معرفی جلد دوم مجموعه مقالات وقف وتمدن اسلامی

مؤلف:سید امیر حسین کامرانی راد

چکيده

همايش وقف و تمدن اسلامي به ميزباني سازمان اوقاف و امور خيريه و همکاري بانک توسعه اسلامي و حمايت علمي برخي نهادهاي مرتبط در روزهاي چهارشنبه و پنج شنبه، بيست و دوم و بيست و سوم آبان‌ماه سال 1387 در اصفهان برگزار گرديد و انديشمندان و صاحب نظران توانا و علاقه‌مند، با بررسي ابعاد مختلف وقف و با کالبد شکافي تاريخي اين سنت حسنه به نقش عميق آن در توسعه‌ي علم و دانش و نحوه‌ي ارايه خدمات اجتماعي آن پرداختند و با توجه به نيازهاي روز و خلأهاي موجود در شرايط فعلي جامعه، راه‌هاي احياي اين سنت حسنه را مورد مداقه قرار دادند و تلاش نمودند تا نقش پيشين اين انديشه‌ي ناب را در عرصه‌هاي مختلف پر رنگ‌تر نمايند تا وقف و امور خيريه بتواند در عرصه‌هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي بيش از گذشته به ايفاي نقش بپردازد. مقالات برگزيده‌ي اين همايش علمي در سه جلد تنظيم و چاپ گرديد که در اين نوشتار، مقالات جلد دوم که مشتمل بر بيست مقاله در دوفصل با موضوعات وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد اقتصادي - مالي و وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد مديريتي مي‌باشد، معرفي مي‌شود. کليد واژه‌ها وقف، وقف و تمدن اسلامي، ابعاد اقتصادي وقف، ابعاد مالي وقف، ابعاد مديريتي وقف.

مقدمه

وقف در بين تمامي مسلمانان از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است چرا که داراي آثار و نتايج ماندگارتري در مقايسه با ديگر اعمال خيرخواهانه است. نمونه‌هاي فراوان موقوفاتي که در تاريخ اسلام و از گذشتگان دور بر جاي مانده، نمادهايي از جاودانگي انديشه‌ي خير و نيکي‌هاي پيشينيان است لذا رسالت همه‌ي مسلمانان ايجاب مي‌کند تا در پاسداشت اين سرمايه‌ي گران‌سنگ و تمدن ساز، تلاش نمايند. به فضل الهي همايش وقف و تمدن اسلامي به ميزباني سازمان اوقاف و امور خيريه و همکاري بانک توسعه اسلامي و حمايت علمي برخي نهادهاي مرتبط در روزهاي چهارشنبه و پنج شنبه، بيست و دوم و بيست و سوم آبان‌ماه سال 1387 در اصفهان برگزار گرديد و انديشمندان و صاحب نظران توانا و علاقه‌مند، با بررسي ابعاد مختلف وقف و با کالبد شکافي تاريخي اين سنت حسنه به نقش عميق آن در توسعه‌ي علم و دانش و نحوه‌ي ارايه خدمات اجتماعي آن پرداختند و با توجه به نيازهاي روز و خلأهاي موجود در شرايط فعلي جامعه، راه‌هاي احياي اين سنت حسنه را مورد مداقه قرار دادند و تلاش نمودند تا نقش پيشين اين انديشه‌ي ناب را در عرصه‌هاي مختلف پر رنگ‌تر نمايند تا وقف و امور خيريه بتواند در عرصه‌هاي فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي بيش از گذشته به ايفاي نقش بپردازد. مجموعه مقالات برگزيده‌ي اين همايش علمي در سه جلد با اين موضوعات تنظيم و چاپ گرديد: جلد اول مشتمل بر دو فصل مي‌باشد؛ فصل اول با موضوع وقف در قرآن و سيره‌ي معصومين عليهم السلام و فصل دوم با موضوع وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد فقهي و حقوقي که در شماره‌ي قبل فصلنامه، به معرفي مقالات آن پرداختيم. جلد دوم که در اين نوشتار به معرفي مقالات آن مي‌پردازيم، مشتمل بر بيست مقاله در دوفصل، فصل سوم با موضوع وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد اقتصادي - مالي و فصل چهارم با موضوع وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد مديريتي مي‌باشد. جلد سوم هم در دو فصل تنظيم گرديده است؛ فصل پنجم با موضوع وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد فرهنگي و اجتماعي و فصل ششم با موضوع وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد تاريخي- سياسي. ان‌شاءالله مقالات اين جلد را هم در شماره‌ي بعدي فصلنامه معرفي مي‌نماييم. چکيده‌ي مقالات سه جلد نيز در يک جلد مجزا(جلد چهارم) تنظيم و چاپ شده است که البته علي‌رغم محاسني که اين کار ارزشمند دارد، در اثر عجله و دقت کم، همخواني بين چکيده‌هاي مقالات با مقالات چاپ شده در هر جلد وجود ندارد. به عنوان نمونه در چکيده‌هاي مقالات جلد دوم، مقالات «وقف نقدي به عنوان نهاد مالي»، «تداوم و تغيير در مقررات قانوني وقف در کنيا: فرصت‌ها و چالش‌ها»، «سرمايه گذاري نمودن اراضي موقوفه در مالزي: موضوعات و چالش‌ها»، «الگوهاي سنتي و معاصر احياي اوقاف: پژوهشي بر اساس مباني فقهي»، «دورالوقف في انخفاض مستوي الفقر»، «بررسي موارد موسسات موقوفه دامپت ذوفه و دانشگاه اسلامي»، «مديريت معاصر و توسعه وقف، مشارکت در توسعه ديني، اجتماعي و اقتصادي اقليت مسلمانان در سنگاپور» آمده، ولي در جلد دوم چاپ نشده است. در تنظيم چکيده‌ي برخي از مقالات به جاي پرداختن به معرفي محتواي مقاله، کلي گويي صورت گرفته و جملات توصيفي درباره‌ي وقف و کارکردهاي آن آمده که شايسته‌ي يک کار علمي وزين نمي‌باشد.

وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد اقتصادي - مالي

>شيوه‌هاي جديد بهره‌وري و سرمايه گذاري اموال وقف >تأمين مالي وقف با استفاده از اوراق بهادار اسلامي (صکوک) >نقش وقف در تأمين مالي توسعه گردشگري >امکان سنجي وقف اوراق سهام و نقش آن در بازار سرمايه >وقف؛ بسترساز توسعه‌ اقتصادي >تعامل سازنده‌ نهاد وقف با سرمايه‌ي اجتماعي >بانک وقف پول (فرصت‌ها و چالش‌ها) >سرمايه گذاري مجدد در املاک موقوفي >بررسي جايگاه نهاد وقف در تحقق عدالت اقتصادي >ظرفيت نهاد وقف در تحقق ابعاد معناگرايانه عدالت اقتصادي و زمينه‌هاي افزايش آن >تحليل نقش وقف در توسعه‌ بخش مسکن در ايران (طراحي يک الگو) >جايگاه وقف در توسعه‌ اقتصادي

شيوه‌هاي جديد بهره‌وري و سرمايه گذاري اموال وقف

نويسنده: صادق عبادي در اولين تشکل جامعه‌ي اسلامي در روزگار پيامبراکرم صلّي‌الله عليه وآله، نهاد وقف به عنوان نهاد مالي مردمي با هدف خدمت به جامعه تأسيس شد و با گسترش تمدن اسلامي، احکام و ساختارهاي وقف گسترش يافت. ولي در دوره‌هاي خاص از جمله در دوره‌ي معاصر احکام و قوانين وقفي تحول لازم را نيافته است. هنوز روش بهره‌وري يا فروش و اجاره‌ي موقوفات در چارچوب احکام فقهي قرن‌هاي گذشته مي‌باشد. در عصر حاضر عواملي هم چون ظهور نهاد «موسسه»، تفکيک مديريت از مالکيت، تغيير ماهيت پول از ماهيت فيزيکي به اعتباري، ظهور روش‌هاي جديد سرمايه گذاري بازارهاي مالي و بالاخره يافتن نيازها و اهداف جديد وقفي همه و همه مي‌توانند زمينه‌اي براي ايجاد ساختارهاي جديد براي تأمين نقدينگي و سرمايه گذاري در حوزه‌ي وقف اسلامي باشند. اين مقاله علاوه بر اشاره به تجديد نظر در احکام و روش‌هاي قديمي بهره‌وري از وقف مانند: اجاره، ابدال و استبدال، ناظر به تجربه‌ها و روش‌هاي جديدي است که در کشورهاي اسلامي مطرح شده است مانند: وقف پول، وقف سهام، تأسيس صندوق‌هاي وقفي، عرضه‌ي اسناد قرضه‌ي وقفي، نيز روش‌هاي جديدي در زمينه‌ي مشارکت و مضاربه براي اعيان وقف مي‌باشد.

تأمين مالي وقف با استفاده از اوراق بهادار اسلامي (صکوک)

نويسنده: ابوذر سروش با الغاي بهره در اقتصاد اسلامي، استفاده از ابزارهاي مبتني بر بهره نظير اوراق قرضه به طور طبيعي کاربرد ندارد. بنابراين کشورهاي مسلمان بايد به دنبال ساير ابزارهاي جايگزين جهت تأمين مالي، پوشش ريسک يا اجراي سياست‌هاي پولي باشند. امروزه روش و نحوه‌ي تأمين مالي شرکت‌ها و نهادهاي مختلف در کانون توجه کشورهاي اسلامي و خصوصا نهادهايي همچون اوقاف قرار گرفته است. يکي از مهم‌ترين روش‌هاي تأمين مالي چنين موسساتي استفاده از ابزارهاي مالي اسلامي است. در طراحي هر ابزار مالي اسلامي بايد به ابعاد طراحي مالي، فقهي، حقوقي، مديريت ريسک، اقتصادي، حسابداري و مالياتي توجه نمود. اوراق مشارکت يکي از متداول‌ترين ابزارهاي مالي اسلامي است که در کشورهاي اسلامي و خصوصا ايران مورد استفاده قرار مي‌گيرد. نويسنده در اين مقاله ضمن معرفي صکوک و ابزراهاي مالي اسلامي، به ارايه‌ي مدلي عملياتي (طراحي مالي) در نظام مالي متعارف مي‌پردازد.

