانه ثروت در جوامع انساني به‌منظور برآوردن نيازهاي مستمندانه استفاده مي‌شود. اين حرکت که از آن به حبس اموال و املاک تعبير شده‌ است، در اسلام به عنوان يک سنت حسنه تأييد شده و از آن براي استحکام و پشتوانه اقتصاد اسلامي در جهت تأمين منافع عمومي، حمايت از مبلغان اسلام و ائمه مساجد و جماعات، گسترش سطح فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامي و پيشبرد امور عام المنفعه استفاده شده ‌است. مال و بنون که در آيه 46 سوره کهف زينت زندگي دنيوي خوانده شده، همان نيروي اقتصادي و نيروي انساني است که با قرار گرفتن در مسير الهي مانند وقف رنگ جاودانگي مي‌گيرد. فقرزدايي يکي از اهداف مهم وقف است. در قرآن کريم با اين‌که به وقف اشاره‌اي نشده، بر مفهوم تعديل ثروت بسيار تأکيد شده است. افزون بر اين دليل قطعي سنت گواهي مي‌دهد که بسياري از شخصيت‌هاي بزرگ اسلام دارايي‌هاي خود را به منظور اهداف خيرخواهانه واگذار کرده بودند. از اين ‌روي ميزان موقوفات حکايت از اعتقادات مذهبي و شرايط اقتصادي مردم دارد که در اين ميان ميزان امنيت نيز در مسئله اوقاف بي‌تأثير نيست زيرا اگر صاحب ملکي از سياست دولت پروا داشت براي حفظ ملک خود آن را وقف مي‌کرد و در تصرف خود نگه مي‌داشت. بنابراين نتيجه وقف را مي‌توان در سه فرايند ذکر کرد: تعديل ثروت، توازن اجتماعي و همکاري جامعه که همه اين‌ها در اصل، زيربناي عدالت اجتماعي و اقتصادي جامعه هستند. از ديد اقتصادي، موقوفات شهر و بازار آمل موقوفاتي هستند که با کاربريهاي مختلف چون تجاري، مسکوني، مزروعي، خدماتي به صورت اجاره در اختيار افراد قرار مي‌گيرد تا در ازاي پرداخت مال الاجاره از آن بهره‌برداري نمايند. اين گونه از موقوفات به عنوان پشتوانه اقتصادي، بسياري از نيازهاي اجتماعي شهر را تأمين مي‌کند. نظام وقف در حل يکي از مشکلات مهم اقتصادي يعني اشتغال نيز نقش دارد. و تأمين مساکن ارزان قيمت براي مردم نادار و واگذاري زمين‌هاي وقفي با اجاره طويل‌المدت به مردم و اجاره دادن مغازه‌ها و کارگاه‌ها با اجاره ارزان، امکان رقابت با بخش‌ها و مراکز بازرگاني و پيشه‌وري بيرون از بازار را فراهم مي‌سازد. سليماني از آهنگران قديمي بازار آمل مي‌گويد: «اجاره ساليانه‌اي که در ابتدا به اداره اوقاف مي‌پرداختيم، 200 تومان و ارزان بود. بعد 300 تومان شد، بعد آن 1000 تومان و کم‌کم 3000 تومان و اکنون به 7200 تومان رسيد».

بيشترين موقوفه اقتصادي بازار آمل توسط طايفه مشايي- که قبل از ظهور سلسله قاجاريه از ثروتمندترين طايفه آمل بودند- وقف شده‌ است. علت گستردگي موقوفات در محله مشايي و گلباغ‌محله را مي‌توان در چند مورد احتمال داد:

