معرفی مجموعه مقالات برگزیده کنگره ملی حضرت محمد هلال بن علی علیه السلام

مؤلف: سید امیر حسین کامرانی راد

مقدمه

از بامداد طلوع اسلام، بشریت راه رهایی و رستگاری را در آیین جاودان اسلام شناخت و شناسنامه این مکتب به نام پیامبر خاتم، حضرت محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و دوازده ستاره فروزان از خانواده و نسل او متبرک شد. اگرچه داستان اسلام و مسلمانان در طول تاریخ فراز و فرودهایی را داشته؛ اما آنچه مبرهن است که فرهنگ دینی، سیره نبوی و ائمه هدی علیهم‌السلام ضمانت نامه آزادی انسان‌ها از قید جهالت و بند بندگی طاغوت بوده و البته که در این مسیر جانفشانی‌ها و فداکاری‌ها مثال زدنی است. مطالعه تاریخ صدر اسلام و بررسی وضعیت حاکمیت پس از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم در دوران امامت حضرت علی علیه‌السلام همواره عبرت آموز و تأمل برانگیز است؛ به طوری که «هجرت» مسلمانان و «مهاجرت» انصار در مقاطعی که آتش ظلم شعله‌ور می‌شد، دارای فلسفه و منطقی محکم و حجتی بالغ برای استمرار حیات طیبه نسل موحد و مسلمان قلمداد می‌شود.

سرزمین ایران از بلاد خوش‌اقبالی بود که انوار درخشان و انفاس جان‌پرور فرزندان، نوادگان، نمایندگان و سفیران ائمه هدی علیهم‌السلام این خاک را نظر کرده و ممتاز کرد و تا به امروز از این آبشخور معنوی و قدسی بهره‌مند می‌باشد. وجود بقاع متبرکه، مزارات شریف، و زیارتگاه‌های اولاد و احفاد پیامبر ‌‌صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و اهل‌بیت گرامی‌اش علیهم‌السلام در ایران، ضمن آن‌که مبین هوشمندی و درایت ایرانیان در پذیرفتن و گزینش بهترین و کامل‌ترین دین و آیین است، گویای لطف ربانی و نگاه رحمانی حضرت حق نسبت به حامیان و حاملان امانت الهی است. از جمله فرزندان و نوادگان خاندان مطهر و معتبر حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و حضرت علی علیه‌السلام که به «محمد هلال» مشهور و به «محمد اوسط» یا «محمد ماهرو» موصوف می‌باشد، در کویر مرکزی ایران مدفون است و آوازه کمالات معنوی و جایگاه و پایگاه رفیع عقیدتی و دینی آن در آفاق گسترده است. چراغ پر فروغ این بقعه مبارکه که قرن‌ها روشنی‌بخش ساکنان آن سامان بوده و نیز کرامات و عنایات این شخصیت جلیل‌القدر نزد اهالی و تأثیرات بی‌شمار دینی و معنوی آن، گواه صادقی بر شرافت، عظمت و منزلت این یادگار خاندان وحی است.

محققان و پژوهشگران علوم اسلامی در راستای پاسداشت از این سلسله‌ جلیله و بنا به رسالت علمی و تاریخی، درصدد بازشناسی و بازخوانی شرح احوال، تذکره و شجره‌نامه آنها برآمده و تأثیرات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی آنها‌ را مورد بررسی و مداقّه قرار می‌دهند؛ تا هم ژرفای شکوه و عظمت آن میراث گران‌قدر تاریخ اسلام مضبوط و محفوظ بماند و هم ترویج مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام همچنان در ادوار و ازمنه گوناگون ساری و جاری باشد.

نخستین کنگره ملی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام با چنین انگیزه و هدفی توسط معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه با همکاری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان و آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در سال 1394 ه.ش برگزار گردید و مقالات برگزیده این کنگره در دو جلد چاپ و به جامعه علمی و پژوهشی کشور تقدیم شد که در این نوشتار، این مقالات معرفی می‌گردد.

وجود پرظهور این شخصیت جلیل‌القدر منتسب به نخستین امام و پیشوای شیعیان و متعلق به دهه‌های آغازین اسلام بوده و تقدم نزول اجلال ایشان در عراق عجم و مرکز ایران آن روزگار خود اهمیت ویژه‌ای دارد. هر چند باید اذعان نمود که خفقان حاکم بر آن دوره، فقر مستندات و بُعد زمان تاریخی و تقویمی، امکان وصول به منابع و حصول روایتگری و گزارش‌های تاریخ صدر اسلام در نسب‌شناسی فرزندان و احفاد ائمه علیهم‌السلام که به طور عمده در خفا و ناشناسی می‌زیستند را با سختی‌های فراوانی مواجه ساخته است؛ اما قرائن و شواهد و اندک منابع موجود می‌تواند این نقاط مغفول و ناشناخته را رمزگشایی کند.

بنابراین سعی و اهتمام بانیان این کنگره ملی، چهره‌گشایی از یک شخصیت ممتاز و بلاواسطه با معصوم و ریشه‌یابی جغرافیایی تاریخی و تاریخ این امامزاده لازم‌التکریم و ابهام زدایی از شبهات و ذهنیات اتفاقی و احتمالی است که در مجامع علمی یا محافل عمومی موضوعیت پیدا کرده و طبعاً نیازمند تبیین و چنین نگرشی بوده است.

معرفی مقالات جلد اول

جلد اول، مشتمل بر دو فصل و دربردارنده چهارده مقاله برگزیده (هشت مقاله در فصل اول و شش مقاله در فصل دوم) است که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم.

شخصیت شناسی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسنده: نوروز امینی

حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام یکی از امامزادگان معروف ایران و از اولاد غیرمعقب امام علی علیه‌السلام است که در زمان امویان به ایران آمده و مخفیانه در آران سکونت نموده و در همان جا نیز چشم از جهان فروبسته است. تحقیق درباره شخصیت این امامزاده، اصالت و احوال او و نحوه ورودش به ایران، موضوع این مقاله است که به روش توصیفی - تحلیلی و با استناد به منابع کهن سامان یافته است. بر مبنای یافته‌های این تحقیق در صحت انتساب حضرت محمد هلال علیه‌السلام به امام علی علیه‌السلام تردیدی نیست، اما درباره‌ پاره‌ای از جزئیات زندگانی ایشان تردیدهایی وجود دارد.

