معرفی دو نمونه از اشیای منقول تاریخی وقفی استان زنجان
مؤلف: پرستو قاسمی اندرود کارشناس ارشد باستان شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان زنجان
محتویات
چکيده
وقف به‌عنوان بارزترين مصداق بخشش، منشاء بسياري از خدمات فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. سنت وقف در دوره‌هاي مختلف در بين متوليان، رجال، امرا و افراد مذهبي رواج داشته و افراد خيّر و نيکوکار بخشي از ثروت، املاک و اموال منقول خود را وقف عام کرده‌اند که به‌عنوان باقيات و صالحات واقف باقي مانده است. اين مقاله سعي دارد به دو نمونه از اشياي منقول تاريخي استان زنجان به‌نام ظرف سفالي مکشوفه از سلطانيه با کتيبه وقف ابواب البر مربوط به دوره ايلخاني و سنگاب وقفي دوره احمد شاه قاجار مربوط به مسجد مهديه زنجان بپردازد. کليد واژه‌ها وقف، ابواب البر، ايلخاني، سلطانيه، سنگاب، قاجار، زنجان. معرفي ظرف سفالي مکشوفه از گنبد سلطانيه با کتيبه وقف ابواب البر
>مقدمه >سفال با کتيبه وقف ابواب البر >سفال‌هاي مکشوفه از گنبد سلطانيه
مقدمه
يکي از دوره‌هاي مهم تاريخي و تأثيرگذار ايران اسلامي، دوره ايلخاني مي‌باشد که در قرن هشتم به پايتختي سلطانيه ايجاد شد. طبق نظر مورخان در اين شهر و درجوار ارگ گنبد سلطانيه، بناهاي بسياري توسط سلطان محمد خدابنده تأسيس گرديد که هويت تاريخي شهر را تشکيل مي‌دادند. يکي از مهم‌ترين اين بناها، مجموعه ساختماني ابواب البر نام داشت. سلطانيه سومين پايتخت ايلخانيان بعد از مراغه و تبريز است که به اين شهر مغولان قنغور اولانگ يا شکارگاه و چمنزار مي‌گفتند. بناي شهر سلطانيه در سال 704 ه.ق شروع و ساخت آن 10 سال طول کشيده است. در احداث و گسترش اين شهر بناهاي وقفي و به‌خصوص پديده شهري ابواب البر نقش تعيين کننده‌اي داشته است. از آنجايي که وقف تأثير خود را بر شکل‌گيري و استخوان‌بندي اين شهر از طريق سيستم ابواب البر گذاشته بود، آن را مي‌توان يک شهر وقفي به حساب آورد. [۱] ابوالقاسم کاشاني مورخ دو دهه نخست قرن 8 ه.ق معاصر الجايتو در اين مورد مي‌گويد: ابواب البر مشتمل بر چند ساختمان و مدارس، خانقاه، دارالشفاء، دارالضيافه و دارالحفاظ، دارالحديث که تا 19 عمارت مي‌رسيده است. [۲] حافظ ابرو مورخ دوره تيموري از ساختمان‌هاي ارگ مي‌گويد: سلطان الجايتو براي دفن خود در اندرون قلعه عمارتي ساخته است و آن را ابواب البر نام نهاده و گنبدي بزرگ و عالي که در اقصي نقاط بلاد اسلامي مثل آن عمارتي عالي نبود. گنبدش مثمن بزرگ عالي که قطر آن شصت گز است در غايت تکلف و ارتفاع آن صد و بيست گز چنانچه در اقصي بلاد عالم مثل آن عمارتي عالي نشان نمي‌دهند. [۳] شمس‌الدين محمد بن محمود آملي يکي از مدرسان ابواب البر سلطانيه در صفحه 236 کتاب نفايس الفنون في عرابس العيون مثل ابوالقاسم کاشاني گنبد سلطانيه را جدا از ابواب البر آورده است و مي‌گويد: جهت مرقد خود گنبدي عالي هشت منار بر سر آن ساخته و در حوالي آن ابواب خير يا ابواب البر از جامع و خانقاه و... بود [۴]
سفال با کتيبه وقف ابواب البر
يکي از ظروف سفالي مکشوفه از کاوش‌هاي علمي باستان شناسي گنبد سلطانيه با تکنيک کنده زير لعاب است. سفالينه‌هاي با تکنيک کنده زير لعاب از قرن 5 ه.ق دوره سلجوقيان شروع و تا دوره ايلخاني ادامه داشته است. در اين نوع تکنيک، سطح ظروف سفالي يا داخل ظرف يا خارج ظرف بنا به طرح و سليقه سفالگر با نقوش و کتيبه کنده‌کاري مشخص و بعد آن را با لعاب يکرنگ شفاف مي‌پوشاندند. قسمتي که نقوش کنده‌کاري شده که حالت گودتري دارند در هنگام پخت لعاب در کوره پررنگ‌تر از زمينه اصلي سفالينه ميشد. از ويژگي ظروف سفالي نقش کنده زير لعاب در نيمه دوم قرن 5 و اوايل قرن 6 ه.ق تغيير استفاده از خط کوفي به فارسي دري و نسخ مي‌باشد. توليد اين نوع سفال بيشتر در کنگاور، آمل، ياسوکند، زنجان، قزوين، سلطانيه، همدان و گروس انجام ميشده است [۵]
سفال‌هاي مکشوفه از گنبد سلطانيه
همان طور که اشاره شد سلطانيه مهم‌ترين پايتخت دوره ايلخانيان بوده و به طبع در آن بناهاي مهمي ساخته شده که يکي از اين مجموعه‌ها ابواب البر بوده است. در کاوش‌هاي باستان‌شناسي گنبد سلطانيه يکي از سفالينه‌هاي مکشوفه که با تکنيک کنده زير لعاب کار شده و در تمامي موارد کشف شده به‌صورت کامل نبوده و قسمتي از کاسه سفالي مي‌باشد در کف داخلي عبارت وقف ابواب البر يا ابواب البريه با خط نسخ نوشته شده که مربوط به همان بناي ابواب البر است. نکته مهم اين است که اين عبارت يا مشابه آن در ديگر ظروف سفالي دوره ايلخاني مکشوفه ديده نشده و گويا فقط در کاسه‌هاي سفالي با لعاب يکرنگ سبز رنگ با تناليته‌هاي متفاوت به‌کار مي‌رفته است. موارد مورد مطالعه در 5 قطعه مي‌باشد. قطر پايه اين ظروف از 5 / 7 تا 9 سانتي‌متر است که برخي پايه کوتاه و برخي پايه بلند هستند.