1- اعتقاد مذهبي اين طايفه،

2- دارا بودن شرايط اقتصادي خوب،

3- حوادث‌هاي متعدد و

4- امنيت و ترس از دست دادن املاک. شهر آمل در طي دوره‌هاي تاريخي همواره در معرض حوادث‌هاي متعدد از جمله جنگ‌هاي پياپي، حوادث‌هاي طبيعي و بيماري‌هاي انساني هميشه در حال رشد و رکود بوده ‌است و مردم آن همواره با سختي‌ها و مصيبت‌هايي که منجر به فقر و ناداري مردم و شهر مي‌شده است مواجه بودند. بنابراين مي‌توانيم نهاد وقف را در اين شهر به دنبال تجربه‌هايي بدانيم که اين مردم در طي روزگاران پيش به دست آورده‌اند. به طور کلي ماهيت اوقاف جنبه اقتصادي دارد و در حل مشکلات اقتصادي جامعه مي‌تواند بسيار مؤثر باشد. استفاده از درآمد اوقاف جهت ايجاد راه‌ها، ابنيه‌هاي عمومي، احداث پل، ساخت کارخانجات توليدي براي جذب جوانان بيکار، اطعام مساکين، تهيه مسکن ارزان قيمت براي جوانان، سرمايه‌گذاري در طرح‌هاي عمراني، صنعتي و کشاورزي، کاهش قيمت‌ها و افزايش توليد و... بسيار مهم ميباشد و تأثير بسيار زيادي بر رشد و پيشرفت جامعه مي‌گذارد.

کارکرد آفرينش فضاهاي کالبدي

نظام وقف موجد ساخت و ايجاد بسياري از فضاها و عناصر باارزش شهرها بوده‌ است. چنان‌که در تاريخ شهرسازي ايراني- اسلامي به‌ مجموعه‌هاي کالبدي پيوسته و هم‌بسته‌اي در مقياس‌هاي مختلف شهري از مقياس يک مرکز محله يا محله تا مقياس‌هاي مرکز شهر و يا شهر برمي‌خوريم که سنت وقف در شکل‌گيري آن‌ها نقش اساسي داشته است. چنانچه در بازار آمل از نظر کالبدي نقش وقف را مي‌توان در ايجاد و احداث خردترين عناصر کالبدي نظير مساجد، مسجد-مدرسه‌ها، تکايا، حمام و منازل مسکوني تا شکل‌گيري فضاهاي شهري چون بازار مشاهده نمود. وقف در بازار، اماکن مذهبي و فعاليت‌هاي ديني را حمايت مي‌کند و از طرفي عملکردها و ساختارهاي موجود در ديگر نواحي شهري، تحت تأثير وقف بوده است و بخشي عمده و اساسي در اقتصاد سنتي شهرها و نهادهاي اجتماعي وابسته بدان را تشکيل مي‌‌دهد که تأثير مهمي در شهرهاي سنتي خاورميانه داشته و اين خود عاملي براي حمايت از اماکن مذهبي و عملکردهاي آن‌ها و ديگر امکانات بوده ‌است. پراکندگي جغرافيايي بناهاي وقفي از يک نظام عقلايي و اقتصادي کاملاً تکامل يافته پيروي مي‌کند به گونه‌اي‌که يک موقوفه با چند رقبه مانند مسجد، مدرسه، کاروانسرا، بازار و حمام و غيره در جوار هم قرار گرفته‌اند. مکان‌يابي آن‌ها چنان نظم کالبدي و فضاي ارزنده‌اي را به فضاهاي جغرافيايي مي‌بخشد که توجه معماران و شهرسازان قرن بيستم را به خود جلب نموده است. اين مجتمعات بديع که گاهي به صورت ميراث فرهنگي به ثبت رسيده است معرف رونق اقتصادي و دوره تاريخي است.

از آثار مهم وقف حفظ بنا و تعمير مستمر آن‌ است که محققان را با مصالح ساختماني و سبک‌هاي معماري هر عصر آشنا مي‌سازد و کارايي و عملکرد بناهاي موقوفه چون مساجد، مدارس، دارالشفا‌ها را براي ما روشن مي‌گرداند و مطالعه هر يک از آن‌ها ما را به مجهولات مسائل شهري و تاريخي ادوار گذشته اسلامي واقف مي‌سازد و حتي ابتکار منطقي و عقلايي بانيان و سازندگان آن‌ها را به جامعه امروز معرفي مي‌کند. بسياري از مغازه‌هاي بازار بر اثر آتش‌ سوزي‌هاي مهيب تخريب و توسط بازارياني که به عنوان مستأجر موقوفههاي درون بازار شناخته ميشدند، ساخته شدند مانند بازار آمل.