بررسی و معرفی نسَبی حضرت محمد هلال بن علی بن ابی طالب علیهما‌السلام

نویسنده: سجاد حبیبی

قرآن کریم که منشأ الهی دارد، شامل مفاهیمی است که برای سعادت دنیوی و بالتبع، سعادت اُخروی انسان لازم و کافی است. آیات شریف قرآن کریم به وسیله‌ روایات معصومین علیهم‌السلام، تبیین می‌شوند با تأمل در مفاد آیات شریف و روایات ائمه علیهم‌السلام، چنین استفاده می‌شود که بروز دادن محبتِ درونی نسبت به امامان معصوم علیهم‌السلام و فرزندان ایشان علیهم‌السلام از مرضیات الهی و مؤکدات شارع است. از جمله مواردی که به مضمون این تأکید جامه‌ عمل می‌پوشاند، شناساندن نسَبی فرزندان اهل‌بیت علیهم‌السلام به جامعه‌ اسلامی و تحقیق درباره‌ مرقد مطهر امامزادگان علیهم‌السلام است. مستندسازی نسب فرزندان ائمه علیهم‌السلام سبب معرفت افزایی و توجه بیشتر مردم به مزار شریف امامزادگان شده، زائر و مجاور را به تفکر در سبک زندگی ایشان و کسب الگوهای رفتاری، ترغیب می‌نماید. علاوه بر این، تحقیق در انتساب، مانع ایجاد هر گونه شک و شبهه درباره‌ نسب امامزادگان علیهم‌السلام می‌شود.

از جمله امامزادگان لازم‌التکریم که فرزند امام علی علیه‌السلام است، «محمد أوسط» نام دارد که «محمد هلال» خوانده می‌شود. نویسنده در این نوشتار که با روش توصیفی - تحلیلی تنظیم نموده، تحقیقی درباره‌ نسب‌شناسی و اثبات نسب بلافصل «محمد هلال بن علی علیه‌السلام» نموده است. این فرزند علوی از «اُمامه» دختر خواهرِ حضرت زهرا علیهاالسلام متولد شده است. «محمد هلال» که از سوی مادر به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم متصل می‌شود، در برخی از منابع با نام «عبدالرحمان» ذکر شده و با توجه به نام اصلی ایشان یعنی «محمد أوسط»، این نتیجه حاصل می‌شود که «عبدالرحمان» لقب این امامزاده‌ بلافصل است. بنا بر مشهور، مزار مطهر «محمد هلال بن علی علیه‌السلام»، بر «محمد أوسط» منطبق است. امید است که در آینده‌ پیش رو، مرجعیت فرهنگی - معنوی این بارگاه مقدس بیش از پیش در ایران اسلامی تثبیت شود.

جستاری در تبارشناسی امامزادگان هم‌نام با حضرت محمد هلال بن علی بن ابی طالب علیهماالسلام

نویسندگان: نفیسه زارعی و روح‌الله متقی نیک

اسناد به جا مانده از انساب و مزارات امامزادگان یکی از ابزار مهم شناخت تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی است. نسب‌شناسی و شجره‌نامه موثق بسیاری از این امامزادگان مدفون در ایران و زندگی‌نامه بسیاری از آنها‌ به طور پراکنده در کتاب‌های مختلف آمده و برخی به‌دلیل مسائل سیاسی و خفقان حاصل از آن دوران، به صورت دقیق ضبط نشده است.

از جمله امامزادگانی است که در خصوص نسب و هجرت ایشان به ایران، اطلاعات دقیق و واحدی در دسترس نمی‌باشد، حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام است. لذا این تحقیق، به روش توصیفی - تحلیلی پیرامون بررسی تبارشناسی امامزادگان هم‌نام با حضرت هلال بن علی علیه‌السلام تدوین یافته و نویسندگان سعی نموده‌اند تا امامزادگان هم‌نام با محمد هلال علیه‌السلام را از کتب معتبر مختلف مورد بررسی قرار دهند.

پژوهشی در ضبط «اُمامه» علیهاالسلام مادر حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسنده: احمد طاهری نیا

یکی از مباحث مهم در باب اسم‌های عربی، دانستن ضبط آنها است به‌ویژه وقتی که اسم به گونه‌های مختلف قابل خواندن باشد. یکی از اسم‌هایی که چند وجه خوانده می‌شود و دانستن ضبط آن لازم است، اُمامه (نام مادر محمد هلال علیه‌السلام) است. امامه کلمه‌ای عربی است که به سه گونه (فتح، کسر و ضم حرف اول) خوانده می‌شود. نویسنده در این پژوهش، تلفظ «امامه» در میان عرب را بررسی کرده و روشن ساخته است که اُمامّه به ضم همزه و فتحِ میمِ دوم، صحیح، و اَمامَه به فتحِ همزه و اِمامَه به کسرِ همزه، خطا است.

معرفی نسب و شخصیت اُمامه بنت ابی‌العاص در گزارش‌های تاریخی- حدیثی و تأثیر وی بر تکوین شخصیتی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسندگان: احمد عسگری و سمیه ذوقی

نقش زن در نظام خانواده دینی از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد، که مهم‌ترین نقش آن، نقش مادری می‌باشد. مادر، پرورش دهنده اصلی تربیت جسمی و روحی شخص به شمار می‌آید و به همین دلیل بخش مهمی از شناخت یک شخصیت، وابسته به بررسی و شناخت جایگاه مادر آن فرد در خانواده و جامعه می‌باشد؛ در این میان اُمامه دختر ابی‌العاص که بر اساس بسیاری از گزارش‌ها مادر محمد هلال علیه‌السلام معرفی شده، از اشخاصی است که اصحاب تراجم و محققین تاریخ اسلام کمتر به وی توجه نشان داده و شخصیت فکری و سیاسی او در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است. لذا این پژوهش، با استناد به منابع کهن تاریخی و حدیثی در جستجوی نسب اُمامه علیهاالسلام مادر حضرت محمد هلال علیه‌السلام و نقش ایشان در گزارش‌های تاریخی می‌باشد. بررسی نسب اُمامه و همچنین نقش ایشان در گزارش‌های تاریخی، حکایت از تبیین جایگاه نقش‌آفرین حضرت محمد هلال علیه‌السلام در میان خاندان اهل‌بیت علیهم‌السلام دارد؛ که این موضوع در شناخت بیشتر شخصیت حضرت محمد هلال علیه‌السلام و نقش تاریخی ایشان در تاریخ اسلام از ضرورت قابل توجهی برخوردار می‌باشد.

بررسی و تبیین چگونگی نسبت حضرت محمد هلال علیه‌السلام با خاندان علوی علیهم‌السلام

نویسندگان: کرم سیاوشی و ندا سلیمانی‌فر

در ارتباط با هویت حضرت محمد هلال علیه‌السلام که از وی به‌عنوان فرزند امام علی علیه‌السلام یاد شده است، ابهام‌هایی وجود دارد. این ابهام‌ها، آن گاه که درصدد باشیم تا اثبات کنیم که وی شخصیتی مستقل از سه فرزند امام علی علیه‌السلام با نام محمد بوده است، بسیار بیشتر می‌گردد. این مشکل به عدم وجود منابع و مدارک زیاد و استوار درباره جزئیات و چگونگی زندگی وی باز می‌گردد. البته چنین مشکلی نیز- هر چند کمتر- درباره اثبات هویت شخصی به‌ نام «محمد اوسط» به‌عنوان فرزند امام علی علیه‌السلام وجود دارد. نویسندگان این مقاله، پس از بررسی گزارش‌های مختلف تاریخی مرتبط با شخصیت سه فرزند امام علی علیه‌السلام که دارای نام محمد بوده‌اند و نیز بررسی اسناد مرتبط با شخصیت حضرت «محمد هلال»، در پرتو تحلیل محتوای این گزارش‌ها و قرائن تاریخی، در این تحقیق به این نتیجه رسیده‌اند که: «محمد هلال» احتمالاً فرزند بلافصل امام علی علیه‌السلام بوده و نیز به احتمال بسیار زیاد وی همان «محمد اوسط» می‌باشد که فرزند امام علی علیه‌السلام از همسرش اُمامه بوده است.

