مدرسه مریم بیگم (علوی) خوانسار وموقوفات آن

مؤلف: محبوبه خسروی کارشناس ارشد الهیات، پژوهشگر فرهنگ وتمدن اسلامی

چکيده

مدرسه مريم بيگم صفوي که در اين نوشتار به آن مي‌پردازيم، قديمي‌ترين مدرسه خوانسار است که در زمان صفويه توسط مريم بيگم شاهزاده صفوي بنا گرديده است. تاريخ انشاء وقفنامه مدرسه مربوط به 1106 هـ. ق و تاريخ وقفنامه يک جلد فروع کافي موجود در مدرسه 1113 هـ. ق مي‌باشد. اين مدرسه از جمله مدارس پر برکت جهان اسلام بوده و از زمان تأسيس تاکنون بسياري از عالمان بزرگ تحصيلات اوليه خود را در آن سپري نموده‌اند. طرح معماري بنا طرح هشت ضلعي است که در مرکز آن حوض سنگي و اطراف آن مسجد، حجره‌ها و مدرس واقع است. در سال 1394 هـ.ق توسط آيت الله سيد حسين علوي نجفي تعمير و مرمت گرديد و براساس حديث شريف (انا مدينة العلم و علي بابها) که بر سردر مدرسه گچ‌بري گرديد، نام مدرسه را علوي ناميدند. مدرسه داراي موقوفات قابل توجهي بوده که متأسفانه به مرور زمان از بين رفته و يا از حالت وقف خارج گرديده و تنها يک مورد از رقبه موقوفات آن باقي است. کليد واژه‌ها: مريم بيگم صفوي، مدرسه علوي، آيت الله سيد حسين علوي نجفي.

مقدمه

شهرستان خوانسار از جمله شهرستان‌هاي استان اصفهان مي‌باشد. اين شهرستان درغرب استان بين شهرستانهاي فريدن از سمت غرب، از شمال به گلپايگان و از سمت شرق به شهرستان برخوار و ميمه و ازجنوب به شهرستان تيران و کروند و فريدن محدود است. شهر خوانسار در مرکز شهرستان در 50 درجه و 19 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و 13 دقيقه عرض شمالي و 2250 متري از سطح دريا واقع گرديده است و به همين سبب داراي آب وهواي کوهستاني است. پيشينه تاريخي خوانسار بنابر آثار وشواهد متعدد به قبل از اسلام مي‌رسد و آثار بقاياي آتشکده هيکل در تيدجان از جمله اين آثار است. ورود اسلام به اين منطقه به بيش از هزار سال مي‌رسد. وجود امامزادگان متعدد به‌ويژه امامزاده جليل القدر «احمد بن محمد بن امام علي النقي(عليه السلام)» مؤيد اين امراست. آنچه مسلم است اين که خوانسار در ميان شهرهاي اطراف و اکناف اين شهر از نظر مذهبي موقعيتي ممتاز و جايگاهي ويژه دارد، به نحوي که دراين شهر نسبتا کوچک تعداد 100 باب مسجد و حسينيه وجود دارد. و در بسياري از محلات کوچک اين شهر چندين باب مسجد با فاصله بسيار اندک و درکنار هم قرار گرفته است. قديمي ترين اثري که در زمينه ساخت مسجد درخوانسار موجود است آثاري است که از مسجد موسوم به مسجد حاج رضا در خوانسار (در سمت جنوب شهر) در دست است. اين مسجد از بناهاي حاج رضا فرزند حاج قواس بوده که متأسفانه از بين رفته و تنها نمونه‌اي از کاشي‌کاري‌هاي آن در موزه لندن نگاهداري مي‌شود. اين قطعه کاشي داراي زمينه گل و بوته و جمله «ليدخل المؤمنين» بر روي آن نقش بسته است. ابعاد آن 45 در 60 سانتي‌متر است و قدمت آن به قرن هفتم هجري باز مي‌گردد. همچنين مسجد ديگري به نام مسجد چهارراه در محل مسجد جامع فعلي (قرن يازدهم) وجود داشته است که يک عدد رحل بزرگ قرآن کريم از آن موجود است و بر روي آن جمله وقف مسجدالچهارراه حک شده است و نيز در شمالي مسجد جامع فعلي از آثار ديگر به جاي مانده از اين مسجد است. از ديگر مساجد قديم خوانسار مسجد جامع فعلي شهر است که تاريخ اتمام بناي آن 1101 هـ ق مي‌باشد. بناي آن را مرحوم حاج صانع خوانساري بنياد نهاده است. يکي ديگر از مساجد قديم خوانسار مسجدي است که در داخل مدرسه علميه موسوم به مدرسه مريم بيگم صفوي واقع و بخشي از مدرسه محسوب مي‌گردد. اين مدرسه در زمان صفويه بنياد نهاده شده است.

مدرسه مريم بيگم صفوي

مدرسه مريم بيگم در سمت جنوب شهر مجاور سرشاخه شرقي رودخانه خوانسار واقع گرديده است. اين مدرسه که امروزه به نام حوزه علميه علوي ناميده مي‌شود از جمله بناهاي عصرصفويه است. مدرسه فوق کهن‌ترين مدرسه موجود در شهرستان خوانسار است که به امر مريم بيگم صفوي از شاهزادگان صفوي(دختر شاه صفي) بنا گرديده است. تاريخ وقفنامه آن که پس ازبناي مدرسه انشا شده است، سال 1106 هـ ق را نشان مي‌دهد. لازم به ذکر است که اين شاهزاده صفوي همچنين مدرسه‌اي به همين نام در سال1115 هـ ق در محله خواجو در شهر اصفهان نزديک چهارسو‌نقاشي ساخته که متأسفانه امروزه به کلي ويران شده و درمحل آن مدرسه‌اي جديد ساخته‌اند. دو لوح سنگي حاوي کتيبه از مدرسه قديمي و کتيبه سردر مدرسه در موزه ايران باستان نگاهداري مي‌شود.