نقش وقف در ايستايي بافت شهري و محافظت از اصلاح و بازسازي بافت فرسوده

شناخت مکانيسم شهرها براي مطالعه شهري امري ضروري است زيرا شناسايي و ارزيابي چگونگي‌ شکل‌گيري و توسعه پديده‌هاي شهر از زمان‌هاي گذشته تا امروز داراي اين نقش حساس است که حين به وجود آوردن وضعي نو براي شهر، تداوم پديده‌هاي محلي را تا آنجا که لازم است تضمين نمايد. طرح باززنده‌سازي شهر در واقع ايفا کننده اين وظيفه است که به اتکاي شناخت روند زندگي شهر، راه توسعه پديده‌هاي موجود را براي پي‌گيري يا تداوم، سهلتر و سريع‌تر شدن زندگي مردمان شهر پيش‌بيني کند. عوامل شهرسازي- معماري، جغرافيايي- طبيعي و اقليمي، حقوقي و اقتصادي از عوامل تغيير دهنده شهر محسوب مي‌شود. يکي از عواملي که نقش مهم در ايستايي بافت شهري دارد، وقف است که در کيفيت و چگونگي عملکرد بازتاب‌هاي کالبدي، ويژگي‌هاي کالبدي و معماري مقياس و اندازه فضاي موقوفه نقش اساسي دارد. يعني هرچه مقياس عناصر و عملکردهاي وقفي بالاتر و بزرگ‌تر باشد، تأثير و کارايي آن‌ها در ساختار شهرها بيشتر است. از مهم‌ترين علل محافظت از اصلاح و مرمت بافت قديمي در شهر آمل نهاد وقف است زيرا سبب شده‌ تا بافت قديمي اين شهر يا به عبارتي بازار آن- که مهم‌ترين رقبه‌ها را در خود جاي داده است- از مداخلات کالبدي دوره رضاخاني و بسياري از عوامل تخريب‌کننده شهر اعم از طبيعي، جغرافيايي، معماري و... مصون بماند يا دوباره شکل گيرد.

وضعيت کنوني موقوفه‌ها

امروزه وضعيت وقف در بازار آمل به مانند گذشته نيست اما سنت نيکوي وقف(وقف املاک) همچنان در اين شهر ادامه دارد و احترام به اموال وقفي به ويژه در نزد بازاريان مقدس است. در حال حاضر بافت قديم شهر آمل به نسبت ديگر جاهاي شهر از موقوفات بسياري برخوردار است. در اين ميان با توجه به اسناد به‌دست آمده، مشايي‌محله، گلباغ‌محله و کاردگرمحله- از محلات بازار- بيشترين موقوفات تجاري و مذهبي شهر آمل را دارا هستند و گرجي‌محله - از محلات محدوده بازار- کمترين موقوفات را در شهر آمل دارد. بنابراين بخش بازار آمل داراي تراکم موقوفات بيشتري است که اغلب آن‌ها به جز چند مرکز مذهبي، دکان‌ها مي‌باشد. شايان ذکر است که هر يک از اين مراکز مذهبي موقوفات بسياري دارد که ذکر شد. اعتقادات مذهبي قشري از مردم، يکي از علل کاهش اشتياق به مقوله وقف به‌خصوص در محله‌هاي جديد و اعيان نشين است و البته در اين ميان مسئله امنيت را نيز نبايد فراموش کرد. زيرا به مرور زمان مردم کمتر به عملکرد مستبدانه دولت توجه مي‌کردند و يا شايد مالکيت آن‌ها در محله‌هاي جديدتر بر پايه محکم‌تر قرار مي‌گرفت که نيازي به وقف کردن املاک خود نمي‌ديدند. علت اقتصادي نيز يکي ديگر از علل کاهش اشتياق به وقف است.

تأثير مؤسسات وقفي در حيات بازار آمل

>تأثير مطلوب >تأثير نامطلوب

تأثير مطلوب

الف. مؤسسات وقفي با مديريت خوب؛ نقشي مثبت در رونق کسب‌وکار در بازار ب. برقراري نوعي تعادل اقتصادي در بازار و درستي در معاملات ج. سبب ماندگاري سنت‌ها و بافت‌هاي قديمي شهرهاي کهن(بازار)

تأثير نامطلوب

الف. تأثير نامطلوب در نحوه اداره و ظاهر فضاهاي وقفي؛ عدم رسيدگي و ناتواني در تأمين هزينه‌هاي تعمير و نگهداري آن ب. درآمدهاي پايين مکان‌هاي وقفي، پرداخت اجاره‌ها بر اساس ميزان حق‌الاجاره‌هاي مصوب و ناچيز بودن آن براي نگهداري مؤسسات ج. پراکندگي و گستردگي موقوفات با تمرکز در مناطق خاصي از شهر و دگرگوني سيماي آن