مروری بر زندگی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسندگان: جمال فرزند وحی و معصومه چهری

بی‌گمان بارگاه شریف امامزادگان علیهم‌السلام محل تعلیم و تربیت و مرجع نورانیت و پناهگاه دوستداران اهل‌بیت علیهم‌السلام است. حضور مقدس این بزرگواران همواره نقش مؤثری در تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران اسلامی داشته است. در ایران مراقد و بقاع متبرکه امامزادگان، اولیاء و اوتاد بسیاری است. یکی از این امامزادگان واجب‌التعظیم، حضرت محمد هلال علیه‌السلام، فرزند حضرت علی علیه‌السلام و اُمامه دختر زینب علیهماالسلام، دختر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌و‌سلم، واقع در خطه‌ آران است. این امامزاده با نام «محمد اوسط» در کتب رجال شهرت دارد. ولی از شرح حال ایشان تا واقعه‌ کربلا منبع جامعی در دسترس نیست. نویسندگان در این پژوهش سعی دارند که با استفاده از روش کتابخانه‌ای و با استناد به برخی از کتب معتبر تاریخی، رجالی و انساب، نسب این امامزاده‌ جلیل‌القدر را مورد بررسی قرار دهند.

بررسی علل مهاجرت حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام به ایران با رویکرد اوضاع عصر پیش و پس از واقعه عاشورا

نویسندگان: سید کریم خوش نظر و مهسا شیرخانی زرین

به نظر می‌رسد می‌توان با نائل آمدن به جهت‌گیری کلی افراد در بینش و اعتقادات، به نحوه زندگی و سیره آنان دست یافت. این نوشتار در راستای اثبات انتساب حضرت محمد هلال علیه‌السلام به خاندان علوی و نبوی بر آن است تا تصویری صحیح از شخصیت و سیره ایشان ارائه نماید تا پاسخگوی پرسش‌هایی مبنی بر هجرت یا عدم هجرت حضرت محمد هلال علیه‌السلام به ایران و همچنین پرسش از اغراض مهاجرت وی باشد. لذا نگارندگان با روش تاریخی- تحلیلی، وضعیت سیاسی، مذهبی و اجتماعی ایران در حوادث پیش و پس از عاشورای حسینی را مورد بررسی و واکاوی قرار داده‌ و تلاش نموده‌اند ارتباط و نقش وی را با آن وقایع و سیاست‌های حاکم که بر محوریت حرکت و نهضت امام حسین علیه‌السلام است تبیین نمایند. نائل آمدن به هویت فکری و اعتقادی و جهت‌گیری کلی وی از مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش است.

آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام از منظر معماری، قدمت بنا و گردشگری

چشم‌اندازی بر چگونگی بناهای آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام و سیر تاریخی آن

نویسندگان: رضا سعادت نیا و راضیه قناعتی

اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها بهترین مکان برای اتصال با معبود و مهم‌ترین عامل در ایجاد معنویت، نیایش و پرستش، تجربه‌ای قدسی در گسترش مکارم اخلاق و نیز جلوه‌گاهی از ارادت ویژه مردم به خاندان نبوی به شمار می‌رود. آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام که از قدیمی‌ترین بقاع متبرکه ثبت شده در فهرست آثار ملی است، همواره جایگاه ویژه‌ای از نظر مذهبی و گردشگری داشته است؛ زیرا اولاً حضور در زیارتگاه‌ها و امامزاده‌ها و زیارت اهل قبور از رسوم پسندیده شیعیان ایران زمین است و ثانیاً این آستان عظیم‌الشأن، آران را به یکی از قطب‌های مهم گردشگری مبدل ساخته است. این پژوهش بر آن است تا شخصیت حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام و سیر تاریخی مجموعه بناهای آن را، از نظر احداث، تجدید، تخریب، مرمت، بهسازی و نیز تزیینات معماری با روش توصیفی و کتابخانه‌ای بررسی و معرفی نماید.

معرفی ضریح مطهر حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام از منظر نقوش و کتیبه‌های فلزی آن

نویسنده: اسراء صالحی

حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام یکی از فرزندان امام علی علیه‌السلام است که ضریحی زیبا و ساخته شده در یکی از کارگاه‌های ضریح‌سازی اصفهان دارد. ساخت و نصب ضریح از اموری می‌باشد که مختص شیعه است و هنرمندان مسلمان با توجه به مقام امامزاده سعی در بهتر، زیباتر و مقاوم‌تر ساختن آن دارند. ضریح مطهر حضرت محمد هلال بن علی علیه‎السلام در کارگاه ضریح‌سازی استاد اسدالله خسروانی ساخته و قلمزنی شده و از زیبایی بی‌نظیری بهره برده است. یکی از ویژگی‌های خاص این ضریح، متفاوت بودن نقش و طرح لچکی‌های پنجره ضریح می‌باشد. این لچکی‌های یکی در میان شبیه به یکدیگر بوده و از دو طرح افشان و متقارن استفاده شده است. این ضریح از تمامی اجزای تشکیل دهنده یک ضریح کامل بهره برده و دارای دو ردیف کتیبه به خط ثلث و نستعلیق می‌باشد. نویسنده در این تحقیق سعی نموده تا اجزای این ضریح را معرفی نماید و مطالعه‌ای بر نقوش آن انجام داده است. این پژوهش به روش توصیفی و تا حدودی تحلیلی انجام شده و جمع‌آوری اطلاعات و تصاویر، به صورت میدانی بوده است.

تاثیر معماری آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام بر مخاطبان با تأکید بر تزیینات

نویسندگان: زینب السادات حسینی و خورشید مهدوی

معماری اسلامی و تزیینات وابسته بدان که جلوه بصری بیشتری نسبت به سایر هنرها دارند مانند خوشنویسی، تذهیب، نگارگری، کاشی‌کاری و ... در هنر اسلامی با زبان خاص خود بیانگر اصل مهم توحید می‌باشند که آن را از طریق هر یک از قالب‌های هنری فوق به منصه ظهور می‌رسانند. گنبد، مناره‌ها، گلدسته‌ها، شمسه، آبنماها، کاشی‌کاری‌ها، طرح‌ها و رنگ‌ها هر کدام به طرز نامحسوس با مخاطبان ارتباط برقرار می‌کنند تا این اصل را برای آنان یادآوری کنند. نویسندگان در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به بررسی ارتباط معماری آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام با مخاطبان پرداخته و به این نتایج دست یافته‌اند که تزیینات موجود در این آستان مقدس، بر اساس هنر اسلامی شکل گرفته و علاوه بر زیبایی ظاهری قابل درک برای هر مخاطب، دارای زیبایی درونی است که برگرفته از ذات هنر اسلامی است و باعث می‌شود انسان مسلمان با مشاهده هر یک از اجزای آن، مفاهیم اسلامی را به طور غیرمحسوس تداعی و درک کرده و با آن انس گیرد و به تدریج در جهت تقویت مفاهیم الهی قدم بردارد.

