معرفی خانه ی اربابی منسوب به خاندان قراگوزلو در همدان
مؤلف: خسرو محمدی
محتویات
چکیده
بررسی و تحلیل بناهایی که امروزه به نام موقوفات تاریخی ـ باستانی شناخته می‌شوند، از منظر میراث فرهنگی و باستان‌شناسی کم تر مورد توجه قرار گرفته‌اند. این قبیل بناها در جامعه ی ما ـ چه از منظر دینی و چه از منظر میراث فرهنگی ـ حائز اهمیت و قابل توجه هستند، به نحوی که توجه به جنبه‌های مادی و معنوی را یک جا در خود نهفته دارند.
خانه ی اربابی (بنای موقوفه ی بهاء الملک) در جنوب شهر همدان بنایی است که تاکنون به طور علمی بررسی نشده است. این بنا ساختمانی است چهار ضلعی به ابعاد 30 / 23 متر × 92 / 12 متر که در ضلع غربی، انتهای ضلع جنوبی و کل ضلع شرقی برجستگی و فرورفتگی‌هایی دارد.
این مجموعه منسوب به تیره ی بهاء الملک‌های همدانی از خاندان قراگوزلوهای شهر همدان است که در تحولات سیاسی اجتماعی شهر همدان در دوران معاصر (قاجاریه و پهلوی) نقش بسزایی داشته‌اند.
در این مقاله ضمن معرفی بنا، از طریق اسناد و شواهد مادی نویافته، تاریخ احداث بنا و کارکرد اجزای مختلف آن تا حد امکان بیان شده است. مطالعات باستان‌شناختی و بررسی اسناد و مدارک بازمانده و نویافته از خاندان قراگوزلو به ویژه وقف‌نامه ی مربوط به این بنا نشانگر آن است که این عمارت به وسیله ی برادران قراگوزلو (علیرضا و یحیی) در سال 1302 خورشیدی ساخته شده و به عنوان محل اقامت اعضای این خاندان تا اواسط دهه ی پنجاه خورشیدی کاربری داشته است. پس از آن نیز بر اساس نیت و خواست واقف، به عنوان درمانگاه موقوفه ی بهاء الملک به حیات خود در بافت شهری ادامه داده است.
کلیدواژه‌ها: همدان، اعتمادیه، قراگوزلو، خانه ی اربابی، وقف، بهاء الملک
مقدمه
استان همدان یکی از استان‌های غربی کشور با مرکزیت شهر همدان است. این شهر به لحاظ اهمیت تاریخی ـ باستانی از شهرهای مهم و کهن ایران است. از آثار شاخص تاریخی و باستانی این شهر می‌توان به تپه ی هگمتانه، کتیبه‌های گنجنامه، گنبد علویان، برج قربان و... اشاره کرد.
بنای موقوفه ی بهاءالملک (سوم) که در جنوب این شهر، در دامنه کوه الوند و در منطقه ی خوش آب و هوای اعتمادیه قرار گرفته یکی از بناهای تاریخی است که به همراه بسیاری دیگر از بناهای موجود در بافت شهری همدان مورد توجه و اهمیت است.
علیرضا قراگوزلو (بهاءالملک سوم) (1303ق / 1263ش ـ 1373ق / 1333ش) یکی از شخصیت‌های سیاسی ـ فرهنگی این شهر بوده که ساخت این بنا به او و برادرش میرزا یحیی (اعتمادالدوله) منسوب است. با اینکه این بنا در بافتار شهری قرار گرفته و همواره در معرض دید قرار داشته، اما تاکنون تاریخ دقیق ساخت، تاریخچه ی بنا و بانیان اصلی آن مشخص نشده است. در این مقاله به این دسته از سؤال‌ها پاسخ داده می‌شود.