نقش وقف در تأمين مالي توسعه گردشگري

نويسندگان: دکترحسين پيراسته و محمد زاهد

در اين نوشتار، ابتدا جايگاه سفر و گردشگري از نظر آيين اسلام تبين مي‌شود. به اين ترتيب و با نشان دادن اهميت و ارزش سير و سفر در انديشه‌ي اسلامي، به کمک منابع اصيل قرآن و سنت، ضرورت توجه به تأمين مالي آن از سوي جامعه‌ي اسلامي روشن مي‌گردد. آن گاه سير تاريخي نقش وقف در توسعه‌ي گردشگري نه در قالب يک تاريخ نگاري، بلکه با ذکر مهم‌ترين نمودهاي شناخته شده بررسي مي‌گردد. نويسنده سرانجام، به ارايه طريق درخصوص آينده‌ي رابطه‌ي ميان وقف و گردشگري در جوامع اسلامي پرداخته، و از منظر اقتصادي و ارزش‌هاي مذهبي، ضرورت تعامل آتي ميان اين دو را بيان کرده است.

امکان سنجي وقف اوراق سهام و نقش آن در بازار سرمايه

نويسنده: حجت الاسلام والمسلمين جواد سعادت فر وقف از جمله نهادهاي خيريه محسوب مي‌شود که از روزگاران دوردست، يعني از زماني که بشر به طور اجتماعي زندگي خود را آغاز کرد، شروع شده است و تاکنون نيز ادامه دارد، اما مي‌يابد همراه با تحول اوضاع و شرايط و مقتضيات زمان و مکان، در مصاديق آن بازنگري درخور صورت پذيرد تا بتواند در مسايل مستحدثه‌اي نظير «وقف اوراق سهام» جايگاه منطقي خويش را در بازار سرمايه پيدا نمايد. با وجودي که در وقف سنتي ادبيات وسيعي شکل گرفته؛ پيرامون وقف اوراق بهادار که يکي از مصادق بارز آن اوراق سهام است، مطالعات زيادي انجام نشده است. اين مقاله با شيوه‌ي استنباط فقهي و تحليلي، فرضيه‌ي جواز وقف اوراق سهام را بيان مي‌کند. ابتدا به مباحث اوليه و طرح موضوع پرداخته مي‌شود، سپس ضمن تبيين تفاوت «وقف سهام» و «وقف اوراق سهام»، جواز تأسيس وقف اوراق سهام امکان سنجي مي‌شود و نهايتا راه‌کارهاي عملي و توصيه‌هاي سياستي در جهت تأسيس اين نوع موقوفات ارايه مي‌شود.

وقف؛ بسترساز توسعه‌ اقتصادي

نويسنده: دکتر مصطفي سليمي فر نويسنده در اين مقاله به بررسي نقش مشارکت مردمي که يکي از ضرروت‌هاي مسير توسعه‌ي اقتصادي در هر جامعه‌اي مي‌باشد، مي‌پردازد. مشارکت مردم نيز به نوبه خود به عوامل متعددي بستگي دارد که از آن جمله باور مردم به فايده‌مندي توسعه و نيز رهايي آن‌ها از گرفتاري در دور باطل فقر و نابرابري مي‌باشد. در ادامه‌ي اين نوشتار به نقش وقف در همراهي مردم با فرآيند توسعه اشاره مي‌شود. چرا که وقف قادر است توده‌هاي کم بهره‌مند از درآمدهاي جامعه را با يک توزيع مجدد داوطلبانه درآمد، بهره‌مند ساخته و فرصت و قدرت انديشيدن، درک منافع بلند مدت جامعه و در نتيجه همسويي با برنامه‌هاي توسعه را در آن‌ها ايجاد نمايد. در يک نگاه کلي مي‌توان گفت وقف حداقل دو اثر مهم دروني و بيروني دارد: اثر دروني وقف به انسان‌هاي وارسته‌اي برمي‌گردد که با وقف بخشي و يا تمام اموال خود، به پالايش درون خود پرداخته و تزکيه‌ي نفس مي‌نمايند. از ديگر سو، گسترش فرهنگ وقف در جامعه مي‌تواند در کاهش معضلات اقتصادي - اجتماعي مانند فقر و محروميت دهک‌هاي پايين درآمدي جامعه، نابرابري‌هاي عميق درآمدي و غير درآمدي در ميان اقشار جامعه (و پي‌آمدهاي ناگوار آن از قبيل گسترش جرم و جنايت)، پرورش نيافتن بخش عظيمي از استعدادهاي انسان‌هاي کم برخوردار، موثر باشد. نويسنده از جمله نتايج چالش‌هاي بالا، موجودي ناکافي سرمايه‌ي انساني و سرمايه‌ي اجتماعي جامعه براي طي مسير طولاني و دشوار عبور از توسعه نيافتگي را بر مي‌شمارد و نتيجه‌گيري مي‌نمايد که وقف مي‌تواند به کمک سياست گذاران و مديران عرصه‌ي اقتصادي – اجتماعي آمده و نه تنها در محو فقر و محروميت‌ها تأثير شگرف بگذارد و از نابرابري‌هاي شديد طبقاتي که مانع توسعه به شمار مي‌آيند، جلوگيري نمايد، بلکه اسباب تأليف قلوب مسلمين(و حتي غير مسلمين)- يعني افزايش موجودي سرمايه‌ي اجتماعي- که محرک توسعه‌ي اقتصادي مي‌باشد را فراهم نمايد.