شخصیت‌شناسی سیمای بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام از طریق قیاس بناهای سنتی و معاصر آران و بیدگل بر مبنای شاخص‌های کیفی دوباتن

نویسندگان: احمد دانایی نیا و حبیب‌الله پورابراهیمی آرانی

نادیده انگاشته شدن شأن بقاع متبرکه در زمان طراحی و ارائه طرح‌های میان‌افزا پیرامون یکی از مهم‌ترین بناهای مذهبی یعنی بقاع متبرکه و حل مسائل طراحی از طریق عناصر یا فنون بصری که وجه اشتراکی با موضوع کاربری آنها ندارد موجب شده تا رفتار و ارتباط کاربران با بنا به حداقل ممکن کاهش یابد. این مقاله با تمرکز بر بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در آران و برخی بناهای سنتی دیگر و مقایسه تطبیقی آن با برخی از بناهای معاصر در همان شهر درصدد بررسی و تحلیل عوامل مؤثر بر شخصیت بصری ساختمان‌ها است. پژوهش از نوع همبستگی بوده و جمع‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، بررسی میدانی و مشاهده انجام شده است. تبیین از نوع قیاسی و تجزیه و تحلیل نتایج نیز در نمودارهای مقایسه‌ای برگرفته از مدل پیشنهادی راپاپورت صورت گرفته است. در این راستا شاخص‌های شادمانی، تجمل، خوانایی و معناداری بر اساس آراء دوباتن سنجش شده و برای چهار گونه معماری از دو گروه ساختمان‌های سنتی و معاصر مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش از نمودار مقایسه شادمانی و تجمل بناهای سنتی، حاکی از برتری شش امتیازی بقعه متبرکه حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام نسبت به معدل سه بنای دیگر است؛ که این تفاوت مثبت، نسبت به معدل بناهای معاصر چهار و نیم بوده است. این برتری در شاخص خوانایی و معناداری نیز نسبت به بناهای سنتی و معاصر، به ترتیب چهار و چهار و نیم بوده است. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که به دلیل رعایت شاخص‌های کیفی مطرح شده، غنای نسبی معماری بقعه حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در حد اعلایی قرار دارد و حس تعلق به مکان نیز در بین زائران و مجاوران حفظ شده است.

نقش بقاع متبرکه در جذب توریسم مذهبی و تأثیر آن بر جامعه میزبان

نویسنده: محمد سبحانی یامچی

گردشگری با توجه به انگیزه آن، دارای اقسامی است که یکی از انواع مهم و عمده آن در جهان، گردشگری مذهبی و زیارتی است. از آنجا که ایران در زمره ده کشور اول جهان از لحاظ گردشگری است و بیش از نه هزار زیارتگاه در آن وجود دارد - که بیش از نصف آن زیارتگاه و بقاع متبرکه امامزادگان است - صنعت گردشگری، به خصوص گردشگری مذهبی و زیارتی با پویایی خاص خود می‌تواند تأثیرات عمده‌ای را بر تحولات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و فناورانه در سطوح مختلف بین‌المللی، ملی و محلی بر جای بگذارد. این نوشتار به روش توصیفی - تحلیلی ضمن مفهوم‌شناسی توریسم و گردشگری مذهبی، به روابط متقابل توریسم، گردشگری مذهبی و جامعه میزبان اشاره کرده، برخی از تأثیرات گردشگری دینی بر جامعه میزبان را تبیین می‌کند و در بررسی نقش بقاع متبرکه بر صنعت توریسم، نشاط معنوی (روحی- روانی)، تأثیرات فرهنگی، اقتصادی، فضایی- کالبدی و توسعه پایدار را از جمله تأثیرات گردشگری مذهبی بر جامعه میزبان می‌داند.

تحلیل فرصت‌های گردشگری مذهبی در جوار آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسندگان: صدیقه کیانی سلمی و سمیه مختاری

هدف گردشگری در مرتبه نخست بهبود روابط فرهنگی و درک تفاوت‌های فرهنگی است. گردشگری مذهبی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین اشکال روابط فرهنگی بین اقوام از جمله پر رونق‌ترین گردشگری‌ها در زمان حاضر است. قدمت این نوع گردشگری با قدمت تاریخ دینی برابری می‌کند، به طوری که عمده‌ترین نیت گردشگری در شکل سنتی، یک عمل دینی- فرهنگی بوده است. منطقه آران و بیدگل دارای گنجینه‌هایی نفیس از آثار هنری معماری اسلامی - ایرانی است که همواره بر تارک مشاهد متبرک جهان تشیع می‌درخشد و با برخورداری از جایگاه سوم پتانسیل‌های گردشگری استان اصفهان و نیز به‌دلیل وجود بقعه متبرکه حضرت هلال بن علی علیه‌السلام دارای موقعیت مناسب گردشگری فرهنگی- مذهبی است. از این رو نویسندگان در این تحقیق، به بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی گردشگری مذهبی با استفاده از مدل SWOT در شهرستان آران و بیدگل به منظور آگاهی از نقاط ضعف و قوت برای توسعه گردشگری مذهبی و بسترسازی توسعه آن پرداخته‌اند.

معرفی مقالات جلد دوم

جلد دوم، دربردارنده شانزده مقاله برگزیده است که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم.

بررسی فرهنگ زیارت و توسل به حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام با رویکرد مهندسی فرهنگی در تعمیق باورهای اعتقادی

نویسندگان: سید کریم خوش نظر و زهرا السادات حسینی

مهندسی فرهنگی جوامع دینی که منبعث از اصول و مبانی فرهنگ اسلامی و ملی بوده و عهده‌دار طراحی، نوسازی و بازسازی سیستم فرهنگ در ابعاد مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و ... می‌باشد، از جمله مسائل در خور توجهی است که از سالیان دور اندیشمندان و مصلحان بزرگی همچون بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام معظم رهبری همواره بر آن تأکید ورزیده، هویت و اصالت جامعه را مبتنی بر آن دانسته‌اند. با توجه به این‌که مهندسی فرهنگی ناظر بر فرهنگ زیارت و توسل به حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام و تأثیر آن در باورهای اعتقادی، ساز و کار مقابله با تهاجم فرهنگی بوده و در طول تاریخ تشیع مورد عنایت خاص و عام قرار گرفته است و امکان الگو برداری از چنین مهندسی فرهنگی فراهم شده، نویسندگان در این نوشتار با رویکرد نقلی و عقلی، خود را متکفل بررسی و واکاوی این مهم دانسته‌اند.