تاریخچه ی بنا
بنای منسوب به موقوفه ی بهاء الملک، به استناد وقف‌نامه ی موجود به تاریخ 1332 هجری شمسی، و با نظر واقف (علیرضا قراگوزلو ملقب به بهاءالملک سوم) با کاربری درمانگاه و کتابخانه، زیر نظر اداره ی اوقاف شهرستان همدان بهره‌برداری می‌شود. در رابطه با کاربری‌های این بنا در گذشته، می‌توان به اسناد موجود در خود عمارت، بیانات مسئولان و خاطرات شخصی اتکا کرد. قدیمی‌ترین کتابچه ی مالیاتی موجود در عمارت، سنه ی 1304 را نشان می‌دهد که به احتمال زیاد مربوط به آغازین سال‌های اقامت خاندان قراگوزلو در این ساختمان بوده، و جدیدترین اسناد مالیاتی نیز متعلق به سال 1342 است. این تاریخ برابر است با نخستین سال‌های اجرای اصلاحات ارضی به وسیله ی پهلوی دوم. (یادآور می شود که تاریخ تنظیم وقف‌نامه سال 1332 را نشان می‌دهد).
آنچه از مفاد وقف‌نامه و شواهد موجود برداشت می‌شود نشان می‌دهد که پس از آنکه ساکنان عمارت آن را ترک می‌کنند (اواسط دهه ی پنجاه خورشیدی)، خواسته ی واقف اجرا گردیده و تا زمان انقلاب اسلامی و مدتی بعد (1365ش) به عنوان درمانگاه و قرنطینه ی بیماران و معتادان از محل مذکور استفاده می‌شده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آغاز جنگ تحمیلی اطلاعات زیادی در خصوص چگونگی استفاده از بنا وجود ندارد؛ اما در دوران جنگ و پس از آن از این محل به عنوان قرارگاه نظامی استفاده می‌شده است. در سال 1377 موقوفه ی بهاء المک پایگاه بهداشتی می‌گردد و سپس با عنوان درمانگاه از آن بهره‌برداری می‌شود؛ تا اینکه اداره ی کل اوقاف استان همدان به مدت کوتاهی در این محل مستقر می‌شود.
پس از انتقال اداره ی اوقاف از محل مذکور، طبقه ی زیرین بنا به عنوان درمانگاه و اشکوب فوقانی با کاربری کتابخانه به فعالیت خود تا به امروز ادامه داده است.
این ساختمان تا کنون بارها مرمت و نوسازی شده و در خلال آن تغییراتی در ساختار بنا صورت گرفته است. بر اساس شواهد موجود، ازاره‌هایی آجری دور تا دور نمای بیرونی بنا را در بر میگرفته است که به دلیل نیاز به استفاده از طبقه ی زیرین ساختمان و نوردهی به این بخش، ازاره‌های آجری در جریان تحولات صورت گرفته در ساختمان به کلی تخریب شده‌اند.
صفه یا سکویی که ساختمان بر روی آن احداث شده بوده نیز کم‌ارتفاع‌تر شده است. همچنین بر اساس مستندات تصویری و عکس‌های قدیمی که از عمارت وجود دارد، مدخلی در ضلع شمالی بنا به همراه پلکان ورودی وجود داشته که یکسره تخریب و مسدود شده است.
در داخل بنا نیز تغییرات بنیادینی جهت استفاده ی بهینه از این بخش به عنوان درمانگاه یا دارالشفا صورت گرفته است. به طور کلی در روندی 88 ساله، در موارد زیر از این بنا استفاده شده است:
خانه ی اربابی، درمانگاه و مرکز بازپروری معتادان، مقر نظامی و انتظامی، ساختمان اداری اوقاف و سرانجام پایگاه بهداشتی و درمانگاه به همراه کتابخانه.
نسب‌شناسی و تباردانی خاندان قراگوزلو (بهاء الملک‌های همدان)
تیره ی قراگوزلو
تیره ی «قراگوزلو» (سیه چشمان) از طوایف ترک‌زبان همدانی هستند که پیشینه ی تاریخی آنان دست‌کم تا اوایل حکومت «صفوی» فرامی‌رود. برخی هم گفته اند بومگاه قبلی آنان «شام» بوده است. اینک ما را با آن پیشینه کاری نیست، همین قدر می‌گوییم که این طایفه ی «قزلباشی» پس از کشته شدن «نادر شاه» (1160ق) «سرفراز بیک خدابنده‌لو» را که در همدان سر به شورش برداشته بود از میان بردند و هنگام پیدایی «کریم خان زند» بدو پیوستند.