ويژگي‌هاي بنا

مدرسه فوق داراي 1500 متر مربع مساحت مي‌باشد. مجاور مدرسه قطعه زميني به مساحت 200 مترمربع وجود دارد که سابقاً مکان حمام متعلق به مدرسه در آن بنا گرديده بود و امروز از بين رفته است. مدرسه داراي دو در ورودي است. در اصلي مدرسه سمت شمال، مجاور رودخانه خوانسار قرار دارد. اين در داراي سردري زيبا به ارتفاع 7 متراست. در ورودي مدرسه چوبي به ابعاد 170 سانتي‌متر در2 متر است. در دو سوي در ورودي دو سکوي سنگي قرار دارد. در بالاي سردر فوق حديث شريف «انا مدينة العلم و عليٌ بابها» به طرز زيبايي گچ‌بري گرديده است. در ذيل حديث شريف، اشعاري در خصوص تعميرات مدرسه در سال 1310 هـ ق گچ‌بري شده است. اين اشعار اثرطبع نظام الشريعه بديع (1268-1329) از شعراي خوانسار و گچ‌بري و خوشنويسي آن را استاد اسماعيل طهراني و استاد حسين طهراني به عهده داشته‌اند. در وسط سردر ورودي در قسمت بالا پنجره زيباي مشبک کتابخانه مدرسه قرار دارد. متأسفانه بخشي از سردر زيباي مدرسه در سال‌هاي اخير براثر رنگ آميزي و بخش ديگر بنا، بدون توجه به اصالت تاريخي آن آجرنما گرديده است. ورودي مدرسه، دالاني است به طول 9 متر با ارتفاع 3 متر و 40 سانتي‌متر وعرض 2 متر. در پايان دالان ورودي، به قرينه سمت نماي خارجي، دو سکوي سنگي از سمت داخلي محوطه ايجاد شده است. در وسط دالان ورودي در سمت راست، ورودي کتابخانه واقع است که با عرض 80 سانتي‌متر، ارتفاع 2 متر و 12 پله به کتابخانه که در طبقه فوقاني دالان ورودي مدرسه قرار گرفته است متصل است. اطراف دالان ورودي و محوطه داخلي مدرسه تا ارتفاع 1 متري توسط سنگ‌هاي قطور با ابعاد بزرگ نماسازي گرديده است. طرح داخلي مدرسه، طرح 8 ضلعي مي‌باشد که حياط آن داراي ابعاد 17 در 17 متر است. حياط مدرسه توسط سنگ فرش‌هاي قطور به چهارقسمت مساوي تقسيم و درمرکز آن، حوض سنگي بسيار زيبا با ابعاد 5/1 در 2 متر وعمق 5/1 متر توسط سنگ‌هاي يکپارچه با قطر20 سانتي‌متر ايجاد گرديده است. آب حوض از نهر موسوم به نهر«لا» يا «نغيلا» که محل آن از چشمه‌هاي معروف به سرچشمه خوانسار است تأمين مي‌گردد. مجراي ورودي آب از خارج از مدرسه تا محل حوض توسط کانالي سنگي به‌صورت يکپارچه شده است. اين نهر از سمت غرب وارد مدرسه مي‌گردد و از سمت شمال از خروجي زير زميني که کانالي است سنگي به سوي خارج از مدرسه جريان مي‌يابد. مدرسه داراي 22 حجره مي‌باشد. روبروي در شمالي مدرسه در سمت جنوب حياط مدرسه مسجد واقع و در دو سوي غرب و شرق حيات آن دو حجره به قرينه قراردارد که اين دو حجره همچون ساير حجره‌ها با دو پله سنگي به حيات مرتبط است. در جلوي اين دو حجره فوق به عرض 5 / 1 متر در4 متر ايواني با طاق‌ نماي هلالي شکل قراردارد و حجره اصلي مدرسه که اطاق مديريت حوزه نيز محسوب مي‌گردد داراي ابعاد4 در4 متر و ارتفاع 4 متر مي‌باشد. سقف کليه حجره‌ها به‌صورت طاق ضربي به شکل هلال از درون بسيار زيبا نماسازي گرديده است. کليه حجره‌ها فاقد پنجره است. نماي داخلي مدرسه اصالت خويش را حفظ نموده و از زمان ساخت تا کنون ظاهراً تغيير چنداني نيافته است. ناودان‌هاي پشت بام مدرسه که به سمت داخل حيات مدرسه جريان دارند از سنگ‌هاي قطور يکپارچه ساخته شده‌اند. حمام و آشپزخانه در ضلع جنوب غربي واقع است و درطبقه فوقاني حمام و آشپزخانه دو حجره که جديد احداث گرديده قرار دارد و راه ورودي آن از داخل بنا مي‌باشد به نحوي که ساخت حجره‌ها درترکيب مدرسه بي نظمي و خللي ايجاد ننموده است. در ضلع جنوب شرقي مدرسه در ورودي ديگر ايجاد گرديده است که با دالاني نسبتاً طولاني به خيابان آيت الله خوانساري متصل است. اين دالان با اختلاف ارتفاع در دو سطح متفاوت در انتها با دوپله به حياط مدرسه متصل است. در مرکز، دالان به چهار راهي تقسيم مي‌شود که راه غربي آن به وضوخانه و درسمت چپ به باغ مدرسه متصل است و ادامه دالان به عرض 5/2 متر به طول 15 متر به خيابان متصل است. در ضلع شمال شرقي مدرسه کلاس درس و دستشويي‌هاي مدرسه قرار دارد.