تعامل سازنده‌ نهاد وقف با سرمايه‌ي اجتماعي

نويسنده: ابوالقاسم توحيدي نيا با توجه به کارکرد نهاد وقف و عوامل مؤثر بر آن و با ملاحظه‌ي مؤلفه‌هاي تشکيل دهنده‌ي سرمايه‌ي اجتماعي و کارکردهاي آن در سطح جامعه ملاحظه مي‌شود که بين آن‌ها تعاملات سازنده‌اي وجود دارد و هر يک باعث تقويت ديگري مي‌شود. نويسنده در اين مقاله ساز وکارهاي اين تعاملات سازنده را تبيين مي‌کند و نشان مي‌دهد که چگونه تقويت يکي باعث تقويت ديگري مي‌شود. براي اين منظور بر روي اجزاء سرمايه‌ي اجتماعي تمرکز نموده و تأثير و تأثر هر يک از ديگري را مورد بررسي قرار مي‌دهد.

بانک وقف پول (فرصت‌ها و چالش‌ها)

نويسندگان: مهدي ناصحي و محبوبه شادپي

وقف در کشورهاي پيشرفته‌ي جهان، همچون ساير نهادهاي مالي با کارآيي قابل توجه شکل گرفته و به سازوکاري جهت تخصيص بهينه‌ي دارايي‌ها، تحقق اهداف اجتماعي و تقويت بازار سرمايه انجاميده و مسأله‌ي سرمايه گذاري در وقف جايگاه ارزشمندي يافته است، اما در کشورهاي اسلامي لزوم حفظ عين موقوفه، محدوديت تبديل آن و عدم جواز وقف پول از موانع حضور اوقاف در بازار سرمايه است و چون سرمايه گذاري عموما با تبديل مال به پول ميسر مي‌گردد، اين سؤال مطرح مي‌شود که آيا وقف پول امکان پذير است؟ و با فرض صحت وقف پول آيا مي‌توان با آن سرمايه گذاري کرد؟ در اين مقاله سعي بر آن است تا ابتدا مسأله وقف پول، با استناد به ادله‌ي فقهي و منابع و مآخذ اصلي اماميه و با توجه به اقوال فقها در اين زمينه مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد، و سپس به اهميت ايجاد بانک وقف پول پرداخته شود، که مي‌تواند در راه توسعه‌ي ميزان سرمايه و افزايش درآمد و هزينه نمودن صحيح درآمد اوقاف و پيشرفت آن گام‌هاي بلندي بردارد. قابليت انعطاف اين بانک باعث دوام کار آن خواهد بود. و براي حفظ ارزش پول در مقابل تورم و تأمين هزينه‌ها از روش‌هاي مفيد و مشروع مدد مي‌گيرد تا قطرات پاک دارايي خيرخواهان به رودخانه‌اي جاري مبدّل شود.

سرمايه گذاري مجدد در املاک موقوفي

نويسنده: رضا نصراصفهاني اين مقاله‌ به بررسي توان بالقوه سرمث43ايه گذاري در املاک و مستغلات موقوفي اختصاص دارد. با توجه به انگيزه‌هاي رفتاري عوامل اقتصادي در ايران، روش‌هاي سنتي سرمايه گذاري که مبتني بر تملک اوليه‌ي دارايي و سرمايه گذاري در آن است نمي‌تواند روش مؤثري براي جلب سرمايه گذاران در اين بخش باشد. از طرف ديگر در گذشته استفاده‌هاي تجاري و ساير استفاده‌هاي بخش خصوصي از موقوفات عمدتا با تنظيم قراردادهاي بلندمدت بهره برداري به قيمت اسمي زمان عقد قرارداد بوده است. با توجه به کاهش ارزش ريال در حال حاضر منافع بسيار ناچيزي را براي موقوفات حاصل مي‌کند که در بسياري موارد هزينه‌هاي جاري اداره‌ي امور موقوفات را پوشش نمي‌دهد. از طرف ديگر براي بهره‌برداران سودهاي اضافي ايجاد کرده است. بر اين مبنا هدف اصلي مقاله ارايه راه‌کار مناسبي براي باز سرمايه گذاري در اين دارايي‌ها مي‌باشد که علاوه بر جذب سرمايه گذاران بتواند عايدات به قيمت واقعي را براي موقوفات حاصل کند. با توجه به بررسي‌هاي به عمل آمده الگوي مشارکت در سرمايه گذاري، الگوي مناسبي پيشنهاد مي‌شود و لازم است براي اطمينان سرمايه گذاران حق بهره برداري واگذار گردد و مستغلات صرفا به ميزان سهم شرکه در سود و زيان شريک باشد. نتايج بدست آمده از اين بررسي نشان مي‌دهد که لازم است براي هر مورد از موقوفات بررسي مجزايي انجام گرفته و الگوي مشارکت تهيه و به اطلاع سرمايه گذاران برسد.