در آغاز کشورگشایی «آغامحمدخان قاجار» سخت به وی اظهار انقیاد کرده، با او متحد شدند و وی را در براندازی خاندان زند (جعفرخان و لطفعلی‌خان) و برپایی دولت «قاجار» یاری کردند.
پس از درگذشت آغامحمدخان قاجار (1212ق) هم تقریباً تمام خوانین قراگوزلو در خدمت شاهزاده «محمدعلی میرزا» نایب ایالات فارس مأمور انتظام آن سامان شدند (روضه ی الصفا 9 / 305، به نقل از اذکایی، آینده، سال چهاردهم: 4).
حاج امان الله خان بهاء الملک (اول) معروف به حاجی بهاء الملک املاک و ضیاع و عِقار بسیار داشت (حدود 255 تا 355 پارچه آبادی)، از جمله ده «سرخ آباد» بر سر راه همدان به تهران و «ده زاغه» بر سر راه اسد آباد به کرمانشاه. وی در سفر ناصرالدین شاه قاجار به عتبات، همراه با سرتیب حسین خان حسام الملک (اول) عاشق‌لو قراگوزلو به پیشواز شاه رفته است (12 رجب 1287 ق). او منصب سرتیپی داشته و سه فرزند از وی شناخته آمده است:
1. سرتیپ حسینقلی‌خان (سر دودمان ضیاء الملک قراگوزلوی همدان)؛
2. سرتیپ علیقلی خان (سر دودمان بهاءالملک قراگوزلوی همدان)؛
3. سرهنگ مرتضی قلی‌خان (معزالملک).
شاخه ی بهاء الملک‌های همدان
سرتیپ علیقلی‌خان همدانی بهاء الملک (دوم) ابن حاجب امان الله خان بهاءالملک (اول) که در سال‌های 1298ـ1299ق، جزء سرهنگان خارج از فوج وزارت جنگ ناصری بوده، در سال 1306ق هم هنوز عنوان سرهنگ داشته، اغلب در تهران می‌زیسته و عمارت معتبری داشته که اعیان و بزرگان کشور به آن آمد و شد می‌کرده‌اند. گویا وی صاحب منصب مهمی بوده که او را با لقب «جناب اجلّ» یاد می‌کرده‌اند؛ که دلیل بر احراز مرتبه ی «امیر تومان» است.
نامبرده علاوه بر چند پارچه بزرگ املاک در ناحیه ی همدان، املاک مهمی نیز در اراک داشته است. بهاءالملک تا پس از سال 1326ق همچنان در تهران به سر می‌برد. سپس احتمالاً از سال 1330ق برای درمان بیماری به اروپا رفت و همان جا در رجب 1332ق درگذشت.
او ظاهراً مردی باسواد و اهل فضل بوده است؛ چنانکه از جمله مجموعه ی شماره ی 106 کتابخانه ی اعتمادالدوله قراگزلو (پسرش) دست‌نوشته ی خود اوست. وی عموزاده ی ناصرالملک دوم (نایب السلطنه) به می‌آمد. وی خواهر همین ناصرالملک (معروف به خانم شازده) یعنی دختر عموی خود را به زنی گرفت که سه فرزند پسر از او بزاد و بماند:
علی‌رضاخان قراگوزلو بهاء الملک (سوم) ابن بهاءالملک (دوم) که شخصی تحصیل‌کرده، باتقوا، کم‌آزار، متین و مُبادی آداب یاد شده و با مشیر الدوله ی پیرنیا مقایسه‌اش کرده‌اند. بهاء الملک قراگوزلو که یکی از رجال دانشمند و وطن‌خواه و مورد علاقه ی ملت بود و از همدان وارد تهران شد (ایران در جنگ، ص 324). در دوره ی چهارم مجلس ملی، بهاءالملک (سوم) یکی از دو نماینده ی همدان بود و در کابینه ی مستوفی الممالک نیز به وزارت مالیه برگزیده شد. سپس ریاست هیئت نظارت بانک ملی را یافت، و چون زیر بار تحمیلات نرفت، از آن مقام استعفا کرد. اصولاً در عهد پهلوی اول قبول منصب و مقام نکرد، تا آنکه در کابینه ی قوام السلطنه (1325ش) وزیر دادگستری شد. بهاءالملک (سوم) به تاریخ 19 خرداد 1333ش، در هفتاد سالگی، در تهران درگذشت. پیکرش را به همدان آورده و در آرامگاه خانوادگی (باغ اعتمادیه) به خاک سپردند.