مسجد مدرسه

مسجد در سمت جنوب مدرسه قرار دارد. ارتفاع سردر ورودي مسجد 6 متر است. درسمت بالاي سردر مسجد اين جمله بر روي کاشي‌ها نقش بسته است. «ولقد اَمَرَ بتعميرهذالبنا حجت‌الاسلام والمسلمين آيت الله العظمي الحاج آقا حسين العلوي الموسوي» اين کاشي‌ها مربوط به زماني است که مدرسه توسط مرحوم آيت الله علوي تعميرگرديده. در جلو اين مسجد که با دو پله به حياط مدرسه متصل است ايواني به ابعاد 4 متر در4 متر قرار دارد که سقف آن به‌صورت هلال مي‌باشد. مسجد از دو بخش تشکيل شده است بخش اوليه به‌صورت مستطيل با جهت شمالي- جنوبي به ابعاد 5/4 در5/5 متراست. ارتفاع اين بخش 5 متر و سقف آن طاق هلالي است. بخش دوم در انتهاي قسمت اول به‌صورت مستطيل با جهت غربي– شرقي با ابعاد 5/4 در 11 مترطول است و گنبد کوچک مسجد در مرکز آن واقع است. محراب در سمت غرب اين بخش واقع است. محراب کوچک مسجد داراي ابعادي به ارتفاع 2 متر و60 سانتي‌متر و عرض1 متر و 20 سانتي‌متراست. داخل محراب به‌صورت 5 ضلعي بسيار زيبا ساخته شده است. دور تا دور مسجد نيز همچون ساير بخش‌هاي مدرسه، به ارتفاع 80 سانتي‌متر ازکف به‌وسيله سنگ نماسازي گرديده است که بر زيبايي بنا افزوده است. در بخش شرقي مسجد با دو پله امکان ورود به بخش وضوخانه مهيا گرديده است. ارتفاع گنبد تا کف 11 متر است. در سمت راست مسجد حجره‌اي کوچک قرار دارد که اين حجره داراي دو در ورودي بوده است يک در آن از داخل حياط مدرسه و در ديگرآن از خارج از مدرسه به حجره متصل بوده که اکنون مسدود گرديده است. اين حجره توسط در کوچکي که در کنار محراب مسجد بوده به مسجد متصل بوده و امام جماعت مسجد توسط اين در بدون ورود به مدرسه عبور و مرور مي‌نموده است. اين در اکنون مسدود و راهي از مسجد به خارج از مدرسه وجود ندارد و علت آن تصاحب زمين‌هاي اطراف مدرسه و راه عبور آن است.

کتابخانه

مدرسه از زمان تأسيس داراي کتابخانه بوده است ولي متاسفانه کتابخانه آن دستخوش حوادث گرديده و اکثر کتب نفيس آن به تاراج رفته است و امروزه تنها پنجاه نسخه خطي از کتابخانه اوليه موجود است. قديمي‌ترين نسخه خطي موجود يک نسخه فروع کافي است که تاريخ وقف آن 1113 هـ ق مي‌باشد. تعداد کتب چاپي کتابخانه بالغ بر6000 جلد است که اکثر آنها کتب مرجع مي‌باشد.

وقفنامه کافي خطي کتابخانه

بسم الله الرحمن الرحيم الحمدلله الواقف علي السرائروالمطلّع علي الضمائر والصلاه علي أشرف خلقه محمد وآله الأکابر وبعد، وقف مخلّد وحبس مؤبّد نمود جناب عاليحضرت، متعالي منزلت، ستوده خصلت، حميده طويّت، ملکي طينت، مستغني الألقابي، مقرّب ريش سفيد حرم محترم اصفهان، صانه الله عن طوارق الحدثان، وصي شرعي مرحمت وغفران پناه آقاحسنعلي اين کتاب جلد ثاني فروع کليني را از مال مرحوم مغفور مشاراليه، برکافّة علماء اماميه وفقهاء اثناعشريه (و) طلبة مدرسه واقع در قصبة خوانسار، که جناب عالي حضرت، متعالي منزلت، توفيق آثاري، حاجي الحرمين الشريفين، حاجي ميرزا محمدا ساخته اند که مطالعه و بهره مند گردند. وثواب آن را اولاً به روح مقّدس مطهرعرش درجات سدره مرتبات، هديه نمايند و ثانياً به روزگار فرخنده آثار واقف موّفق، أدام الله دولته و عمره واصل گردانند. و توليت قبض وسبط آن را مفوضّ نمود به جناب ..... و بعد از آن به ارشد اولاد ذکور مشاراليه که متولي مدرسه مذکوره باشند. نسلاً بعد نسل مشروط به آنکه درمعرض بيع و هبه و صلح درنياورند. تغييردهنده به لعنت خدا و ائمه هدي گرفتارگردد و صيغة شرعيه وقف خوانده شد فمن بدّله بعد ما سمعه فانّمااثمه علي الّذين يُبدلونه. تحريراً في رجب المرجّب 1113 مهر«لا اله الا الله الملک الحق المبين» - هوشياري.