بررسی فرآیند شکل‌گیری فرهنگ اسلامی در آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام و کارکردهای فرهنگی آن

نویسندگان: محمد اکبری و رحیم حاصلی

در عرصه دگرگونی‌های جهان معاصر که فرهنگ به‌عنوان عامل جهت دهنده به رفتارهای اجتماعی محسوب می‌شود، نظام سرمایه‌داری با تأکید بر بعد مادی زندگی انسانی، سایر عرصه‌ها را به چالش کشیده است. این در حالی است که برای رسیدن به جامعه‌ای انسانی که در تعاملی مفید با جهان مادی معاصر، شایستگی نیل به مقام خلیفة اللهی را داشته باشد، نیازمند فرهنگی پویا هستیم که به‌عنوان بستر راهبر رفتارهای اجتماعی، انسان را در جامعه توحیدی، به جایگاه شایسته عبودیت خداوند و دریافت رحمت او برساند. در این راستا آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام از جمله بسترهای مناسب ترویج فرهنگ اسلامی به‌شمار می‌رود که به‌عنوان یکی از قطب‌های فرهنگی، مورد خطاب برنامه‌ریزی‌های فرهنگی کشور می‌باشد. در این راستا آنچه این تحقیق در ابتدا به آن پرداخته، بررسی چیستی فرهنگ و فرایند شکل‌گیری آن است، تا بدین وسیله مبنا و الگویی برای هر نوع برنامه‌ریزی فرهنگی در این آستان مقدس باشد.

بقاع متبرکه به مثابه قطب‌های فرهنگی

نویسندگان: علی شریفی و مجتبی قاسمی سعادت آبادی

به‌دلیل جایگاه ویژه ایران و ارادت ایرانیان به ساحت مقدس ائمه معصومین علیهم‌السلام و فرزندان و نوادگان آنان، سرزمین ایران از دیرباز مأوای امامزادگانی بوده که به دلایل مختلف مجبور به هجرت به آن می‌شدند. آثار و برکات وجود آنان نه تنها در زمان حضور، بلکه پس از شهادت یا وفات نیز استمرار می‌یافته و مرقدهای ایشان، مأمن مؤمنین و دوستداران راه حقیقت می‌شده است. وجود هزاران بقعه و مکان متبرکه به مثابه یک شبکه اجتماعی در هم تنیده و اعتقادات ایشان به فرهنگ و معارف غنی اسلامی، چنان ظرفیتی در این اماکن مقدس ایجاد کرده که با برنامه‌ریزی صحیح و علمی می‌تواند این اماکن را به قطب‌های فرهنگی کشور تبدیل نماید. ظرفیتی که با کاربست آن زمینه تحقق فرهنگ غنی اسلامی و مواجهه با تهاجم فرهنگی و جنگ نرم دشمن را فراهم خواهد نمود. این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی نگارش یافته است در پی پاسخ به این سؤال است که نقش بقاع و اماکن متبرکه به مثابه قطب‌های فرهنگی چیست و چه کارکردهایی در این خصوص دارد.

راهکارهای تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی با تأکید بر آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسنده: محسن دیمه‌کار گراب

بقاع متبرکه امامزادگان در سراسر کشور از مهم‌ترین مراکز فرهنگی است که نظر به حجم بسیار زائران این اماکن و اهمیت استفاده از این ظرفیت به‌منظور تحقق تمدن نوین اسلامی، تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی کشور امری ضروری به‌نظر می‌رسد. لذا نویسنده در این نوشتار که به روش توصیفی - تحلیلی در آموزه‌های قرآن و عترت سامان یافته است، با تکیه بر حرم مطهر حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام راهکارهایی جهت تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی کشور ارائه نموده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که نهادینه‌سازی و گسترش فرهنگ زیارت (از طریق تبیین جایگاه زیارت در اسلام، معرفت بخشی به جایگاه امامزادگان به‌ویژه حضرت محمد هلال علیه‌السلام، برگزاری سنت‌ها و برنامه‌های دینی، ایجاد آسایش و امنیت روانی زائران)، برپایی حوزه‌های علمیه، برپایی کانون‌های آموزش معارف قرآن و عترت، توسعه فرهنگ وقف و جلب کمک‌های مردمی، جذب نخبگان علمی و فرهنگی در اداره امور، مشارکت مردمی در اجرای برنامه‌های بقعه متبرکه، برپایی مراکز آموزش سبک زندگی و مشاوره به‌ویژه مهارت‌های زندگی، ارائه‌ خدمات درمانی و دارویی، مهم‌ترین راهکارهای تبدیل بقاع متبرکه به قطب فرهنگی کشور است. مقدمه‌ای کوتاه در باب آشنایی با حضرت محمد هلال علیه‌السلام و راهکارهای نهادینه‌سازی و گسترش فرهنگ زیارت در بقاع متبرکه از دیگر مباحث این نوشتار به‌شمار می‌رود.

آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام به مثابه قطب فرهنگی شهرستان آران و بیدگل

نویسندگان: مهدی عبداللهی پور و سید حسین حسینی بجدنی

اهل‌بیت طهارت علیهم‌السلام گنجینه خداوند بر روی زمین هستند که تمام جویبارهای برکت معنوی و دنیوی از فروغ دامن‌گستر آنها سرچشمه می‌گیرد و ارتباط با آن بزرگواران در زمان حیات و رحلت تفاوتی نمی‌کند و روح و جان آدمی از بستر این ارتباط صیقل می‌یابد. از آنجا که نسل امروز از دسترسی محسوس به معصومان و نیز نسل و فرزندانشان محروم مانده‌اند، حرم هر یک از ایشان به محلی برای گردهمایی و هم‌افزایی مؤمنان تبدیل شده و بارگاه هر یک از این ذوات مقدس در هر دیار، بالقوه می‌تواند پایگاهی فرهنگی برای نشر معارف ناب شیعی به‌شمار آید. از جمله زیارتگاه‌ها و مکان‌های مهم فرهنگی مذهبی در کشور ایران، بارگاه نورانی حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام است. وی فرزند بلافصل امیرالمؤمنین علیه‌السلام و اُمامه (نوه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم) می‌باشد، که پس از واقعه کربلا در جریان مبارزه علیه ظلم به ایران سفر می‌کند و پس از سه سال اقامت در آران نزد مهماند‌ارش بابا یعقوب، جان به جان آفرین تسلیم می‌نماید. آستان مقدس این امامزاده واجب‌التکریم به برکت معنویت خویش و با تکیه بر گنجینه ماندگار قرآن کریم و رهنمودهای گران‌سنگ معصومان علیهم‌السلام و نیز به یمن انجام برنامه‌های گوناگون فرهنگی مذهبی نقش بسزایی در توسعه فرهنگی منطقه داشته است؛ به گونه‌ای که می‌توان این آستان را قطب فرهنگی شهرستان تلقی نمود. بدین قرار، خودافزایی و ارتقای سطح فرهنگ عمومی، نهادینه‌سازی فرهنگ قرآن‌محوری، ارتقای بینش دینی، تقویت بنیه گردگشری و ... از جمله نقش آفرینی‌های این بارگاه در گستره فرهنگ به‌شمار می‌رود. بر این اساس، نویسندگان این نوشتار در پی آن هستند که با رویکردی تحلیلی - توصیفی، پس از شناخت شخصیت و سیره آن حضرت، اقدامات صورت گرفته از سوی آستان حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام را در توسعه فرهنگی شهرستان آران و بیدگل تا تبدیل شدن به قطب فرهنگی واکاوی نمایند.