وی در عین قانون‌دانی و اصولی بودن، شخصی ادب‌دوست هم بود. ترجمه‌ای از آثار مونتسکیو درباره ی رومیان از او به طبع رسیده است. بهاءالملک سوم صاحب فرزند نشد (اذکایی، آینده: سال 14). علاوه بر این، بهاءالملک سوم از اعضای انجمن آثار ملی نیز بود. (معصومی، 1389: 39)
توصیف کلی بنا
مجموعه ی معروف به باغ اعتماد الدوله که پس از مرگ یحیی قراگوزلو (اعتمادالدوله) [۱] توسط برادر بزرگ‌تر او علیرضا قراگوزلو (بهاءالملک سوم) به همراه قطعه‌های بسیاری از زمین‌های اطراف آن وقف گردیده است، بنایی است چهار ضلعی به ابعاد 30 / 23 متر × 92 / 12 متر که در ضلع غربی، انتهای ضلع جنوبی و کل ضلع شرقی برجستگی و فرورفتگی‌هایی دارد. به طور جزیی ابعاد آن به قرار زیر است:
30 / 23 × 92 / 12 × 60 / 16 × 50 / 1 × 20 / 5 ×90 / 8 × 50 / 1 × 50 / 5
بیش ترین درهم رفتگی در ضلع‌های بنا در ضلع جنوب شرقی است. آنچه از پلان‌های نویافته که از اسناد همین بنا کشف شده، مشخص می‌گردد این است که در این بخش راه پله‌ای بوده که طبقه ی بالا را به زیرزمین متصل می‌کرده است. احتمال دارد که این بخش از تزیینات قابل توجهی برخوردار بوده است.
این ساختمان ـ با توجه به شواهد ـ در ابتدا و در بافت اولیه جهت شمالی ـ جنوبی داشته، اما با گذشت زمان، در بافت ثانویه دچار تغییراتی شده و درهای ورودی آن شرقی ـ غربی شده است.
در کتاب «المسالک و الممالک اصطخری» نقشه‌هایی در ضمیمه آمده که فوق العاده زیباست. در این نقشه‌ها علامت جنوب در بالای آن گذاشته شده و جهت مخالف آن شمال است. در اصل، این شکل از یک شش ضلعی به دست آمده که در رئوس مستطیل داخل آن شمال و جنوب قرار میگرفته است.
با همین روش در ایران سه رون را در نظر میگرفته اند:
1. رون راسته؛
2. رون اصفهانی؛
3. رون کرمانی.
در رون راسته، مستطیلی که در داخل شش ضلعی قرار می‌گیرد جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی دارد (پیرنیا، 1380: 155).
به طور مثال در کرمان، جهت شرقی ـ غربی است و طوفانی به نام طوفان سیاه دارد که اگر شهر جهت دیگری می‌داشت، خانه غیر قابل استفاده می شد. در همدان نیز کوه الوند را داریم. خود شهر جهت شرقی ـ غربی دارد و اگر جهت شمالی ـ جنوبی باشد، ریزش برف طوری خواهد بود که از سوز و سرمای زیاد آن امکان باز کردن درهای خانه میسر نبود (پیرنیا، 1380: 156)؛ بنابراین باید این‌طور نتیجه‌گیری کرد که صاحبان بعدی این بنا، بنابر اقتضای شرایطی که توضیح داده شد، جهت بنا (جهت درها) را تغییر دادند. شاید ساخت ایوان ستون‌دار ضلع غربی بنا را هم بتوان با این استدلال توجیح کرد. چون از قبل دانستیم که در نقشه ی اولیه ی بنا، این ایوان با ستون‌هایش نبوده است.