تعميرات مدرسه

براساس آثار موجود اين مدرسه از زمان تأسيس تا کنون حداقل 3 مرتبه تعميرگرديده است. البته اين بدان معنا نيست که تعميرات صرفاً به اين 3 دوره محدود شود زيرا در تعميرات سال‌هاي 1385 که زير نظر مرحوم آيت الله سيد مرتضي علوي صورت گرفته است، در برخي از حجره‌ها چهار دوره تعميرات ديده شده است ليکن سه دوره مذکور در اسناد موجود است. آنچه شواهد نشان مي‌دهد در سال 1310 هجري قمري مدرسه توسط آيت الله سيد محمد تقي خوانساري(جد خاندان شهيدي) تعميرگرديده است. برسردر ورودي مدرسه (در شمالي) اشعاري از مرحوم نظام الشريعه بديع عالم و شاعر خوانساري دراين خصوص گچ‌بري گرديده است. اين اشعار و ماده تاريخ در زمينه آبي و قرمز بدين شرح است:

جـناب ميــر محمـد تـقي که مـداحي نديده در همـه آفـاق اين چنين ممـدوح

خلاصـه علـما بحـر علـم و کان عـطا که هم مروّج دين است و هم مـروّج روح

بيــاض چهره او نـور وادي ايمــن ولـاي حضـرت اوثــاني سفيــنه روح

رواست بوعلي از بهر فضل و علم و کمال به طوع چهره ز خاک دَرَش کند ممـسوح

به هرکجا نگري نـور فيض اوست عيان مگـر به ديـده بي نـور حاسـد مقـدوح

گناهـکار درش را اميـد رحمـت نيسـت مگر که توبه ز عصيان او کند چو نصـوح

ز فيض همّت خود ساخت باز مدرسه را چه سالهاست که بود اندر اين بلد مطروح

تبارک الله از اين مدرسه کش از عرفات بر اوج چرخ زنـد نـور معرفت ز سطـوح

کنون مدّرس هـرمَدرسش سـزد ادريـس که هست راحج تدريس و ديگران مرجوع

به حجره اش چـو کسي جا کند پي تحصيل ز يُمن مدرسه گردد زاهل کشف و وضوح

چـو باز مدرسـه معمـور شد ز همـت او که هست فاتح ابواب فيض و فضل و فتوح

بديـع زد رقـم از بهر سـال تعميــرش «ز باب مدرسـه باب علـوم شد مفــتوح»1310

اشعار ديگري از مرحوم محمد جواد ولايي متخلص به افسر بر سردر مدرسه درگذشته گچ‌بري گرديده بود که در تعميرات از بين رفته، اين اشعار بيانگر انجام تعميرات توسط مرحوم سيّدجمال الدّين شهيدي است که در سال1364 هجري قمري صورت گرفته است، اشعار بدين شرح است:

دار علـم و عمل و خانه دانش اين است خـادم بارگهش مهـر و مه و پرويـن است

نور علـم است که تابيده دراين دارالعلم کآب و خاکش همـه از کوثـرعلييّـن است

خاکـروب در اين بـارگه علـم و کمـال دست هاي ملک وگيسوي حورالعيـن است

مرکز حکمت و فقه است واصول ومنطق فاش مي شدهمه را هرکه حقيقت بين است

بعد چندي که بنايش همه ويران شده بود شيـوه دهـر چنين بود و چنين آييـن است

قــدّ مـردانگـي آراسـت به آبـادي آن آن که در رسم چنين بوده و آيين اين است

مهـد يـزاده

شايستـه شهيـدي لقبـش اسم ورسم ولقبش هرسه جمال الدين است

سـال تعميـر بنا از صـدف فکر، افســر جُست دُرجي که پراز گوهرلعل آگين است

بر از اين نخل فضيلت که باغ ازلي است ميوه علم و ادب کز لب وجان شيرين است.

1364هـ ق بار ديگر مدرسه در سال 1394 هجري قمري توسط مرحوم آيت الله حاج آقا حسين علوي نجفي تعمير و توسعه يافت. ايشان تا پايان عمر شريفشان تلاش بسيار در حفظ و نگاهداري و رونق اين مدرسه نمودند. درسنگ نوشته‌اي که در داخل مسجد مدرسه قرارگرفته است درخصوص انجام اين تعميرات مرحوم آيت الله علوي چنين آورده است: بسم الله الرحمن الرحيم نظر به اينکه اين مدرسه هميشه مرکز تربيت مروجين شريعت مقدس بوده براساس آنکه دراين چند سال اخير به ويرانه مخروبه‌اي مبدل گشته بود به حکم مسئوليت شرعي و ديني مصمم به نوسازي آن شدم و به همين منظور دو قطعه کوچک زمين باز افتاده طرفين درب ورودي مدرسه را اجاره کردم به مدت نود ونه (99) سال به مال الاجاره يک ميليون ريال تمام، مال الاجاره را با تمام مبالغ ديگر به مصرف نوسازي مدرسه رساندم و درمحل املاک فوق الذکر دو دستگاه خانه ساختم که پس از انقضاء مدت اجاره به وقفيت مدرسه درآيد و همگان در مقابل حفظ اين بنا مسئوليت دارند. فمن بدله بعد ما سمعه فانّما اثمه علي الذين يبدلونه. الراجي حسين الموسوي العلوي الخوانساري سنه 1394 هجري قمري. مرحوم علوي پس از تعميرمدرسه براساس حديث شريف «انا مدينة العلم و عليٌ بابُها» که بر سردر مدرسه گچ‌بري گرديده بود مدرسه را به نام حضرت اميرالمؤمنين علي(عليه السلام)، علوي نام نهادند و اکنون آن مدرسه را علوي مي‌نامند.