نقش اداره اوقاف آمل در رابطه با موقوفه‌هاي بازار آمل

در بازار آمل مساجدي چون مسجد جامع، آقا عباس، هاشمي، حاج ‌علي‌کوچک(مسجد هدايت) و امام‌حسن عسکري عليه‌السلام از اهميت و قداست بالايي برخوردار است. مؤمنان جهت حفظ و حراست و نگهداري از اين مساجد متبرک، زمين‌هاي خود را وقف بر اين مکان‌ها نمودند که اکثر اين زمين‌ها به صورت تجاري و مسکوني مورد بهره‌برداري قرار مي‌گرفت و هم‌اکنون هم در تصرف اشخاص و زير نظر اداره اوقاف برابر مقررات و قوانين جاريه جمهوري اسلامي عمل به وقف مي‌شود. از‌ جمله اين موقوفات، موقوفات مسجد جامع آمل که شامل مغازه‌هاي اطراف و شش‌دانگ از روستاي کوسه زر(در نزديکي محمود آباد) که بالاي 200 هکتار شاليزاري و خشکه‌زاري و خانه‌هاي مسکوني است و همچنين شش‌دانگ روستاي چاکسر‌محله است. همه اين املاک، وقف مسجد جامع آمل است که درآمد آن توسط اداره اوقاف آمل وصول و بابت تعمير، نگهداري، حقوق مؤذن، فرش و طلاب علوم ديني و... در آن مکان به مصرف مي‌رسد. اجاره مغازه‌هاي موقوفه مسجد جامع هر سه سال توسط کارشناس رسمي دادگستري با ابلاغ اداره اوقاف برآورد شده و به‌ وسيله امور مالي اداره اوقاف وصول و به حساب موقوفه واريز مي‌گردد. مدت اجاره مغازه سه سال و مسکوني‌ها پنج سال و زمين شاليزاري ده سال مي‌باشد. متوليان موقوفه‌هاي بازار آمل، وضعيت نظارت بر موقوفه‌هاي بازار، ناظران، وظايف و تکاليف، نحوه اعمال نظارت و ... برخي از واقفان که املاک خود را وقف نمودند در وقفنامه، افرادي را به نام متولي تعيين نموده‌اند که پس از گذشت سال‌ها اين افراد در دادگاه مدني خاص جهت دريافت حکم توليت موقوفات با تنظيم دادخواستي اسناد و مدارک را مستدل مي‌نمايند که پس از بررسي، حکم آن‌ها صادر مي‌گردد. در اين گونه موقوفات اگر ناظرين مشخص نداشته باشد اداره اوقاف حسب وظيفه قانوني، ناظر موقوفه و متولي مي‌باشد که عملکرد متولي را زير نظر داشته باشد اما موقوفاتي هستند که فاقد متولي‌اند که اين موقوفات مستقيم به وسيله اداره اوقاف اداره مي‌شود و درآمد برابر نظر واقف هزينه مي‌گردد و پس از پايان هر سال اسناد و مدارک هزينه شده به اداره تحقيق کل استان مازندران ارسال تا نسبت به صدور مفاصا حساب همان سال اقدام شود. اگر ناظر مشاهده نمايد که متولي قادر به انجام امور موقوفه تحت توليت خويش مانند احياي موقوفه، گرفتن سند مالکيت، تنظيم اجاره‌نامه براي متصرفين، وصول عوايد موقوفه و افتتاح حساب مشترک تعلل ورزد، ناظر مي‌تواند با جمع‌آوري اسناد و مدارک مثبته و ارائه به مراجع قضايي نسبت به خلع يد متولي در امور موقوفه اقدام نمايد که کار ناظر تقريباً همان حفظ حقوق موقوفه مي‌باشد.‌