بررسي جايگاه نهاد وقف در تحقق عدالت اقتصادي

نويسنده: مصطفي سميعي نسب

اين مقاله، يکي از نهادهاي مؤثر تأمين کننده‌ي نظام عادلانه‌ي اقتصادي، يعني نهاد وقف را با توجه به اثرگذاري آن بر روابط و مناسبات ساختار توليد، توزيع و مصرف کالاها و خدمات، مورد بحث قرار داده و از زاويه‌ي تعاليم اسلامي، حداکثرسازي کارايي و بهره‌وري و شبکه‌ي توليدات اقتصادي را بررسي نموده است. در اين راستا با استفاده از آثار موجود تحقيقاتي و مقايسه‌ي مطالعات موجود و جستجوي نتايج عمومي در ميان مطالعات، مي‌توان چنين نتيجه گيري کرد که نهاد وقف در طول تاريخ گذشته‌ي جوامع اسلامي، تحقق عدالت اقتصادي مورد نياز جامعه را در کمترين هزينه فراهم کرده لذا با کمک آن مي‌توان رهيافت‌هاي مناسبي جهت نيل به عدالت اقتصادي ارايه کرد. يافته‌هاي اين مقاله، تحقيقات بعدي را جهت پيشنهاد عرصه‌هاي جديد و اهميت عرصه‌هاي گذشته اوقاف به عنوان نهاد اثرگذار مغفول مانده در جامعه کمک خواهد کرد.

ظرفيت نهاد وقف در تحقق ابعاد معناگرايانه عدالت اقتصادي و زمينه‌هاي افزايش آن

نويسنده: وحيد مقدم نهاد وقف از گذشته تاکنون کارکردهاي متنوع مذهبي، اجتماعي، اقتصادي و غيره داشته است. در زمينه‌ي اقتصادي، کمک‌هاي اوقاف به اقشار محروم در قالب پرداخت‌هاي انتقالي، اطعام، تأسيس درمانگاه‌ها و مانند آن به بهبود عدالت اجتماعي ياري رسانده است. اين مقاله در تلاش براي يک تحليل عميق‌تر از ظرفيت نهاد وقف در تحقق عدالت معناگرايانه‌ي اقتصادي، در ابتدا شش جنبه اين نوع عدالت که عبارت‌اند از مديريت در تخصيص منابع، عدالت در توزيع ثروت‌هاي طبيعي (يکي از وجوه عدالت در توزيع قبل از توليد)، عدالت در برخورداري از فرصت‌هاي اوليه، عدالت در توزيع درآمدها، عدالت در برآورده شدن نيازهاي اساسي انسان و عدالت بين نسلي را شرح داده و ظرفيت بالقوه‌ي نهاد وقف در محقق کردن اين ابعاد را مي‌سنجد. پژوهش حاضر نشان مي‌دهد وقف يک ابزار عدالت گستر بوده و به جز در زمينه‌ي توزيع ثروت‌هاي طبيعي که از شؤون حاکميت است، ساير جنبه‌هاي عدالت را برآورده مي‌کند. همچنين نتيجه گيري مي‌نمايد در صورتي که به لحاظ فقهي و حقوقي براي حل مشکلات آن که چندان زياد نيست، چاره انديشي شود اين ظرفيت قابل افزايش است. به علاوه ترکيب نهاد وقف با نهادها و ابزارهاي مالي به ويژه در چارچوب اسلامي، مانند اعتبارات خرد، وام قرض الحسنه و همچنين ابتکاراتي مانند وقف پول و وقف سهام، هم باعث عموميت يافتن و توسعه‌‎ي نهاد وقف شده و هم باعث توسعه‌ي خدمات آن به موقوف عليهم مي‌شود. اين توسعه باعث افزايش کارايي ظرفيت اين نهاد در توسعه و گسترش عدالت مي‌شود.

تحليل نقش وقف در توسعه‌ بخش مسکن در ايران (طراحي يک الگو)

نويسنده: حجت‌الله عبدالملکي يکي از نيازهاي مهم در جامعه‌ي فعلي ايران، مسکن است که از مايحتاج اوليه‌ي انساني به شمار مي‌رود. اين بخش در ايران دچار معضلات فراواني است. با توجه به جهت گيري نهاد وقف به سمت مشکلات خاص جامعه در ادوار مختلف تاريخ ايران، اين نهاد در رفع معضل مسکن نيز مي‌تواند مؤثر باشد. نويسنده با بررسي و امکان سنجي فقهي، به اين نتيجه مي‌رسد که وقف مسکن و وقف در راستاي تأمين مسکن، به لحاظ شرعي مورد تأييد هستند و سابقه‌ي وقف مسکن در کشورهاي اسلامي و از آن جمله در ايران، نشان دهنده‌ي نقش تاريخي اين نهاد در توسعه‌ي بخش مسکن است. نويسنده با توجه به گستردگي و پيچيدگي نيازهاي کنوني، الگويي جديد براي ورود نهاد وقف به بخش مسکن معرفي نموده و مبناي اين الگو را، برطرف نمودن معضلات طرف عرضه و طرف تقاضا در بخش مسکن ايران قرارداده است.