نقش امامزادگان به‌عنوان طلایه‌داران دفاع از حریم ولایت

نویسنده: زینب روستایی

از بنیادی‌ترین اصول دین اسلام به‌ویژه مذهب تشیع که در طول تاریخ مورد تهاجم دشمنان قرار گرفته، اصل ولایت و امامت است. ریشه‌های ستیز با ولایت، با تبیین دایره‌ معنایی آن - که بر اولویت در تصرف و مفترض‌الطاعة بودن ولی دلالت دارد - آشکار می‌شود. مخالفت با ولایت عوامل گوناگونی همچون نادانی و بی‌بصیرتی، دنیاگرایی و منفعت جویی، جاه طلبی و عدالت گریزی دارد. دفاع از ولایت در طول تاریخ به موازات مخالفت با آن، همواره مورد اهتمام بزرگان دین بوده است. فرزندان و نوادگان ائمه‌ اطهار علیهم‌السلام از پیشگامان پاسداری از ولایت بوده‌اند. آنها‌ در دوره‌ حیات خویش با دو ابزار قیام و تبلیغ به دفاع برخاستند و پس از حیات، به‌عنوان کانون شیعه‌پروری و حفظ هویت اسلامی و محور عدالت‌طلبی ایفای نقش نمودند. نویسنده در این پژوهش، با تبیین مقام امامت و ولایت، دلایل مخالفت با ولایت و جایگاه امامزادگان در دفاع از این اصل را مورد بررسی قرار می‌دهد.

زیارت در سیره و سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم و ائمه اطهار علیهم‌السلام

نویسنده: مهدی سلیمانی آشتیانی

زیارت، فضایل و آداب آن، از مفاهیم کهن همه آیین‌هاست که در اسلام نیز مورد توجه قرار گرفته است. حضور مفاهیم مربوط به این فرهنگ را می‌توان در قرآن کریم، سخن و سیره نبوی و ائمه اطهارعلیهم‌السلام و همچنین صحابه برجسته و در میراث مکتوب فقهی و دعایی از اوانِ دوره اسلامی تا کنون جست‌وجو کرد. به صورتی که امکانی برای نفی و انکار آن وجود ندارد. با این وجود آنچه قاطبه مسلمین «زیارت» می‌خوانند و به آن عنایت داشته‌اند مورد حمله گروه قلیلی که سلفی نامیده می‌شوند بوده و از دیرباز با آن جنگیده‌اند. در این نوشتار بعد از اشاره به معنای لغوی و اصطلاحی سنت زیارت، حضور پر رنگ این فرهنگ به‌عنوان یک سیره متقن، از مأخذ اسلامی بیان شده است.

راهکارهای ارتقای نقش بقاع متبرکه در گسترش فرهنگ انس با قرآن کریم با محوریت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسنده: علی اصغر شعاعی

بدون شک یکی از مهم‌ترین عوامل رشد و تعالی جامعه، میزان انس با قرآن کریم در همه مراتب اعم از استماع، قرائت، حفظ، تدبر و عمل به آن می‌باشد که بقاع متبرکه امامزادگان به مثابه‌ پایگاهی مذهبی و اسلامی، نقش مؤثر و بی‌بدیلی در این زمینه داشته و دارند. از سوی دیگر، آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام نیز، افزون بر تثبیت مذهب تشیع در منطقه‌ کویر مرکزی ایران، تأثیرات قابل ملاحظه‌ای در رشد انس با قرآن کریم داشته است. در این نوشتار، با رویکرد توصیفی- تحلیلی، راهکارهای ارتقای نقش بقاع متبرکه در گسترش فرهنگ انس با قرآن با محوریت آستان مقدس محمد هلال علیه‌السلام، واکاوی شده است و مواردی از قبیل تلاش در راستای فرهنگ‌سازی قرآنی، ایجاد ساختار قرآنی منسجم، تدوین برنامه‌های کارآمد در بخش‌های تبلیغات، آموزش و تحقیقات و برنامه‌ریزی، برنامه‌ریزی اقتصادی جهت تأمین هزینه‌ها، استفاده از کارکردهای مختلف بقاع، فضاسازی قرآنی مناسب، گسترش سنت‌های قرآنی و مذهبی و اجرای برنامه‌های قرآنی در کنار برنامه‌های عترتی برای تبدیل این بقاع متبرکه به قطب‌های مهم قرآنی کشور ارائه شده است. از نتایج تحقیق این است که با توجه به جایگاه مناسب آستان مقدس امامزاده هلال علیه‌السلام در زمینه‌ فعالیت‌های قرآنی، با بهره‌مندی از پتانسیل‌های قرآنی منطقه می‌توان آن را به یکی از قطب‌های قرآنی کشور تبدیل کرد. در این پژوهش ضمن گزارش فعالیت‌های قرآنی امامزاده هلال علیه‌السلام، با استفاده از نقطه نظرات صاحب نظران قرآنی کشور و نیز مسئولین مرتبط با امور بقاع متبرکه، برنامه‌های متناسب برای این مکان‌های مقدس ارائه شده است.

نقش آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام بر سیمای فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و توسعه‌ شهری

نویسندگان: حسن ستاری آرانی ، عباسعلی دهقانی آرانی و علیرضا محلوجی علی‌آبادی

سیر شکل‌گیری محیط اجتماعی با تأثیرپذیری از هویت دینی و اعتقادی در جوامع مسلمان از جمله اصول قابل تعمق می‌باشد. تأثیرگذاری اندیشه‌های قرآنی و روایات اسلامی بر نوع نگرش و ابعاد اجتماعی، فرهنگی و هنری جوامع مسلمان غیرقابل انکار است. شکل‌گیری شاکله کالبدی شهرها از دیدگاه معماری و شهرسازی اسلامی، آمیختگی معانی دینی و معنوی با هویت و فرهنگ تاریخی و اساطیری و درک و پذیرش آن از جانب اجتماع انسانی و ایجاد آرامش معنوی در جوامع مذکور ماحصل این تأثیرپذیری‌ها می‌باشد. بن‌مایه‌های تفکر دینی در وهله اول و حضور شخصیت‌های مذهبی نظیر امامزادگان بزرگوار علیهم‌السلام در وهله دیگر، عاملی در جهت ملموس‌تر بودن اعتقادات دینی و مذهبی در جوامع است. به گونه‌ای که آستان مقدس این امامزادگان عظیم‌الشان در دوره‌های مختلف تاریخی مرکز توجه جوامع انسانی گردید و بناهای مذهبی نظیر مساجد، بقاع متبرکه، تکیه‌ها، دارالبکاها و ... مرکزیت شکل‌گیری شهرسازی اسلامی در شهرها شد. این تأثیرگذاری تنها بر شکل شهرها محدود نشده بلکه در نگاهی دقیق‌تر آثار آن را می‌توان بر سیمای فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و توسعه شهری نیز مشاهده نمود. نمونه بارز این اثربخشی، آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام است که از زمان حضور این امامزاده لازم‌التعظیم در کویر مرکزی ایران، نقش مهمی در پیشرفت فکری، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مردم منطقه داشته است. نویسنده در این پژوهش، سعی در تبیین نقش این آستان مقدس در حوزه‌های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و توسعه شهری دارد. روش مطرح در این تحقیق، مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای بوده است.