تربيت يافتگان مدرسه

اين مدرسه به اشاره علامه آقاحسين خوانساري(رحمت الله عليه) توسط شاهزاده صفوي بنا گرديده است و از آن زمان تا کنون علما و صلحاي بسياري در آن ساکن و بهره برده‌اند. از جمله مدتي مرحوم ميرزاي قمي (شوهرخواهرآيت الله آقا سيّد حسين خوانساري) و آيت الله العظمي سيّد محمد تقي خوانساري (صاحب نمازاستسقاء)، آيت الله العظمي سيّد ابوتراب خوانساري، آيت الله العظمي سيّد احمد خوانساري، آيت الله العظمي سيّد محمد رضا گلپايگاني، آيت الله حاج شيخ موسي انصاري و آيت الله سيّد احمد صفايي خوانساري مدتي را در مدرسه مذکور اقامت و بهره برده‌اند. نقل است حضرت امام خميني(رحمت الله عليه) نيز براي استفاده از محضراستاد و فيلسوف متأله و حکيم فرزانه آخوند ملّا محمّد علي حکيم ايماني مدتي در اين مدرسه تحصيل نموده است. به طور کلي اغلب مراجع و چهره هاي بزرگ علمي اين شهرستان و شهرهاي اطراف تحصيلات خود را در اين مدرسه آغاز نموده‌اند.

مديريت مدرسه

مرحوم آيت الله حاج آقا حسين علوي(رحمت الله عليه) بيش از نيم قرن- پس از مراجعت از نجف اشرف- مديريت اين حوزه کهن را به عهده داشت. وجود ايشان در خوانسار و حوزه کهن آن آثار بسيار پر برکت را به دنبال داشت، مرحوم علوي در سال 1287 شمسي در خوانسار متولد و پس از تحصيل مقدمات علوم در خوانسار و اصفهان رهسپار نجف اشرف شد و در محضر بزرگان آن حوزه با عظمت، از جمله آيات عظام سيّد ابوالحسن اصفهاني، ميرزاي نائيني، ضياءالدين عراقي و اصطهباناتي- رضوان الله عليهم- به تحصيل پرداخت و پس از وصول به اجتهاد به ايران بازگشت و درخوانسار رحل اقامت افکند و به تدريس علوم ديني و ارشاد و رتق و فتق امور مردم مشغول شد. وي با چهره‌اي گشاده، همه اقشار مردم، از پير و جوان، روستايي و شهري، با سواد و بي سواد را به حضور مي‌پذيرفت و هريک را فراخور حالشان ارشاد مي‌کرد. درخانه‌اش همواره به روي مراجعين باز بود و هرکس به حضورش مي‌رسيد بي بهره برنمي‌گشت. محفل او مجلس قرآن و حديث و موعظه بود و کسي از آن خسته نمي‌شد. کمتر اتفاق مي‌افتاد که در جلسه‌اي آيه‌اي يا حديثي يا شعري پند آميز نخواند، و از آنجا که خود عالم عامل بود سخنانش بردل مي‌نشست. مرحوم علوي به مدت 55 سال، ازعمر شريف خود را در اداره حوزه علميه گذراند و منشاء برکات بسيار بود. ايشان در 21/4/1368 دار فاني را وداع گفت. و پس از ايشان فرزندش مرحوم آيت الله حاج سيّد مرتضي علوي مديريت مدرسه مذکور را به‌عهده گرفته و تلاش قابل توجهي را درحفظ و نگهداري و رونق بخشي بدان به عمل آورده است. مرحوم سيد مرتضي علوي فرزند آيت الله سيد حسين علوي متولد 1326 فارغ التحصيل رشته رياضي و دبير آموزش و پرورش بود. ايشان در کنار تدريس در دبيرستان در حوزه علميه در کنار والد خويش علاوه بر انجام امور اجرايي حوزه به تحصيل در محضر علما و فضلاي حوزه به‌ويژه والد خويش پرداخت و پس از وفات والد به امر ايشان مديريت مدرسه را به عهده گرفت و سعي و تلاش بسياري در رونق بخشي به حوزه کهن سال مريم بيگم و رسيدگي به امور مراجعين داشت. وي علاوه بر مديريت حوزه، سال‌هاي متمادي به امر تدريس در حوزه پرداخت و محضرش محل مراجعه بسياري از دانش آموزان، دانشجويان، طلاب و اقشار مختلف مردم بود. وي با رويي گشاده هر يک را با توجه به موقعيتشان مورد توجه و عنايت قرار مي‌داد. گشاده‌رويي و برخورد صميمانه و صادقانه ايشان هر مراجعه کننده‌اي را جذب مي‌نمود و آغازي بود بر رفت و آمدهاي مکرر و بهره‌گيري از خرمن پرفيض ايشان. روحاني مردمي که در مجالس و محافل هرگز انتظار تعظيم و تکريم نداشت. ساده زيستي و مردمي بودن ايشان، حوزه علميه را محل رفت و آمد اقشار مختلف مردم قرار داده بود. هرگز از تماس‌هاي مکرر با مسئولين جهت رفع مشکلات مراجعين ابايي نداشت. امور اجرايي حوزه کهن سال علوي را به مدت 23 سال به نحو شايسته مديريت نمود و خاطراتي ماندگار از خويش به يادگارنهاد. سرانجام اين مدير صادق در تاريخ 22/9/1391 بر اثر سانحه سقوط از بالابر دارفاني را وداع گفت و طلاب حوزه‌هاي علميه و اقشار مختلف مردم را در سوگ نشاند. در پي وفات ايشان از سوي دولت عزاي عمومي اعلام و پيکر ايشان پس از تشيع توسط هزاران نفر از اقشار مختلف در کنار والد مکرم در مسجد آقاميرعظيم به خاک سپرده شد. روحش شاد و يادش گرامي. پس از وفات ايشان مديريت حوزه از سوي دفتر مديريت حوزه علميه قم به حضرت حجت‌الاسلام والمسلمين نصرالله زاده واگذار گرديد.