در نهایت باید نتیجه گرفت که طراح یا مهندس نقشه‌کش، در طراحی بنا به عوامل طبیعی و سنت‌های دیرپای معماری توجهی نداشته و فقط به دانسته‌های تئوری خود اتکا کرده است؛ اما در ادامه و هنگام پیاده کردن نقشه، به احتمال زیاد بنّا یا معمار بنا نقشه را اصلاح کرده، با در نظر گرفتن قواعدی که در بالا با توجه به اقلیم هر ناحیه گفتیم، نقشه ی اصلی را پیاده و خانه ی اربابی را برپا کرده است.
تحلیل معماری بنا
نقشه ی اولیه ی بنای «اعتمادیه» سنگ بنای این سازه را با استناد به پلانی که شخصی به نام ن. منصف [۲] (مهندس نقشه‌کش یا مهندس معمار) در سال 1923 م ترسیم کرده و احتمالاً طرحی آزمایشی بوده است، به سال 1302 ش / 1923م (که تاریخ خود نقشه است) تاریخ‌گذاری می‌کنیم. این سند به همراه چهار برگ دیگر از اسناد نویافته و ارزشمند این مجموعه است که تاکنون منتشر نشده‌اند.
این بنا (خانه ی اربابی) یک و نیم طبقه دارد که نیم طبقه ی زیرین آن با پلکان شرقی که هیچ اتصالی به بدنه ی بنا نداشته، به کف حیاط متصل می‌شده است. امروزه این راه به کلی مسدود شده و با احداث مسیری از ضلع شرقی ِبنا، راه ورودی جدیدی ایجاد کرده‌اند. این مسیر جدید با رمپی ملایم از کف حیاط به طبقه ی زیرین بنا می‌رسد. درباره ی کاربری این مسیر باید گفت، با توجه به پلان اولیه (نقشه ی 2) زیر زمین این بنا محلی برای تفریح و سرگرمی‌های خصوصی اهالی ساختمان بوده است؛ بنابراین به سادگی می‌توان این دسترسی مشکل به طبقه ی زیرین را توجیه کرد.
آن‌طور که از شنیده‌ها متوجه شدیم، دری در ضلع جنوبی بنا وجود داشته است؛ اما هیچ یک از اسناد و شواهد مادی این گفته را تأیید نمی‌کنند. ما هم تا حدی با اسناد و شواهد مادی موافق هستیم. احتمالاً یکی از چشم‌اندازهای زیبای این عمارت همین ضلع جنوبی آن بوده است که دیدرس پنجره‌های آن به سمت جنوب شهر همدان و کوه‌ها و تپه‌های آن است. فراموش نکنیم که مقبره ی خانوادگی قراگوزلوها [۳]
و باغ مصفای آن هم در چشم‌انداز این ضلع از بنا بوده است.
در ضلع شمالی بنا، یعنی ضلعی از بنا که رو به سمت شمال دارد، درِ اصلی دیگری بوده است که البته امروزه وجود ندارد و مسدود شده است. با توجه به عکس هوایی (تصویر 4) و عکس قدیمی بنا (قبل از تخریب مصطبه ی آنا) و نحوه ی قرارگیری مسیر تشریفات و میدانگاه، به بیراهه نرفته‌ایم اگر این در را درِ تشریفات بنامیم. این ضلع از بنا به دو درِ خروجی مجموعه مشرف است که یک در همان در مسیر تشریفات است و در دوم به مسیری دیگر متصل می شود که به ساختمان باغ آمریکایی‌ها (بنای مجاور خانه ی اربابی) راه دارد. در واقع ضلع شمالی رسمی ترین و عمومی ترین ورودی بنا بوده است. بنا بر این تحلیل، ضلع شمالی بنا بسیار حایز اهمیت است. شاید بتوان بسیاری از آمیغ‌های پیدا و پنهانِ سرگذشت این مجموعه را از همین جستار جست.