معرفي سنگاب وقفي زنجان
با برپايي سلسله صفويان شيعيان فرصتي يافتند که عقايد ديني خود را آشکار کنند. در اين راستا آثار فرهنگي هنري جديدي شکل گرفت که يکي از آنها سنگاب‌ها هستند که در بناهاي مذهبي و عام‌المنفعه نصب ميشد و به نمادي از عقايد شيعي و يادآور حادثه کربلا تبديل شد. در دين اسلام اولين شرط انجام فرايض ديني طهارت و پاکي است. آب، مايه طهارت ظاهري است و باعث زدودن ناپاکي‌ها مي‌شود. سنگاب، قدح سنگي بزرگي است که هزاران تشنه را بدون هيچ چشمداشتي سيراب مي‌کرد و ضمن رفع تشنگي نمازگزار را آماده انجام فرايض ديني مي‌نمود. نمازگزاران با وضو در سنگاب‌ها و رفع تشنگي ضمن لعنت فرستادن بر يزيد ارادت خود را به اهل‌بيت (عليهم‌السلام) و ياران امام حسين (عليه‌السلام) نشان مي‌دادند. کلمه سنگاب در لغت‌نامه دهخدا اين گونه معرفي شده که ظرف بسيار بزرگ سنگي که مي‌تواند آب را در خود نگه دارد و از سنگ يکپارچه تراشيده و در اماکن مذهبي و عام‌المنفعه نصب ميشد. مهم‌ترين نيت در وقف سنگاب‌ها پيروي از سنت حسنه وقف و ارادت به امام حسين (عليه‌السلام) است که اين مورد را در کتيبه‌ها و نقوش حک شده است و در ديواره بيروني سنگاب‌ها مي‌توان به‌وضوح مشاهده کرد. سنگاب‌ها همچون اعلاميه‌اي در بيشتر ابنيه مذهبي نصب ميشد و به گونه‌اي مردم نمازگزار را به ياد واقعه عاشورا و رويدادهاي آن مي‌انداخت و نشان ارادت مردم شيعه به اهل‌بيت (عليهم‌السلام) بود.
>انواع سنگاب‌ها >معرفي سنگاب وقفي زنجان
انواع سنگاب‌ها
سنگاب‌هاي نيم دايره توخالي؛ که در دو نوع پايه‌دار و بدون پايه هستند. سنگاب‌هاي مستطيل شکل توخالي؛ بيشتر سنگاب‌ها از سنگ مرمر و يا از سنگ‌هاي آهکي يا تراورتن تراشيده شده و وجه اشتراک آنها در يکپارچه بودن سنگ است. در تعدادي از سنگاب‌ها محلي براي گذاشتن کاسه مسي براي آشاميدن و پاشويه‌هايي براي ريختن آب اضافي تراشيده ميشد.
معرفي سنگاب وقفي زنجان
اين سنگاب از مسجد مهديه شهر زنجان جهت حفاظت بيشتر به اداره کل ميراث فرهنگي صنايع دستي و گردشگري استان زنجان منتقل گرديد. سنگاب به شکل مستطيلي توخالي يکپارچه از سنگ تراورتن بوده که در بدنه بيروني آن کتيبه‌اي در سه سطر با خط نستعليق حک شده است. طول اين اثر 82، عرض 52 و ارتفاع 26 و عمق سنگاب 21 سانتي‌متر مي‌باشد. سطر اول: يااميرالمومنين ترا بخاطر پسرت ابوالفضل العباس سطر دوم: در آخرعمرم از شر شيطان نگهدار وقف نمود کربلاي پاشا بناء سطر سوم: في غره [۶] شهر شعبان 330 (احتمالا به خاطر کمبود جا، عدد 1 حذف شده است. با اين حساب سنگ به سال 1330 ه.ق و دوره حکومتي احمد شاه برمي‌گردد.)
منابع
1. مباني هنرهاي فلزکاري، سفالگري، نگارگري و...، فائق توحيدي، نشر سميرا، چاپ اول، 1386.
2. مقاله «نقش وقف در توسعه کالبدي شهرهاي ايلخاني»، نويسندگان: حسن کريميان و بهزاد مهدي‌زاده، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، سال 22، شماره 86، تابستان 1393.
3. شهرهاي ايران، محمديوسف کياني، نشر جهاد دانشگاهي، 1370.