موقوفات مدرسه

مدرسه مريم بيگم رقبات موقوفه بسيارداشته است که به مرور زمان از حالت وقف خارج و به تملک و تصرف اشخاص درآمده است. از نسخه اصل وقفنامه مدرسه و موقوفات آن که درسال 1106 هـ ق نوشته شده، اثري دردست نيست. ولي رونويس آن که درسال 1308 هـ ش از روي نسخه اصل نوشته شده موجود است. متأسفانه در همان تاريخ يا پيش از آن، دراصل وقفنامه به عمد مشخصات رقبات وقفي، به جز يک قلم، سياه و محو شده است. متن وقفنامه مدرسه و موقوفات آن براساس رونويس وقفنامه بدين شرح است.

وقفنامه مدرسه

بسم الله الرحمن الرحيم اما بعد، برسالکان مسالک... که دراين ايام خجسته انجام، داعيان دولت قاهره و طالبان علوم دينيه که درقصبه طيّبه خوانسار که نمونه اي است از جنّات تجري من تحتهاالأنهار، مسکن و محلّي که در آن مجتمعاً به تحصيل علوم خيرالأنام، و دعاگوئي دوام دولت ابد توأم اشتغال نمايند، نداشتند، دراين اوقات التماس نمودند به اقل خلق الله حاجي ميرزا محمّد خلف صدق مرحمت و مغفرت و رضوان مآب، سلطان محمّد خوانساري، من جمله کمترين بندگان نواب مستطاب، معلّي القاب، خورشيد احتجاب، فلک جناب، خديجه الوزراء، بلقيس الزمان، ناموس العالمين، عصمت الدنياوالدين، به توفيق ربانّي و به توجه دولت و ميمنت نواب عليا جناب، و تحصيل دعاي خير از جهت روح کثيرالفتوح طوبي آشتيان، خلد مکان، وازجهت ازدياد عمر ودولت فرشته احترام بناي مدرسه و حمامي درآن بلد به اتمام رسانيد تا عبادالله که وديعه حضرت واهب العطاءاند- در آن مرفّه الحال و فارغ البال به دعاگويي اشتغال نمايند و ثواب آن رابه روزگار فرخنده آثارعايد گردانند. وبنابر حديث حضرت خيرالبريه که «الدنيا مزرعه الآخره» و به تفقّد فراغ بال علماء و أحلّاء اثناعشريه کثّرهم الله بين البريّه. اين بناي متين را وقف ايشان نموده و به صدق نيّت وصفاء طويّت، همگي وتمامي مزرعه مدعّوه به «گل بيدهند» مشثمله برباغ معنّب البعض و اشجارصنوبر... و توليت آن را به نفس نفيس خود مفوّض گردانيد وبعد از انقضاء زمان حيات مستعار به ولد اکبرارشد ارجمند خود محمد مقيم بطناً بعد بطن من الذکور ونظارت و تصدي آن را به فرزند اعزّ اکرم خود محمد رحيم عقباً بعد عقب من الذاکران، فأن انقرضوا الي الذکورمن الاناث، وهرگاه العياذ بالله، از ناظر ومتوالي اولاد ذکور يا اولاد ذکور اناث باقي نماند عالمي از علماء اماميه که ساکن القصبه يا ساکن دارالسلطنه اصفهان که متّصف به صفت فضل و صلاح باشد متولّي و ناظر از جهت موقوفات مذکورتعيين نمايد. و تدريس ونظم ونسق مدرسه را به فضيلت و کمالات دستگاه افادت و افاضت پناه، حقائق و معارف آگاه، جامع المعقول والمنقول، حاوي الفروع والاصول، علّامي فهامي مولانا حاجي محمد الخوانساري مفوضّ گردانيد. وبعد از اجابت داعي (کلّ نفسه ذائقه الموت) به اولاد ذکور او بطناً بعد بطن بشرط الأهليه، واگر اولاد مدّرس قابليت واهليت نداشته باشند متولي وناظر درمرتبه، سعي وافي درتعمير وتوفيرمداخل به تقديم رسانيده آنچه از محصولات به عمل آيد: اوّلاً اخراجات موقوفات و تعميرضروري و وضع و اخراج آنچه محتاج اليه رواج ورونق مدرسه مذکوره بود از قبيل: اجرت خدمه و روشنايي و ساير مصارفي که به حسب عرف بلد ضرور ودرکار باشد نمايند. و آنچه باقي ماند عُشري از ناظرو متصدي و عُشري ازمدرّس و تتمّه را مدرس بين الطلبه الاجله، علي تفاوت مراتبهم، قسمت نمايد به شرط آنکه شب و روز به مطالعه و مباحثه و ضروريات علوم نبويه اشتغال نمايند بي موانع شرعي، مگر درهفته يک شب و دو شب که مختارند. و درهر شب و روز شش نفر از ايشان هريک، يک جزو کلام مجيد تلاوت نمايد و ثواب آن را به روح مقّدس طوبي آشتيان فردوس مکان قربت نمايند و شش نفر ديگر از طلبه کرام هر يک، يک جزو کلام الله را تلاوت نموده، ثواب آن را به روزگار خيرمآل نواّب، عليا جناب، غني الألقاب هديه فرستند و تتمّة از طلبه علم هر يک، يک جزو قرآن تلاوت آن را به واقف و باني مدرسه، حفظ الله، هبه نمايند. و شرط ديگر آنکه مباشرين موقوفات ممالک در آن تصرّف و دخل ننمايند. افمن بَدّله بعد ما سمعه فانّما اثمه علي الذّين يُبَدّلونه والله سميع عليم، وقفاً صحيحاً شرعياً و شرطاً صريحاً ملياً. وکان ذلک في شهر رجب المرجّب من شهورسنه ستّه ومائه بعدالالف من الهجره النبويه المصطفويه. به موجبي که مسطور گرديده من أوله الي آخره قابل و متصرّف شدم، و صيغه شرعيه به موجبي که نوشته شده، خواندم و به تصرف موقوف عليهم دادم. اقّل عبادالله بنده کمترين درگاه آستان خلافت نشان حاجي محمّد. مهر: «پيرودين، ميرزا محمد» مهر: «عبده محمد افوض أمري الي الله ان الله بصيربالعباد».