نتيجه

وقف از نظر اجتماعي و اقتصادي کارکرد بسيار مهمي در زندگي روزانه دارد و نقش بسيار مؤثري در شکل‌دهي ساخت فضايي شهرهاي ايران داشته است. در برخي از مناطق که پديده وقف گسترش يافته، چهره جغرافيايي آن دگرگون شده است. با توجه به اسناد به‌دست آمده بيشترين موقوفات شهر آمل مربوط به محله يا محلات بازار است که شامل دکان، مساجد، تکايا، حمام، کاروانسرا و منازل مسکوني است‌. اين موقوفات ارتباط مستقيمي با سيماي فيزيکي و کالبدي شهر آمل دارد و در ميان محله‌هاي بازار، گلباغ‌محله، مشايي‌محله و کاردگرمحله بيشترين موقوفات تجاري را شامل مي‌شود. تعداد بسياري از دکان‌ها، باغ‌ها، املاک و مراتع به عنوان پشتوانه اقتصادي بسياري از نيازهاي اجتماعي شهر را تأمين مي‌کند. نهاد وقف يکي از عوامل مهم در برپايي شهر آمل بعد از آتش‌سوزي 1335 قمري است که در تداوم نهادها و تأسيسات ديني و اقتصادي آمل به ويژه بازار آن نقش بسزايي داشته است.

پيشنهاد و راه‌حل‌ها

1- استفاده بهينه از درآمد موقوفات مربوط به بازار آمل، در کارايي هر چه بيشتر مؤسسات تجاري، اجتماعي و فرهنگي آن.

2- اختصاص مبلغي براي نگهداري و بازسازي موقوفات، داشتن مدير اجرايي خوب در به مصرف رساندن صحيح موقوفه‌ها و نظارت بر کار ناظران.

3- عدم تغيير زود به زود رياست در اداره اوقاف شهرستان آمل، بومي بودن، مي‌تواند به‌عنوان يکي از شاخصه‌هاي انتخاب رييس در اداره اوقاف آمل محسوب شود تا شناخت کافي به مناطق وقفي داشته باشد.

4- همکاري اداره اوقاف منطقه با رقبه‌هاي مذهبي بازار و محدوده آن در به مصرف رساندن موقوفه‌هاي آن.

5- يکپارچه‌سازي دريافت حقوق وقف بر اساس ميزان و معيار مشخص، احياي موقوفات؛ چون در گذشته نسبت به وصول عوايد وقف به صورت سليقه‌اي عمل مي‌شد و ميزان و معيار خاصي نداشت پس از گذشت سال‌ها متأسفانه همان تفکر در بين متصرفان زمين‌هاي موقوفه رواج دارد. در زمان پرداخت اجاره موقوفات همچنان با اکراه حقوق وقف را پرداخت مي‌کنند. به‌همين دليل براي حل اين مسئله پيشنهاد مي‌شود که در رسانه‌هاي گروهي چون صدا و سيما، نشريات محلي و سراسري در خصوص اهميت وقف و پرداخت حقوق موقوفات و تشويق و ترغيب مسئولان امر در يکپارچه‌سازي دريافت حقوق وقف بر اساس معيار مشخص اقدام گردد تا نسبت به احياي موقوفات و همچنين روشن شدن اين مسئله در بين متصرفان زمين‌هاي موقوفه در زمان پرداخت حقوق وقف- با ميل و رغبت خود پرداخت نمايند- عمل گردد.

منابع

>کتاب >مراکز آرشيوي >مقاله >رساله >مصاحبه

کتاب

1. تاريخ طبرستان، ابن‌اسفنديار کاتب، بهاءالدين محمد بن حسن؛ به تصحيح عباس اقبال و محمد رمضاني، تهران، پديده خاور، 1366.

2. نظريه‌هايي درباره شهرهاي قلمرو فرهنگ اسلامي، اشرف‌السادات باقري، تهران، اميرکبير، 1386.

3. نقش بازار در قيام 15 خرداد، رحيم روحبخش، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامي، 1381.

4. باززنده‌سازي بناها و شهرهاي تاريخي، محمد منصور فلامکي، تهران، دانشگاه تهران، 1356.

5. شهرهاي ايران، محمديوسف کياني، ج 4، صحاف، بي‌تا.

6. وقف در ايران، مينودخت مصطفوي رجالي، 1351.

مراکز آرشيوي

1.اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان آمل؛ 24 وقفنا‌مه(وقفنامه مسجد- مدرسه جامع آمل، آرشيو 255، مسجد- مدرسه آقا عباس، آرشيو 2 / 220، تکيه مشايي، آرشيو 255 و...).

مقاله

1. موقوفات تهران و تحول شهر1269-1320، منصوره(نظام مافي) اتحاديه، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال هفتم، شماره 4، 1378.

2. نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي، سيد جواد امام‌جمعه‌زاده، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال هشتم، شماره 30، 1379.