معماسازترین بخش بنا ضلع غربی است. تحلیل‌های صورت‌گرفته روی نقشه و مطابقت‌هایی که با خود بنا انجام شد، هیچ ردپایی از ایوان ستون‌دار مرتفع ضلع غربی و درب ورودی آن که با یک رشته پله از کف به طبقه ی فوقانی می‌رسد یافت نشد. گر چه در عکس هوایی سال 1335ش و اولین تصاویر از این بنا این قسمت دیده می‌شود؛ اما در نقشه ی اولیه ی بنا (1302 ش) هیچ اثری از این بخش نیست و به جای آن دیوار قرار دارد. این آشفتگی در پلان دیروز و امروز، در جبهه ی شرقی و بخشی از ضلع جنوبی بنا و درست جایی که بنا به هشت ضلعی تبدیل می‌شود نیز هویداست. پر بی راه نگفته‌ایم اگر این پندار را مطرح کنیم که با گذشت زمان، درهای ورودی در دو جبهه ی شمالی و درِ احتمالی جنوبی به واسطه ی توسعه ی شهری، آن کاربری گذشته را از دست داده‌اند و وظیفه ی خود را به هم‌نوعانشان در اضلاع شرقی و غربی واگذاشته‌اند. این تغییر که به اصطلاح آن را «بافت ثانویه» می‌نامیم سبب شد که درِ احتمالی ضلع جنوبی و درِ شمالی به کلی مسدود گردند. امروزه ورود به داخل بنا فقط از اضلاع شرقی و غربی ممکن است.
درباره ی ایوان ستون‌دار در ضلع غربی بنا، تنها می‌توان گفت که شاید در سال‌های بعد و بنا به سلیقه ی صاحب بنا ساخته شده است یا اینکه همان فرض گذشته را بپذیریم که نقشه ی سال 1302 ش یک طرح ابتدایی و آزمایشی بوده که با آن سازوکار هرگز پیاده نشده است یا اینکه پس از اصلاح این راه، ورودی غربی و ایوان ستون‌دار آن را به بنا اضافه کرده‌اند.
اجزای این پلان در طبقه ی بالا شامل موارد زیر است:
- سالن؛
- اتاق مدیر؛
- اتاق خدمتکار؛
- اتاق باغبان؛
- آشپزخانه؛
- بخشی که معین نشده؛ اما به نظر سرویس‌های بهداشتی هستند.
و در زیرزمین سه بخش معین شده است:
- کازینو؛
- اتاق خدمتکار؛
- دو انباری
به نظر می‌رسد این مهندس نقشه‌کش شخص کم‌سوادی بوده است؛ زیرا بخشی از اجزای بنا در نقشه‌ها به انگلیسی نوشته شده و بخش‌هایی مثل انبار و زیر زمین به فارسی، اما با رسم الخط انگلیسی! احتمالاً او برگردان بعضی لغات را از فارسی به زبان انگلیسی بلد نبوده، به همین دلیل آن ها را به اصطلاح با خط «فینگلیش» نوشته است. شاید هم این شخص فردی اَرمنی بوده است (صحبت‌های خصوصی با پرویز اذکایی).
پلان‌های دیگری نیز وجود دارند که بنایی را نشان می‌دهد که در اطراف دارای رواق‌هایی است. از آنجا که این نقشه‌ها هیچ وجه تشابهی با بنای مورد نظر ما نداشت، از صرف وقت بر روی آن ها صرف نظر کردیم.