جايگاه وقف در توسعه‌ اقتصادي

نويسنده: حجت الاسلام والمسلمين ناصر جهانيان نويسنده در اين مقاله، جهات گوناگوني که وقف در شريعت اسلام دارد را بررسي مي‌نمايد تا اين حقيقت را به اثبات برساند که وقف يکي از بزرگ‌ترين نهادهاي اسلامي در کنار نهاد عظيم بيت‌المال و دولت است و از اين جهت، نقش بسيار بزرگي در احياي اقتصاد در زمينه‌ي افزايش سرمايه‌ي فيزيکي، سرمايه‌ي انساني، بهره‌وري، کاهش فقر نسبي، و حذف فقر مطلق به مثابه‌ي علل مستقيم و غير مستقيم توسعه‌ي اقتصادي مي‌تواند ايفا کند.

وقف و تمدن اسلامي؛ ابعاد مديريتي

>رويکرد استراتژيک به توسعه‌ ارزش آفريني در موقوفات >سيستم نظارت بر املاک وقفي از طريق ماهواره‌هاي زمين مرجع ar >شناسايي و ارزيابي مؤلفه‌هاي محوري نظام مديريت منابع انساني در سازمان اوقاف و امور خيريه >سازوکارهاي مشارکت و مديريت نيروهاي داوطلب در اداره‌ وقف و امور خيريه >ارزيابي فني و حقوقي نظام حسابرسي و نظارت مالي بر موقوفات ايران (تحليلي تاريخي- اصلاحي) >بازاريابي وقف >وقف به مثابه‌ي الگوي کارآفريني اجتماعي پايدار در اسلام >احياي وقف اسلامي و فعال نمودن نقش موسسات مدني(نمونه‌ مصر)

رويکرد استراتژيک به توسعه‌ ارزش آفريني در موقوفات

نويسنده: دکتر بهمن حاجي پور

روش ارزيابي متوازن بر اساس اصولي، مي‌تواند براي خلق يک سازمان استراتژي محور مورد استفاده قرار گيرد. اين اصول عبارتند از ترجمه‌ي استراتژي به اصطلاحات عملياتي، همسو کردن سازمان جهت تحقق استراتژي، استراتژي را کار هر روز هر کس سازيد، تبديل استراتژي به يک فرآيند مستمر و بسيج سازمان براي تحول از طريق مدير ارشد. سازمان‌هاي زيادي در جهان با به کارگيري اصول مذکور توانسته‌اند عملکرد خود را بهبود دهند. اين مقاله نحوه‌ي به کارگيري اين اصول را در مؤسسات وقفي مورد بحث قرار مي‌دهد. سيستم نظارت بر املاک وقفي از طريق ماهواره‌هاي زمين مرجع [GeoReference] نويسنده: دکتر اکبر کياني توزيع گسترده املاک وقفي در سطوح مختلف جغرافيايي (شهري، روستايي)، باعث شده است که نظارت بر املاک وقفي، موضوعي وقت‌گير و مشکل باشد و در برخي از مواقع به سبب عدم ثبت و نظارت مستمر، مسايل و مشکلات عديده‌اي را به وجود آورد. هدف اين مقاله، نشان دادن قابليت‌ها و کارآيي تصاوير ماهواره‌هاي زمين مرجع (GeoReference) در ثبت و نظارت بر تغييرات وضعيت املاک وقفي (به صورت معمولي و هوشمند) است. روش تحقيق اسنادي و مبتني بر مطالعات کتابخانه‌اي، استفاده از تجربيات جهاني و «ارايه‌ي مدل ابتکاري يک سيستم جامع نظارتي براي املاک وقفي از طريق ماهواره‌هاي زمين مرجع» است به نحوي که مي‌توان در هر مکاني از دنيا به واسطه‌ي زيرساخت‌هاي مخابراتي و اينترنتي، وضعيت تغييرات املاک را از طريق ماهواره‌هاي زمين مرجع در طي گذرهاي زماني متفاوت (روزانه، هفتگي، ماهانه، فصلي و سالانه) بررسي و تحليل نمود. ماهواره‌هاي مذکور عموما در ارتفاع 700 تا 900 کيلومتري از سطح زمين واقع شده‌اند و بازتاب پديده‌هاي زميني را در باندهاي مختلف الکترومغناطيسي به صورت سلول‌ها(پيکسل‌ها) ثبت و ارسال مي‌نمايند. تصاوير ماهواره‌اي کاربردهاي بسيار فراوان دارند که يکي از کاربردهاي قابل اجراي آن مرتبط با ثبت نظارت بر تغييرات کاربري زمين‌ها و املاک وقفي است. زمان دريافت تصاوير ماهواره‌اي بر حسب نوع ماهواره متفاوت است. براي همين منظور گزينه‌هاي مختلفي پيش روي کاربران و سازمان‌هاي علمي و اجرايي وجود دارد که بر اساس هدف و هزينه‌ي اجراي طرح‌ها، قابل تعريف است. براي تبيين بيشتر موضوع، مراحل اجراي طرح به صورت مدل مفهومي در مقاله ارايه شده است.