3. ربع رشيدي، مجتمع بزرگ وقفي، علمي و آموزشي در تبريز، سيد حسين اميدياني، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال هفتم، شماره 27، 1378.

4. موقوفات ديني و شرق اسلامي، اکارت اهلرس، ترجمه مصطفي مؤمني و محمدحسن ضياتوانا، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 10، 1374.

5. نقش وقف در آبادي شهرها، اشرف‌السادات باقري، فصلنامه وقف ميراث‌ جاويدان، سال چهاردهم، شماره 55، 1385.

6. وقف و نقش آن در توسعه اقتصادي و اجتماعي، صادق بختياري، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال دهم، شماره 39-40، 1381.

7. راه‌هاي ترويج فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه، سيد مهدي بزرگي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال هشتم، شماره 30، 1379.

8. چهار مدرسه موقوفه از دوره تيموريان و صفويان، محمود پسنديده، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال دوازدهم، شماره 47-48، 1383.

9. اوقاف در تاريخ و آثار آن در اقتصاد نوين اسلامي، مراد چيزاکچا، ترجمه سيد علي کسايي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 42-44، 1382.

10. سهم موقوفات در ساختار فرهنگي کشور، محمدعلي خسروي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال چهاردهم، شماره 55، 1385.

11. تاريخچه وقف کتاب در اسلام، علي رفيعي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال دوم، شماره 7، 1373.

12. روند مطالعات شهري و جايگاه جغرافياي شهري در ايران، محمدتقي رهنماي، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، سال 3، شماره 3، 1367.

13. پراکندگي جغرافيايي موقوفات و آثار اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي آن در اصفهان، سيروس شفقي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 19-20، 1376.

14. عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن، سيروس شفقي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال دهم، شماره 38، 1381.

15. تحليل فضايي کالبدي بازار اصفهان، سيروس شفقي، فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، سال شانزدهم، شماره 1، 1380.

16. توسعه وقف و ماهيت حقوقي آن، احد قلي‌زاده، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال دهم، شماره 39-40، 1381.

17. تحليل نقش متقابل وقف و شهرسازي، برنامه‌ريزي فضايي-کالبدي، راهبردي جديد در توسعه و بهره‌وري بهينه موقوفات، محمود محمدي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، شماره 30، سال هشتم، 1379.

رساله

1.بازار آمل، معصومه يدالله‌پور، کارشناسي ارشد، بنياد ايران شناسي- دانشگاه شهيد بهشتي، 1388.

مصاحبه

1. احمد سليماني، آهنگر، مکان مصاحبه: راسته نمدمالان يا بازار هاشمي، مغازه وسايل و لوازم کشاورزي احمد سليماني، تاريخ مصاحبه: 22 / 7 / 1387، روز مصاحبه: دوشنبه، ساعت مصاحبه: 5 / 3- 5 عصر

2. جعفري، طلبه، مکان مصاحبه: مسجد جامع، روز مصاحبه:30 / 4 / 1388

3. جلالي، مسئول امور ديني- اجارات، اداره اوقاف و امور خيريه شهرستان آمل، روز مصاحبه: 5 / 4 / 1388

4. سيد عبدالله مرتضوي مقدم، بزاز، مکان مصاحبه: بازار چهارسو، فروشگاه اطلس، تاريخ مصاحبه: 21/ 7 / 1387، روز مصاحبه: يکشنبه، ساعت مصاحبه: 5 / 9- 5 / 12 بعد از ظهر

5. عبدالاحد مسائلي، زرگر، مکان مصاحبه: بازار نوراسته، زرگري مسائلي، تاريخ مصاحبه: 28 / 7 / 1387، روز مصاحبه: يکشنبه، ساعت مصاحبه: 5 / 12- 5 / 1 بعد از ظهر

6. محمدرضا قلي‌پور، کيف فروش، مکان مصاحبه: قصر کيف، بازار جنب تکيه اميري، تاريخ مصاحبه: 22 / 7 / 1387، ساعت مصاحبه: 5 / 11- 5 / 1 بعد از ظهر

7. نصرت‌الله شهره، خواروبارفروش و لوازم شکار فروش سابق در تيمچه، مکان مصاحبه: خيابان مهديه، تاريخ مصاحبه: 19 / 10 / 1387، روز مصاحبه: يکشنبه، ساعت مصاحبه: 11- 5 / 12 بعد از ظهر