گواهان وقف

بسم الله الرحمن الرحيم اعترف الواقف، دام تأييده و توفيقه، بما فيه لدّي، حررّها العبد الاقلّ محمد تقي الشيرازي. محل مهر أنا من الشاهدين علي ذلک، حررّها العبد ابراهيم جناب حضرت ستوده اطوار، تأييدآثار، واقف مؤمي اليه، اعتراف به جميع جهات مزبور متن نمود، العبدالاقل محمد مسيح. مهر جناب ستوده و مرضيه اطوار توفيق آثار، واقف به شرح مسطور متن درحضور کمترين بندگان آستان خلافت نشان اقرار و اعتراف نمودند. مهر مسيح بسم الله الرحمن الرحيم جناب عالي حضرت واقف مشاراليه اقرار و اعتراف به جميع جهات مزبوره متن نمودند. حررّها العبد الذليل. مهر«واُفَوض أمري الي الله، عبدهُ محمد المسعود» بسم الله الرحمن الرحيم قد وقع و صدر الاعتراف الصريح السمعي والاقرار من الواقف... الخيرات والمبرّات بشراشره.... وکتب داعياً لدوام الدوله. مهر «يا الله المحمود في کل قوله» (شهادت به مطابقت سواد با اصل) سواد مطابق با اصل است. و آن اصل نزد اين اقل الطلبه و خادم الشريعه است. ميرزا عبدالجواد موسوي. مهرميرزا عبدالجواد: «عبدالجواد الموسوي» اين سواد با اصل وقفنامه که در نزد آقاي ميرزا عبدالجواد است مطابقت شد صحيح است، 8/12/1308، غلامرضا معارفي مهر اداره معارف و اوقاف ثلاث – گلپايگان

موقوفه مرحوم دکتر محمد زهرايي خوانساري

مرحوم دکتر محمد زهرايي فرزند رضا (نظام الشريعه) در سال1338 هجري شمسي بخشي از املاک خود را در روستاهاي فريدن وقف مدرسه مريم بيگم نموده و موارد مورد فوق را به ثبت رسانده است وقفنامه فوق بدين شرح است: در تاريخ زير حاضر شد آقاي دکتر محمد زهرايي به شناسنامه نمره 829 خوانسار فرزند رضا ساکن کوي لبرود خوانسار در اين دفترخانه و با رضايت کامل و طيب خاطر وقف مؤيد نمود قربة الي الله وطلباً لمرضاته همگي و تماميت دو شعير و نيم مشاع از صد و دوازده شعير آب و املاک قنات کوچک بادجان (روستايي درشهرستان فريدن) زير پلاک 3 به انضمام يک شعيرمشاع از صدودوازده شعير آب و املاک دره گرمه بادجان پلاک يک به انضمام يک شعير و نيم مشاع از صد و دوازده شعيرآب و املاک قنات بزرگ بادجان پلاک 2 گلا فرعي از 43 اصلي واقع در بخش سيزده اصفهان با کليه متعلقات و منضمات شرعيه و عرفيه آن از کوه تا برّ و دمن دون استسناء که عوائد و منافع آن پس از وضع حق التوليه و حقوق ديواني الي الابد به مصرف مخارج طلّاب علوم دينيه که در مدرسه معروفه به مدرسه مريم بيگم واقعه در کوي شهرک خوانسار جنب اداره ثبت اسناد و املاک که مستغني از اوصاف است، بيتوته نمايند و به تحصيل علوم دينيه اشتغال دارند برسد و در صورتي که در مدرسه طلابي که بيتوته نمايند وجود نداشته باشد ولو يک نفر به مصرف و مرمت مدرسه نامبرده برسد و اگر مدرسه احتياج به تعمير و مرمت پيدا نکرد عوايد حاصله از مورد وقف همه ساله به مصرف طلاب علوم ديني در مدرسه فيضيه قم برسد به اين نحو که عوايد به اعلم از علماي قم که مرجع تقليد باشد تقسيم شود که بين طلاب نامبرده تقسيم گردد و توليت موقوفه را واقف مادام الحيوة با شخص خود و پس از وفات خود به ارشد و اتقي از اولاد ذکور واقف نسلاً بعد نسل و طبقة بعد طبقه و درصورت انقراض اولاد ذکور توليت را به ارشد واتقي از اولاد ذکور از اناث با اعلم و ازهد از علماي شهر خوانسار در هر زمان دو دهم عوايد حاصله مختص متولي وقت و هشت دهم عوايد به مصرف مقرره برسد. وصيغه وقف طبق مراتب مرقومه جاري شد و قبض و اقباض متحقق و تصرف وقفيت داده شد فَمَن بدّله بعد ما سمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه. املاک مرقوم طبق پاسخ استعلام‌هاي شماره 3960 الي 3962 مورخه 21 / 7 / 38 ثبت اسناد «داران» در جريان ثبت است و جهت تصديق است طبق ارزيابي اداره ثبت. تاريخ يازدهم دي ماه 1338 خورشيدي مطابق سوم رجب 1379 هجري قمري امضاء دکترمحمد زهرايي.