ساخت‌مایه‌ها
مصالح به کار رفته در این بنا آجر، ملاط سیمان، الوار، ورق آهن و سنگ لاشه است. این موارد شامل ساخت‌مایه‌هایی است که بر چشم ما پوشیده نیستند؛ اما چنانچه بخواهیم فهرستی دقیق از مصالح به کار رفته در بنا و مراحل انجام کار را ترسیم کنیم، باید به کتابچه ی محاسباتی سال 1329 ش مراجعه کنیم. این صورت مخارج جهت نوسازی و شاید تغییرات در بنا بوده است؛ چرا که ما می‌دانیم تاریخ آغاز ساخت این بنا سال 1302 ش است.
تزیینات بنا
گرچه تغییرات چندباره که طی 88 سال عمر این بنا بر آن حادث شده نمای آن را یکسره دیگرگون کرده است، این اثر معماری همچنان بارقه‌هایی از سیمای سال‌های آغازین بر رخ دارد. برجسته‌ترین تزیین این بنا آجرکاری‌هایی است که زیر شیروانی به صورت هندسی، دورتادور بنا آراسته شده‌اند و در اصطلاح به آن «قرنیزهای رخ بام» می‌گویند (تصویر5). این، تمام هنر تزیینی است که معمار قاجاری، در تزیین این بنا به کار برده است.
سرستون‌ها و پاستون‌های ایوان ضلع غربی را با آرایه‌های خشکی پیراسته‌اند که از هرگونه ظریف‌کاری نغز تهی است.
ناگفته پیداست که بانیان بیش تر می‌پسندیده‌اند بنا را به نحوی برپا دارند که چشم‌اندازهایش بر مناظر بدیع مشرف باشد. اگر بپذیریم که نقشه ی سال 1302ش در بنای بهاء الملک پیاده شده است، با جرأت می‌توانیم بگوییم که تقسیم‌بندی فضاها در داخل بنا بر نمای آن و تزیینات کم‌سویش برتری چشمگیری دارند، که شامل اتاق‌های متعدد، سالن‌های پذیرایی و راهروهای فراخ و زیبا بوده است.
فرجامین سخن
مهم‌ترین نتایجی که از بررسی و مطالعه ی باستان‌شناختی عمارت موسوم به خانه ی اربابی قراگوزلوها (بهاء الملک‌های همدانی) و بازسنجی اسناد و مدارک مکتوب بازمانده از آن ها بخصوص «وقف‌نامه ی علیرضا قراگوزلو» حاصل شد، به صورت ذیل فهرست می‌شود:
1. این بنا خانه‌ای اربابی بوده است؛
2. تاریخچه ی ساخت و قدمت نخستینه ی آن به سال 1302 خورشیدی باز می‌گردد؛
3. بانیان عمارت دو برادر به نام‌های علیرضا و یحیی قراگوزلو از خاندان متنفذ و مشهور قراگوزلوهای همدان بوده‌اند؛
4. سکونت در خانه ی اربابی به دو شکل بوده است: سکونت کوتاه‌مدت، سکونت بلندمدت. سکونت کوتاه‌مدت برای اربابان و صاحبان اصلی در مقاطعی از سال و سکونت بلندمدت برای افراد درجه ی دو و پایین‌تر همراه با ملتزمین رکابشان بوده است؛
5. کاربری بنا: بانیان بنا با احداث این ساختمان در آغاز بر آن بوده‌اند تا خود و خانواده‌شان را از پیامدهای ناگوار احتمالی که در پی تحولات سیاسی ـ اجتماعی پس از جنبش مشروطه‌خواهی، کشور و به تبع آن شهر همدان را تحت تأثیر قرار داده بود دور سازند؛ چرا که اسلاف آن ها و مکان پیشین زندگی‌شان در تحولات مشروطه جایگاه مقبولی نزد عامه ی مردم همدان نداشتند. نیز به نظر می‌رسد بانیان و واقفان عمارت بهاء الملک (اعتمادیه) علیرضا و یحیی قراگوزلو چهره ی مقبول‌تری در میان اقشار مختلف مردم همدان داشته‌اند؛ پس مکانی دور افتاده و دنج را برای زندگی جدیدشان در دوران حکومت جدید (پهلوی) برگزیدند.