نقش فرهنگی بقاع متبرکه در جامعه

نویسنده: علی اکبر ایمانی

برای تبیین نقش فرهنگی بقاع متبرکه در جامعه لازم است ابتدا به معناشناسی «بقاع متبرکه» اشاره شود و سپس به توضیح هر یک از کارکردهای مذهبی - اخلاقی، رسانه‌ای، روان‌شناسی (بهداشت و سلامت روان)، ملی و حقوقی مبادرت شود. از این رو محقق با مفروض گرفتن جایگاه والای زیارت امامزادگان از منظر قرآن، احادیث و اهل‌بیت علیهم‌السلام، تلاش نموده است تا با شیوه توصیفی- تحلیلی و با هدف کاربردی نقش فرهنگی اماکن مقدسه را در جامعه اسلامی مورد بررسی قرار دهد. در صورت عدم شناخت مراکز تأثیرگذار در فرهنگ جامعه و عدم تقویت آنها راه برای هجمه فرهنگی بیگانگان هموارتر خواهد شد. مخلص کلام آن است که اماکن متبرکه یکی از مظاهر ویژه دین اسلام و از جمله شعائری است که باید مورد تعظیم و تکریم واقع شود. اماکن مقدسه همواره باعث تقویت احساس دینی، آشنایی، تثبیت و تحکیم ولایت، ایجاد وحدت کلمه و جذب جوانان، تبادلات فرهنگی در جامعه و هویت بخشی در جامعه می‌شوند. نقش بقاع متبرکه را در سلامت اخلاقی افراد و جوامع و رشد اخلاقیات نمی‌توان انکار کرد و در سایه رشد و نهادینه کردن ارزش‌های اخلاقی در جامعه است که می‌توان به تمدنی پیشرفته دست یافت. حفظ فرهنگ جامعه از هر گونه تهاجم و تعرض فرهنگی، پیشگیری از جرم و جنایت، یکی دیگر از نقش‌های فرهنگی بقاع متبرکه است که نویسنده در این پژوهش بدان پرداخته است.

نقش بقاع متبرکه در مقابله با تهاجم فرهنگی در جامعه اسلامی

نویسندگان: محمد اکبری ، حسین شاهبازپور و مهدی محمودی

تهاجم فرهنگی عبارت است از تلاش برنامه‌ریزی شده و سازمان یافته‌ تمام یا بخشی از یک یا چند گروه اجتماعی به فرهنگ، ملت، جامعه، تمدن یا دولتی، برای تحلیل مبانی و اصول اجتماعی باورها، ارزش‌ها، اخلاقیات، رفتارها و اهداف مورد نظر خود بر سایر گروه‌ها و جوامع و ارائه‌ اطلاعات انبوه به ملت‌ها و تغییر در نظام و ارزش‌های‌شان، به‌ طوری که این گروه‌ها و جوامع را تحت کنترل، تحلیل و استعمار قرار داده و به تأمین اهداف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود بپردازند. بقاع متبرکه، اماکن مقدسی چون مقبره‌ یاران، امامزادگان و نوادگان اهل‌بیت علیهم‌السلام است که در سراسر شهرهای ایران اسلامی جای گرفته‌اند.

میزان و چگونگی ورود بقاع متبرکه برای مقابله با تهاجم فرهنگی، با توجه به مجموع ظرفیت‌ها و فرصت‌های وجودی آنها، مسأله‌ای است که این تحقیق درصدد پاسخ‌گویی به آن است. اهمیت و ضرورت مسأله‌ یاد شده از آن روست که فرهنگ یک جامعه، هویت آن جامعه را برای حضور در نظام جهانی شکل می‌دهد، بنابراین پاسداری، حفظ و تقویت آن، از اهم وظایف هر جامعه‌ای است به‌خصوص اگر آن جامعه، یک جامعه‌ انقلابی و آغازگر حرکت و روشی جدید در نظام نوین جهانی و نحوه‌ مدیریت آن باشد. از این رو نویسندگان این پژوهش بر آن هستند تا در قالب محورهایی چون: «شناخت فرایند فرهنگ و نحوه شکل‌گیری آن در جامعه»، «شناخت تهاجم فرهنگی و ابعاد تحلیلی آن»، «شناخت قرآنی سطوح اصلاح‌گری اجتماعی»، «شناخت بقاع متبرکه و مجموع ظرفیت‌ها و فرصت‌های برآمده از آنها» و «استفاده از این ظرفیت‌ها برای مقابله با تهاجم فرهنگی»، به بررسی نقش بقاع متبرکه در مقابله با تهاجم فرهنگی بپردازند. این تحقیق از نظر نوع، توسعه‌ای- کاربردی است که با روش توصیف و تحلیل از طریق فیش‌برداری الکترونیکی با رجوع به منابع کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری صورت گرفته است.

نقش بقاع متبرکه در ترویج فرهنگ تولّی و تبرّی

نویسندگان: محمود کریمی و روح‌الله داوری

بی‌تردید بقاع متبرکه از مکان‌هایی است که افراد زیادی در آن اجتماع می‌کنند و یکی از نقش‌های این اماکن برای زائران، ترویج فرهنگ تولّی و تبرّی است. این مقاله درصدد است نقش و ظرفیت بقاع متبرکه در ترویج این آموزه مهم دین اسلام را مورد بررسی قرار دهد. در این راستا، پس از تبیین معنای بقعه، تولّی و تبرّی و زیارت، به نقش بقاع متبرکه در ترویج فرهنگ تولّی و تبرّی پرداخته شده است. نویسندگان این پژوهش، با تأکید بر آیات قرآن کریم، روایات و زیارت‌نامه‌ها و با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی، طرق مختلف ترویج این فرهنگ را تبیین می‌نمایند. ولی‌شناسی، دشمن‌شناسی، توسل، امر به معروف و نهی از منکر، وحدت اجتماعی و اعتقاد به ریزش خیرات و برکات، از جمله ظرفیت‌ها و روش‌های ترویج فرهنگ تولّی و تبرّی در بقاع متبرکه به‌شمار می‌آید که در این تحقیق، به این موارد پرداخته شده است.

تبیین جایگاه آستان مقدس امامزادگان بر روند توسعه فرهنگی و علمی جامعه اسلامی

نویسنده: محمد جانی‌پور

بدون تردید در یک جامعه اسلامی، مهم‌ترین وظیفه در راستای تحقق توسعه و پیشرفت فرهنگی، اجتماعی و علمی، بر عهده نهادهای مذهبی است. تلاش ویژه برای توسعه فرهنگی و علمی جامعه اسلامی در کنار توسعه و پیشرفت اقتصادی نیز از اهمیتی دوچندان برخوردار است، چرا که ضامن تداوم و بقای جامعه اسلامی بوده و آینده آن نظام را تضمین می‌کند.