شناسايي و ارزيابي مؤلفه‌هاي محوري نظام مديريت منابع انساني در سازمان اوقاف و امور خيريه

نويسندگان: دکتر ميثم لطيفي ، مرتضي جوانعلي آذر و محمدحسن ذوالانواري منابع انساني در هر سازمان راهبردي‌ترين منابع آن است که در صورت راهبردي صحيح، موفقيت سازمان را به همراه خواهد داشت. شناسايي عوامل مؤثر بر توفيق مديريت منابع انساني اولين گام در اين مسير است. در اين مقاله تلاش مي‌شود تا موضوع عملکرد مطلوب نظام مديريت منابع انساني در سازمان اوقاف و امور خيريه بررسي شود. نويسندگان با احصاء ابعاد مديريت منابع انساني از طريق بررسي منابع مکتوب منتشر شده در داخل و خارج کشور، ذيل عناويني چون فرايندهاي جذب، به‌کارگماري، آموزش، ارزيابي، جبران خدمات، خروج از خدمت و اداره‌ي منابع انساني تلاش نموده‌اند تا مؤلفه‌هاي مؤثر بر عملکرد مطلوب مديريت منابع انساني در سازمان اوقاف و امور خيريه کشور را شناسايي نمايند. بدين منظور نويسندگان با روش پيمايشي و با استفاده از ابزار پرسش‌نامه که به صورت تصادفي بين کارشناسان ستادي سازمان اوقاف و امور خيريه توزيع شده، بيست عامل مؤثر بر عملکرد مطلوب مديريت منابع انساني را با استفاده از آزمون تک جمله‌اي شناسايي و با استفاده از آزمون فريدمن رتبه بندي نمودند. بر اين اساس عواملي همچون شايسته سالاري و نظام جانشين پروري، نظام انگيزشي، مسايل بازنشستگان، کفايت و توانمندي ادارات مرتبط با مديريت منابع انساني و... به عنوان مؤلفه‌هاي محوري نظام مديريت منابع انساني که سازمان هم اکنون با آن‌ها مواجه است، شناسايي و رتبه بندي شده‌اند.

سازوکارهاي مشارکت و مديريت نيروهاي داوطلب در اداره‌ وقف و امور خيريه

نويسندگان: دکتر ميثم لطيفي و محمدرضا ذوالفقاريان بررسي‌هاي علمي نشان مي‌دهد که طي سال‌هاي گذشته اقبال سازمان‌هاي مردم نهاد (NGOs) و غيرانتفاعي کشورهاي مختلف و بين المللي براي برخورداري از توان نيروهاي داوطلب در انجام امور افزايش يافته است. در اين مقاله ضمن بررسي اهميت و جايگاه داوطلبان در انجام امور سازمان‌هاي مردم نهاد، مزايا و نکات مهم در به‌کارگيري اين گونه افراد و هم چنين شيوه‌ي به‌کارگيري ايشان در امور مربوط به اوقاف و امور خيريه مورد بررسي و امکان سنجي قرار مي‌گيرد. اين مهم از طريق برنامه‌ريزي و توسعه‌ي امور داوطلبان، داوطلب يابي، آموزش، مديريت اطلاعات، مديريت عملکرد، ارزيابي و جبران خدمات داوطلبان امکان پذير مي‌باشد. شيوه‌ي بررسي به صورت پيمايشي و مرور برخي مستندات مربوط به مطالعات انجام شده در خصوص به‌کارگيري نيروهاي داوطلب مي‌باشد.

ارزيابي فني و حقوقي نظام حسابرسي و نظارت مالي بر موقوفات ايران (تحليلي تاريخي- اصلاحي)

نويسندگان: سميه صالحي و مرضيه داوري در اقتصادهاي مدرن، مسأله‌ي نظارت مالي بر بنگاه‌هاي اقتصادي تحت عنوان نظام حسابرسي مورد بحث قرار مي‌گيرد. اين نظام، داراي اهداف، اصول و استانداردهايي رو به رشد و به نسبت کارآمد است که در مسأله‌ي نظارت مالي بر موقوفات نيز بايد رعايت شوند. از سويي ديگر، با توجه به اين که موقوفات کشور به لحاظ اندازه، عموما تحت عنوان بنگاه‌هاي کوچک قرار مي‌گيرند، در ارزيابي فني و حقوقي نحوه‌ي نظارت مالي بر اين موقوفات، لازم است مشکلات خاص مربوط به حسابرسي بنگاه‌هاي کوچک نيز مد نظر قرار گيرد. نويسنده در اين تحقيق با عنايت به ويژگي‌هاي خاص موقوفات در ايران، ضمن تبيين وضعيت نظارت مالي و حسابرسي موقوفات در گذشته و در زمان حال، به ارايه راه‌کارهايي اصلاحي جهت بهبود نظام حسابرسي و نظارت مالي بر اين موقوفات از منظر حقوقي و فني (حسابرسي) پرداخته است.