تذکر يک نکته

مرحوم آيت الله سيد احمد روضاتي در مقدمه کتاب مناهج المعارف تأليف ارزشمند سيّد ابوالقاسم جعفرموسوي معروف به ميرکبير آورده است که «شاهزاده مريم بيگم صفوي که از بانوان صالحه زمان و از ارادتمندان قديم مؤلف کتاب مناهج المعارف يعني علامه سيد ابوالقاسم موسوي جعفري در اصفهان بود يک باب مدرسه در خوانسار جهت طلاب ايشان بساخت که تا هم اکنون از مدارس عامره شهر محسوب است.» [مقدمه مناهج المعارف يا اصول عقايد شيعه] و اين درحالي است که مدرسه مذکور به امر علامه آقاحسين خوانساري- مدفون درتخت فولاد اصفهان- که در دربار صفوي صاحب نفوذ و اقتدار بود و جهت ايشان بنا گرديده است و از سويي مرحوم ميرکبير در سال1090 متولد و در سال1157 هـ ق وفات يافته و تاريخ انشاء وقفنامه که پس از اتمام بنا نگاشته شده است، سال 1106 هـ ق مي‌باشد و در اين زمان مرحوم ميرکبير تنها 16 سال داشته است بنابراين مريم بيگم براساس نوشته مرحوم روضاتي نمي‌توانسته است از ارادتمندان قديم مرحوم ميرکبير باشد و از نظر تاريخي زمان حيات پربرکت علامه آقاحسين خوانساري با بناي مدرسه بيشتر همخواني دارد. چنانچه اکثرمنابع نيز ساخت مدرسه را جهت ايشان عنوان نموده‌اند.

منابع

1- نگاهي به خوانسار زادگاه آقاحسين خوانساري، رضا استادي، دبيرخانه کنگره بزرگداشت آقاحسين خوانساري، چاپ اول قم، 1378

2- پيام حوزه شماره 27، سال هشتم، پاييز 1379

3- خوانسارنامه، محمدحسين تسبيحي، لاهور پاکستان، چاپ اول مرداد ماه 1376-1997 م.

4- مناهج المعارف با مقدمه و حواشي ميرسيد احمد روضاتي، سيدابوالقاسم، جعفرموسوي خوانساري، تهران چاپخانه حيدري، 1351

5- تربت پاکان، عبدالحسين جواهرکلام، جلد3 - انتشارات انصاريان، 1382

6- روزنامه اطلاعات شماره 14427، مورخه 20 خرداد 1353

7- تاريخچه اوقاف اصفهان، عبدالحسين سپنتا، انتشارات اداره کل اوقاف استان اصفهان، 1346

8- مجله پيام حوزه مدرسه علوي، مرتضي علوي شماره 37، بهار 1382

9- فرزانه اي ازخوانسار (آيت الله حاج آقا حسين علوي) مرتضي علوي، انتشارات انصاريان قم، چاپ اول، سال 1376

10- محقق خوانساري، محمد حسن فاضلي خوانساري، تحقيق و تنظيم سيد جعفر حسيني اشکوري، مؤسسه علمي و فرهنگي آيت الله فاضل خوانساري، چاپ اول 1378

11- فرزانگان خوانسار، احمدرضا کشوري، دفترکنگره محقق خوانساري، قم چاپ اول، 1378

12- مجله آينه پژوهش، فهرست کتب خطي کتابخانه مدرسه علوي(مريم بيگم) رضا مختاري، سال چهارم، شماره 22، آذر و دي 1372

13- وقفنامه مدرسه علوي خوانسار و موقوفات آن، رضا مختاري، وقف ميراث جاويدان، سال پنجم، شماره17، بهار 1376

14- شرح حال حضرت آيت الله حاج سيّد حسين موسوي علوي خوانساري، سيد ابوالحسن مطلبي، پيام حوزه شماره 22، سال ششم، تابستان 1378

15- ريشه‌ها و جلوه‌هاي تشيع و حوزه علميه اصفهان، سيد حجت موحد ابطحي، دفتر تبليغات المهدي اصفهان، 1418

16- جغرافياي خوانسار، حميدرضا ميرمحمدي، جلد اول، انتشارات آستان قدس رضوي، چاپ اول، 1372

17- جغرافياي خوانسار، حميدرضا ميرمحمدي، جلد دوم، دبيرخانه کنگره علامه آقاحسين خوانساري قم، 1378

18- مسجد جامع خوانساري، حميدرضا ميرمحمدي، مجله مسجد، شماره 45، مرداد و شهريور 1378

19- اختران فروزان خوانسار، حميدرضا ميرمحمدي، انتشارات ارمغان قلم، 1378