در این میان، نقش اماکن مقدسه از جمله زیارتگا‌ه‌ها و بقاع متبرکه به‌دلیل برخورداری از امتیازات و ویژگی‌های خاص، از دیگر نهادها و ساختارهای اجتماعی بیشتر است. به همین جهت نویسنده در این مقاله تلاش نموده تا ضمن توجه به یکی از مهم‌ترین، گسترده‌ترین و تخصصی‌ترین نهادهای مذهبی، یعنی بقاع متبرکه و آستان‌های مقدس امامزادگان که دارای قابلیت و ظرفیت فراوان تأثیرگذاری فرهنگی و تربیتی بر روی نسل جوان جامعه و شکل‌دهی به شخصیت ایشان می‌باشد، به تبیین نقش و جایگاه این نهاد در تحقق توسعه و تعالی فرهنگی و علمی جامعه اسلامی پرداخته و از این رهگذر، بایدها و نبایدهای این مسیر و چالش‌های فراروی آن را بررسی نموده است.

راهکارهای مدیریت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در توسعه فرهنگی دینی دانشگاه‌ها

نویسنده: مهدیه سادات خشوعی

هدف این پژوهش، تدوین الگوی راهکارهای مدیریت آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در توسعه فرهنگ دینی دانشگاه‌ها بوده است. برای دستیابی به این هدف به روش نمونه‌گیری هدفمند از نوع موارد معروف، سه پایگاه اطلاعاتی معتبر ایرانی (هلال، حوزه و نور) انتخاب شده است. سپس مطالب این پایگاه‌ها مورد تحلیل محتوا قرار گرفته و ویژگی‌های آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام و راهکارهای توسعه فرهنگ دینی از این مطالب استخراج گردیده و سرانجام نیز اعتبار و پایایی این الگو مورد بررسی و تأیید قرار گرفته است. در مجموع، با توجه به این الگو و چهار عنصر دانشگاه یعنی رؤسا، کارمندان، استادان و دانشجویان، نقشه راهبردی آستان حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در توسعه فرهنگ دینی دانشگاه‌ها ترسیم شده است. بر اساس این نقشه، مدیریت آستان با ارائه راهکارهای مختلف، تفکر دینی را در هر چهار عنصر وارد نموده تا به دنبال آن گفتار و رفتار آنان دینی شود.

آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام و نقش آن در ترویج فرهنگ دینی و بومی در ابعاد ملی و بین‌المللی

نویسنده: حامد قرائتی مراقد منتسبان به اهل‌بیت علیهم‌السلام از جمله نهادهای مؤثر اجتماعی و فرهنگی می‌باشند که نه تنها در متون و آموزه‌های دینی بلکه در تمامی سرزمین‌های اسلامی نیز مورد توصیه و احترام هستند. صرف نظر از قداست دینی و اجتماعی این مشاهد، برخی از کارکردهای این اماکن چندان مورد توجه قرار نگرفته است. چه این‌که در سیر مطالعات و پژوهش‌هایی که در موضوع امامزادگان صورت گرفته است، اهمیت سلسله نسب، زندگی‌نامه، حیات سیاسی و فکری و حتی قدمت‌شناسی مشاهد و مراقد ایشان، بسیاری از محققان را از پرداختن به نقش آفرینی اجتماعی و فرهنگی مراقد امامزادگان به‌عنوان نهادها و نمادهای فکری- فرهنگی بازداشته است. موضوعی که نیازمند بررسی‌های اجتماعی و تاریخی جامع‌تری با محوریت عناصر اجتماعی و فرهنگی می‌باشد. نویسنده در این تحقیق با تکیه بر منابعی چون تاریخ اجتماعی، مردم‌شناسی، تاریخ جغرافی، تاریخ معاصر و سایر منابع تاریخی و با رویکرد توصیفی- تحلیلی نقش آستان مقدس حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام در توسعه و ترویج فرهنگ دینی در ابعاد ملی و بین‌المللی را مورد بررسی قرار داده و چنین نتیجه گرفته است که این آستان علاوه بر صیانت از فرهنگ دینی و ملی و ثبت آن به‌عنوان میراث مادی و معنوی منطقه، نقش مؤثری در معرفی و شناساندن فرهنگ دینی و مذهبی مردمان این سرزمین به محققان و مستشرقان داشته است.

تجلی معنویت در سایه زیارت با معرفت حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام

نویسندگان: مجتبی اخوان ارمکی و فرهاد ترابی از آنجا که اولیای خداوند به بارگاه حضرت حق تعالی راه یافته و از مقربان الهی هستند، توسل به آنها‌ در دنیا و آخرت انسان مفید و مؤثر است. در این مقاله بعد از مقدمه‌ای کوتاه، به زنده بودن اولیای خدا اشاره شده و سپس جایگاه معنویت در زیارت با معرفت حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام بررسی گردیده است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد، از آنجا که معنویت در زیارت با معرفت حضرت محمد هلال علیه‌السلام تجلی یافته است، زائر با عشق و محبت به زیارت آن بزرگوار می‌شتابد و دوستی خود را اظهار می‌کند و با بیزاری از دشمنان امامزاده به صفات پسندیده روی آورده و از صفات رذیله دوری می‌جوید. همچنین، زائر وظیفه خود می‌داند به احترام دوستی با امامزاده، سنت و سیرت آن بزرگوار را بیاموزد و از اخلاق و منش و روش او در رسیدن به کمال معنوی پیروی کند. روش این پژوهش، کیفی مبتنی بر رویکرد توصیفی و تحلیلی بوده است.

سخن پایانی

توجه علمی و متناسب با مقتضیات زمان و مکان و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی روز دنیا و به کارگیری تکنولوژی‌های نوین از جمله ضرورت‌های تبدیل بقاع و اماکن متبرکه به قطب‌های فرهنگی کشور است و تحقق این امر نیازمند تحقیقات علمی جامعی است که بر آن اساس بتوان مدل جامعی را طراحی و متناسب با آن، ساختار مناسب و پویایی ایجاد نمود که جهت نشر و تعمیق فرهنگ و معارف غنی اسلامی و سیره و روش زندگی اسلامی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. این کتاب که مقالات آن در این نوشتار معرفی گردید، حاصل تلاش پژوهشگران و محققان و به مناسبت برگزاری کنگره بزرگداشت حضرت محمد هلال بن علی علیه‌السلام نگارش یافته است، صرفاً تجلی پرتوی از انوار مقدس شخصیت عظیم‌الشأن آن امامزاده واجب‌التعظیم است که امید است زمینه‌ای جهت تحقیقات بیشتر در این خصوص، معرفی ابعاد شخصیتی و جایگاه و منزلت ایشان و بهره‌مندی از تلاش علمی سایر محققان باشد تا در راستای منویات رهبر معظم انقلاب اسلامی دام‌ظله، بستر لازم برای تبدیل این بقعه متبرکه به یکی از بارزترین قطب‌های فرهنگی کشور فراهم آید. ان‌شاءالله