بازاريابي وقف

نويسنده: نسرين راضي هدف اصلي اين مقاله بررسي بازاريابي وقف است. براي اين منظور چون وقف، نمونه‌ي بارز سازمان‌هاي غيرانتفاعي از نوع عام المنفعه و داوطلبانه است از اصول بازاريابي سازمان‌هاي غيرانتفاعي بهره گرفته شده است که شامل جهت يابي بازاريابي، تقسيم بندي بازار و فرآيند برنامه‌ريزي بازاريابي وقف مي‌شود. اين تحقيق به روش کتابخانه‌اي انجام گرفته است و نتايج آن حاکي از اين است که مشتريان بازاريابي وقف، عموم مردم بوده و بازارهاي هدف آن دو گروه عمده‌ي وقف کننده‌ها و دريافت کننده‌هاي وقف هستند و نيازها و خواست‌هاي اين دو گروه مد نظر بازاريابي براي وقف است. براي تقسيم بندي بازار وقف نيز مي‌توان از درآمد خانواده‌ها و يا موقعيت جغرافيايي بهره گرفت، در ادامه‌ي بحث‌ها اصول و فرآينده برنامه‌ريزي بازاريابي وقف و آميخته‌ي بازاريابي وقف ارايه شده است.

وقف به مثابه‌ي الگوي کارآفريني اجتماعي پايدار در اسلام

نويسنده: دکتر حبيب‌الله سالارزهي در سال‌هاي پاياني قرن بيستم و آغاز هزاره‌ي سوم، کارآفريني اجتماعي به عنوان مکمل‌ساز کارآفريني تجاري و کارآفريني دولتي ظهور يافت. انجمن‌هاي مدني، مظهر مشارکت‌هاي مردمي و کنش‌هاي نوع دوستي و خيرخواهي هستند که در ادبيات توسعه تحت لواي کارآفريني اجتماعي از اهميت ويژه‌اي برخوردارند. در مکاتب ديني به ويژه اسلام، ارزش‌هاي اسلامي و تعاليم اخلاقي، پشتوانه‌ي مناسبي براي عمق بخشيدن به کارآفريني اجتماعي و کنش‌هاي خير خواهانه به حساب مي‌آيند و سنت‌هاي حسنه‌ي زکات، صدقه، احسان و نيکوکاري و آنچه که در اين مقاله به آن پرداخته مي‌شود يعني سنت پسنديده‌ي وقف، مصداق‌هاي موثر کارآفريني يا کارگشايي اجتماعي هستند. نويسنده در اين نوشتار کنش‌هاي خيرين نيکوکار در تأسيس و بهره‌برداري از مدارس آموزشي در مناطق محروم، تأسيس و راه اندازي بيمارستان‌هاي خيريه از طريق موقوفات، مراکز نگهداري ايتام و حمايت‌هاي مادي و معنوي از نيازمندان در راستاي قرب الهي را مصداق‌هاي بارزي از فعاليت‌هاي خير خواهانه و نوآورانه در کشورهاي اسلامي از جمله ايران اسلامي معرفي مي‌نمايد و به صورت خاص سنت حسنه‌ي وقف دايمي دارآيي و اموال شخصي در گسترش اين نوع برنامه‌هاي توسعه‌ي انساني را بررسي مي‌نمايد و با رويکردي توصيفي - تحليلي به تبيين وقف به عنوان الگوي کارآفريني اجتماعي پايدار در ارتقاي توسعه‌ي انساني و رفاه اجتماعي مي‌پردازد.

احياي وقف اسلامي و فعال نمودن نقش موسسات مدني(نمونه‌ مصر)

نويسنده: دکتر محمود جابر نويسنده در اين مقاله به بررسي سيستم متمدن و پيشرقته وقف در اسلام که يکي از نمادهاي تکامل اسلام است و به مرور زمان با آمدن حکومت‌هاي مختلف اين سنت حسنه به وسيله‌ي رژيم‌هاي گوناگون تخريب يا تضعيف شده، مي‌پردازد. بعد از جنگ جهاني دوم، دو رژيم جهاني (اشتراکي و سرمايه داري) به وجود آمد. غرب در گذشته سازمان‌هايي مانند سازمان اوقاف داشت اما بعد از تشکيل رژيم سرمايه داري، نقش وقف در کشورهاي غربي کم رنگ‌تر شد و رو به اضمحلال رفت. در اين نوشتار به طور خاص وضعيت وقف در کشور مصر بررسي مي‌گردد. بعد از انقلاب 1952م در مصر و پيدايش رژيم اشتراکي، دولت درآمد اوقاف را تحت کنترل گرفت و گسترش اقتصادي را کاملا به دست ارگان‌هاي دولتي سپرد و متأسفانه فرهنگ وقف و رغبت عمومي براي وقف در اين کشور از بين رفت.

پانویس